Ак-Тал
Ак-Тал (орустап Актал[4]) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Јаҥы Аулдыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Ак-Тал | |
|---|---|
| орустап Актал | |
 | |
| 49°55′10″ с. ш. 88°53′36″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кош-Агаш |
| Јурт јеезе | Јаҥы Аулдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1914 |
| Бийиги | 1823[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘3[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | казактар 100%[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649785 |
| АТТК-ныҥ коды | 84210820002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84610420106 |
| Номер в ГКГН | 0154049 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Ак-Тал — ак ӧҥ, тал-агаш, суу јараттай ӧзӧр орустап белый тальник[5].
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш-тӱштӱк келтейинде, Алтай ла Арасейдиҥ тӱштӱк гран-кыйуларына јуук јерде турат. Айландыра мӧҥкӱлер, Сайлугемниҥ, Актуруныҥ, Бел-Ажуныҥ сындары курчайт. Тӱштӱктей калка-монголдыҥ јерлери, кӱнчыгыштай тана-тубалардыҥ јери. Чуйдыҥ суузынаҥ араак јок јерде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1823 метрге бийик[1]. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат.
Климады тӱзедер
Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱк ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8.
Аҥ-куштары тӱзедер
Кош-Агаш аймак кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма[6]. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ[7].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт[8]. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт[9].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта бир ором. Кош-Агаш — Ак-Тал деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор.
| Актал јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 20 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 480 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 560 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 900 км-деҥ | 13 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 907 км-деҥ | 11 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1914 јылда тӧзӧлгӧн. Эмди бу јурт Јаҥы Аулга кӧчӱрилген.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 12 | →12 | ↘10 | ↘8 | ↘7 | →7 | ↘3 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 15 кижиниҥ 100 % казактар болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
Инфраструктуралык обьекттер Јаҥы Аулда.
Экономиказы тӱзедер
Мал азыраары: јылкы, соок тумчукту мал, ол тоодо сарлыктар, оок мал ол тоодо кой ло эчки. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ.
Кош-Агаш — Ак-Тал деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
- Јебрен корумдар.
Ар-бӱткендик тӱзедер
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
- Джекенова, Жолтай (род. 08.03.1941) — чабан колхоза «Мухор-Тархата», кавалер орденов Ленина, «Знак Почета».
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Актал
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Актал (№ 0154049) / Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 126. — 397 с.
- ↑ .Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030531. Архивировано 1610213696.
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf