Википедия

Акташ

Акташ (орустап Акташ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Улаган аймагында Акташтыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Акташ
орустап Акташ
Акташ
Акташ
50°18′40″ с. ш. 87°35′57″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Улаган
Јурт јеезе Акташтыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1957
Бийиги 1350[1] м
Климады кезем-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗2497[2] кижи (2021)
Ук-калыктар орустар 64 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649743
АТТК-ныҥ коды 84230805001
МТТК-ныҥ коды 84630405101
Номер в ГКГН 0154512
Акташ (Россия)
Акташ
Москва
Акташ (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Акташ (Алтай Республика)
Улалу
Акташ
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы тӱзедер

Акташ орустап белый камень[4].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Курайдыҥ сындарыныҥ тӱштӱк јанында, Кыскашту-Ойык, Кубатуру, Кара-Кайа, Кабакту-Тайга деген кырларга курчаткан, Акташ сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1350 метрге бийик[1]. Јакалай тӱндӱк ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген.

Климады тӱзедер

Климады кезем-континенлал. Кыш узун, тыҥ соокторлу, салкындарлу болот. Јай кыска, серӱӱн, кей кургак. Кейдиҥ температуразыныҥ ортојылдык кеми −1,1 °С, бир јылдыҥ туркунына эҥ ле бийик температура 34 °С, эҥ ле соок температура −58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы −3 °С, баштапкы сооктор келер кӱндер 30.05/01.09, Соок јок кӱндер 93, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 292 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6 м/с, 15 м/с-таҥ тыҥ салкынду кӱндер 3,2. Кар кышкыда узак јатпайт, салкын учура берет. Чолушман ичиниҥ айы-кӱни эмеш јымжак болот Улаган јаар јерлерге кӧрӧ.

Аҥ-куштары тӱзедер

Тайгаларыныҥ јолы кату, откӱре кайыр кырлар, аҥ-куш јӱрер јарамыкту јерлер. Агас, јоонмойын, камду, какай, киш, койон, кумдус, кӧрӱк, момон, ӧркӧ, сарас, суузар, сыгырган, тарбаган, борсык, тийиҥ, токтонок, тӱлкӱ, чычкан[5]. Казыр, азулу аҥдар айу, шӱлӱзин, јеекен, бӧрӱ. Туйгактулары булан, марал, элик, тооргы. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери маны, ирбис, камду, кочкор, тооргы[6]. Кӧп барынтычы куштардыҥ тоозы кезем астаган: боро ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, карчага ла ӱкӱ, мечиртке. Кӧп тоолу кӧлдӧр, балыгы астай берген. Је эмди улус кезик балыкты кӧлдӧрдӧ ӧскӱрип, садуга апарат (пелядь ла форель). Јербойыныҥ балыктарынаҥ чабак, чараган, сӧлӧм, балбак баш, чаар, јылмай, чалык алдындага кӧрӧ ас туштайт.

Ӧзӱмдери тӱзедер

Каскак бийик кырлары кайыр, агаштары тӱндӱк ле јанында ӧзӧт. Агаштардыҥ кӧп сабазы чет агаш, чиби, бийиктей мӧш, суујараттай тал. Чолушпа ичиле (Балыкчы, Кӧӧ, Кӧк-Паш, Беле јурттар) тӱштук јанын аймактыҥ тӱҥейлеп албазыҥ, не дезе, Алтын Кӧл јаны, Чолушман ӧзӧктиҥ суузыныҥ коолы јымжак климатту, јӱзӱн ӧлӧҥдӧр, јиилектер, јулукту агаштар ла маала ажы јакшы ӧзӧт[7]. Тӱштӱктей дезе талайдыҥ кемјӱзинеҥ канча катап бийик, соок, јер эрте ле тереҥ тоҥып калат. Кезем континентал айалгада ӧзӱмдердиҥ бӱдӱми астап јат, је ого коштой эндемик ӧзӱмдер база бар. Јулукту агаштар ол јодро, беле. «Кызыл бичикке» кирген ӧзӱмдер база кӧп, олордыҥ ортозында алтын ла кызыл тазылдар[7].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 24 ором: Космонавттардыҥ, Чуйдыҥ, Юбилейный, Депутатский, Пушкинниҥ, Зяблицкийдиҥ, Кузнецовтыҥ, Ленинниҥ, Фрунзениҥ, Иштиҥ, С.Моховтыҥ, Ленинниҥ, Кырында, Карла Маркстыҥ ла о.ӧ. Чуй ӧзӧктӧ јурттаҥ Кызыл-Кырдыҥ (Красные ворота) јаныла, Чӧйбӧк кӧлдиҥ јарадыла Улаганныҥ трагы (Чуйдыҥ трагынаҥ айрылып) оноҥ ары барат. Јурт Чуйдыҥ трагы деп (84Р-56 темдектӱ) федерал учурлу кӧӧлик јолдо турат, 788-чи километринде.

