Википедия

Апшыйакты

Апшыйакты (орустап Апшуяхта) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Апшыйактыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Апшыйакты
орустап Апшуяхта (Верх-Апшуяхта)
Апшыйакты
Апшыйакты
51°14′04″ с. ш. 85°53′51″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Шабалин
Јурт јеезе Апшыйактыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 809[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗271[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 97 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649227
АТТК-ныҥ коды 84250830001
МТТК-ныҥ коды 84650430101
Номер в ГКГН 0154354
верх-апшуяхта.рф
Апшыйакты (Россия)
Апшыйакты
Москва
Апшыйакты (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Апшыйакты (Алтай Республика)
Улалу
Апшыйакты
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

тӱзедер

Апшыйакты орустап древняя гора[4].

Физико-географиялык темдектери

тӱзедер

Географиязы

тӱзедер

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде Серпек деп ӧзӧктӧ, Тыткескен сууныҥ јарадында турат. Эбире тайгалардыҥ сындары: Јал-Мӧҥкӱниҥ, Кадрин, Сымылты, Бештиҥ бажы. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 809 метрге бийик[1].

Климады

тӱзедер

Климады орто-континентал. Узун кыш ла кыска јай. Јети айдаҥ артык кыш ла ӱч ай јай турат. Ортојылдык температураныҥ алды −4,2 °С болзо, эҥ ле јылузы +36 °С, эҥ ле соогы −54 °С. Баштапкы сооктор 02.06/19.08 киреде болот, соок јок ӧй 60 ла кӱн, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, кейдиҥ чыгы-јуды 343 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,8 м/с, тыҥ салкынду (15 м/с кӧп) кӱндердиҥ тоозы — 9,9. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат мында бир канча јымжак.

Аҥ-куштары

тӱзедер

Апшыйактыныҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, сымда, бӧднӧ,јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].

Ӧзӱмдери

тӱзедер

Бу јерлерде ӧрӧ аймактарга кӧрӧ, јымжак укту агаштар: кайыҥ, аспак, тал, каргана (орустап акация ) кӧп ӧзӧт. Беле агаш, база аттары: эргиш, эне-кат (орустап рябина), јодро, терек, толоно (орустап боярышник). Арчын-артыш (орустап можжевельник)[7], балан-чаныш (орустап калина), каҥы-туучечек-јелезин-кудайчечек (орустап чабрец или богородская трава) база ӧзӧт. Јиилектердеҥ мында койјиилек, кызылгат, тайа (орустап жимолость), эмегенсӧӧк-ӱзӱт агаш (орустап бузина), ийт-тумчук, тийиҥкат, јыдукара, казылган ӧзӱп јат[8]. Јайыла јӱзӱн-јӱӱр чечектер јайылат: калаш чечек, кабый, јылан чечек, јаргак ӧлӧҥ, буланат, бастый, айу-сырга, адарткы, табылгы, адару-чечек.

Јери ле јолдоры

тӱзедер

Јуртта тӧрт ором: Едор, Меесте, Тӧс, Јииттердиҥ.

Апшыйактыныҥ боочызы ажыра «Шабалин — Апшыйакты — Каспа» деп регионал кӧӧлик јол ӧдӧт.

Апшыйакты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Апшыйакты 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин 21 км
Республикан тӧс кала Улалу 140 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 220 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) 21 км

Тӱӱкизи

тӱзедер

Јурт 1920 јылда тӧзӧлгӧн. 2001 јылда Верх-Апшуяхта деп јурттыҥ ады Апшыйакты болуп солунган.

Эл-јон

тӱзедер
Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[11]2013[12]2014[13]2015[14]2016[15]2017[16]2018[17]2019[18]2020[19]2021[2]
276→276→276↘274↗279↘276↘269↗278↘277↘261↗264↗271

Ук-калыктары

тӱзедер

Јуртта кӧп сабазы алтайлар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 279 кижи болгон, олордыҥ 97 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[20].

Инфраструктуразы

тӱзедер
  • Апшыйактыныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • стадион;
  • эмчилик;
  • библиотека;
  • агашкезим.

Экономиказы

тӱзедер

Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Агашла иштер.

Кереестер

тӱзедер

Тӱӱкилик

тӱзедер
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес(285)[21].

Археологиялык

тӱзедер
  • Мӧҥкӱсалгыштар (161),164,170,185,196,215,216,228,342)[21];
  • Јебрен корум (169)[21];
  • Кызыл-Таш мӧҥкӱсалгыш[21].

Ар-бӱткендик

тӱзедер
  • Толгойты (271), јурттыҥ кӱнчыгыш келтейинде[21];
  • Куй таш, Айулу Белтирген. 1,5 км јурттыҥ јанында (163)[21].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

тӱзедер

Јарлу улузы

тӱзедер

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941-1942), Јеҥӱниҥ парадыныҥ туружаачызы (1945), «За отвагу» медальла, Тӧрӧли учун јууныҥ ордениле, Ленинниҥ ордениле кайралдаткан[22].

Ајарулар

тӱзедер
  1. ↑ 1,0 1,1 Верх-Апшуяхта (Апшыйакты)
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад.. — 3-е изд., перераб. и доп.. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — С. 233—256. — 267 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. – Текст: электронный.
  8. ↑ Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  12. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  20. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  22. ↑ Ялатов Ш.С.[1]

Тайантылар

тӱзедер
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Апшыйакты&oldid=44770"