Акташ јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Акташ 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Улаган 55 км
Республикан тӧс кала Улалу 360 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 450 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4100 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 788,0 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1994 јылдаҥ ала поселок городского типа деп адалган. 1842 јылда Чихачев П. А. бу јерде ртутьту рудалар барын тапкан. 1914 јылда Обручев В. А. оноҥ ары шиҥдеп кӧргӧн. 1925јылда Нехорошев В. Н. геологиялык ӱлекерлер (карталар) тургускан. 1942 јылда, јууныҥ ӧйинде, Россияныҥ ртуть алар јерлерин ӧштӱлер туй алып ийерде, Акташтыҥ рудниги иштеп баштаган. Озо ло баштап артель иштеген, оноҥ ол государственный предприятие боло берген. Онойып мында Акташтыҥ рудоуправлениези ачылган. Јуртта рудникте иштеген улуска эки кат туралар тудулган. Јурт оноҥ ары ӧскӧн. Эмдиги ӧйдӧ рудник бызылган, иштебейт. Рудникти электрокӱчиле јеткилдеерге, 1960 јылдарда Чуйдыҥ суузында Акташский ГЭС тудулып баштаган, је иш учына чыкпай туруп калган. 2003 јылдыҥ јерсилкинижинеҥ улам Акташ јуртта таҥынаҥ улустыҥ туралары ла админстрациялык обьекттер бызылган. Школды 2010 јылда орныктырып јазаарда, ойто иштеп баштаган.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
1970[8]1979[9]1989[10]20012002[11]2010[12]2011[13]2012[14]2013[15]2014[16]2015[17]2016[18]2017[19]2018[20]2019[21]2020[22]2021[2]
3539↘3293↗3550↗3600↘3356↘2755↗2759↘2731↗2743↘2433↗2441↘2418↘2401↗2407↗2476↘2465↗2497

Ук-калыктары тӱзедер

Телеҥит, алтай, орус улус јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3356 кижи болгон, олордыҥ 64 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[23].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • кӱӱлик сургал;
  • библиотека;
  • культура байзыҥы;
  • эмчилик;
  • стадион;
  • магазин −5;
  • пекарня −2;
  • конор тура −4;
  • турбаза −6;
  • АЗС;
  • СТО;
  • пилорама −3.

Экономиказы тӱзедер

Туризм, јылкы азыраары. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1694). (1975 ј., Ст. Моховтыҥ оромы,19)[24][25].

Археологиялык тӱзедер

  • Ташта јурамалдар (1674)[26];
  • Мӧҥкӱсалгыш (1741)[26];
  • Јебрен корум (1723)[26];
  • Јебрен јурт (поселение, 1593)[26];

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Боочы Акташ-Улаган (1705)[26];
  • Байлу туу Кызыл кыр[26];
  • Аржан суу Кабак-Тайгада (1625)[26].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте"[26].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

  •  
    Акташта јуучыл-јерлештерге кереес
  •  
    Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес
  •  
    Акташ ла Курайдыҥ ортозында Чуйдыҥ трагы
  •  
    Акташ
  •  
    Акташ. Эски ГЭС
  •  
    Акташта ретранслятор
  •  
    Улаганский тракт, Красные ворота

Јарлу улузы тӱзедер

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Акташ
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ 7,0 7,1 Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (орус.). Демоскоп Weekly. Дата обращения: сыгын айдыҥ 25 кӱни, 2013. Архивировано кандык айдыҥ 28 кӱни, 2013 јыл.
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (орус.). Демоскоп Weekly. Дата обращения: сыгын айдыҥ 25 кӱни, 2013. Архивировано кандык айдыҥ 28 кӱни, 2013 јыл.
  10. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. Архивировано куран айдыҥ 22 кӱни, 2011 јыл.
  11. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  12. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  18. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  21. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  23. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  24. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610033937. Архивировано 1610213696.
  25. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 26,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Акташ&oldid=46343"