Арслан
Арслан (орустап Лев,латиндап Panthera leo) — сӱтле азыранатан омурткалу барынтычы аҥ[1] — , пантераныҥ беш бӧлӱк угыныҥ бирӱзи (Panthera), кискелер билезиниҥ јаан кискелер подсемействозы. Тигрге коштой — эмдиги ӧйдӧ бар эҥ ле јаан кискелер, эркектериниҥ бескези 250 кг једет[2]. Кажызы јаан, тигрлер бе айса арсландар ба, айдарга кӱч. Нениҥ учун дезе, амурский тигрлердиҥ сӱреен јаан бескелӱлери бар, онызы чын эмес деп шӱӱлте бар[3]. Јаан бӱдӱмдӱ арсландардыҥ бескези керегинде билимде чике тоолор јок (темдектезе, берберийский). Эмдиги ӧйдӧ туйук јерде јӱрген тындулардыҥ угы кӧп сабада булгалып, кайлыкталган. Туйук јерде арсландардыҥ бескези тигрлердийине кӧрӧ бир канча јаан болот деп шӱӱлте бар[4], је кезикте ондый эмес деп шӱӱлтелер болот.
| Арслан | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||
| Научная классификация | ||||||||||||
|
Домен: Каандык: Подцарство: Без ранга: Без ранга: Тип: Подтип: Инфратип: Надкласс: Клада: Клада: Класс: Подкласс: Клада: Инфракласс: Магнотряд: Надотряд: Клада: Клада: Грандотряд: Отряд: Подотряд: Биле: Билези: Ук: Ук: Арслан |
||||||||||||
| Международное научное название | ||||||||||||
| Panthera leo Linnaeus, 1758 | ||||||||||||
| Ареал | ||||||||||||
Тӱӱкилик ареалы Эмдиги ӧйдӧ ареалы |
||||||||||||
| Охранный статус | ||||||||||||
| ||||||||||||
.jpg){kind=spacer}
Этимологиязы тӱзедер
Арсланныҥ ады европей тилдерде , латин тилдеҥ латиндап leo[5] ле Ӱлекер:Lang-grc[6], билбес источниктеҥ алынган[7].
Баштапкы катап арслан керегинде Карл Линнейдиҥ «Система природы» деп билим бичигинде айдылган. Шинжÿ ижинде автор казыр аҥды «Felis leo» деп адаган[8]. Panthera угыныҥ билимде ады Ӱлекер:Lang-grc кандый да кунчыгыш тилдеҥ алынган, туҥдештирзе Ӱлекер:Lang-sa (Ӱлекер:IAST) «тигр»[9][10].
Систематика ла эволюциязы тӱзедер
Арсландар Panthera угына келижет, бу укка тигр, ягуар ла леопард кирет. Бу бÿдÿм бажынаҥ ала Африкада 800 000 — 1 млн jыл киреде эволюция öткон, оныҥ кийнинде Голарктиканыҥ территориязына таркаган. Европада бу казыр анныҥ сööктöри, jурген öйи 700 000 jыл кайра, были Италияда Изерния каланыҥ jанында табылган, классификация аайынча подвид Panthera leo fossilis болуп jат. 300 000 jыл кайра бастыра Европа ла Сибирде сÿреен jаан куйдыҥ арсланы (пещерный лев Panthera leo spelaea) jурген. Ӱстуги плейстоцендеп öйдö Чукотка ла Аляскада арсландар Тундÿк ле Туштук Американыҥ jерлерине перешейк ажыра кöчкöн, ондо кийнинде американский арслан деп подвид эволюция(Panthera leo atrox) öткöн[11], калганчы оледенение тушта 10 000 jыл кайра ол jоголгон[12]. экинчизинде плейстоценниҥ мегафауназы jоголгон айалга болгон[13].
| Арсланныҥ тӧс подвидтериниҥ бодоштырылган филогениязы McKenn аайынча & Bell, 1997 ле Nowak, 1991[14] | |
| Ӱлекер:Clade |  |
Тӱукилик ареалы тӱзедер
Арсланныҥ тӱӱкилик ареалы эмдигизине кӧрӧ сӱреен элбек болгон: Эрте Средневековьеде арслан Африкада туштайтан, ээн чӧлдӧр лӧ тропикалык агаш аразынаҥ ӧскӧ ол Јуук Еӱнчыгышта, Иранда ла Тӱштӱк Европаныҥ кезик јерлеринде болгон (темдектезе, эмдиги Россияныҥ ӱштӱгинде, 45-чи тӱнӱк параллельге јетире чыгатан). Тӱндӱк ле Тӱндӱк-Кӱнбадыш Индияда ол тегин ле казыр аҥ болгон. Је улустыҥ ого аҥдаганынаҥ улам, јурер јерлерин астадарда, Африкада арслан Сахаранаҥ тӱштӱктей ле арткан, оныҥ ареаы эмди тыҥ кичинеерген. Азияда јаан эмес популяция бар, Гирский деп агаш аразында (индийский штат Гуджарат).
Тыш бӱдӱми тӱзедер
Арлданныҥ тыш ӱдӱми аҥылу. Бу тырмакту казыр аҥдар ортодо половой диморфизмы тыҥ кӧрӱнген аҥ. Эркектери тижилеринеҥ бир канча јаан, бажында јаан јалду, кезик подвидтерде јалы мойнында, кӧксинде, белинде болот. Арсланныҥ öҥи сары-боро эмезе база да башка оттенокторлу болот, јалы кӧп сабада ондый ла öҥдӱ болот, је терези караҥуй ла кара да öҥдӱ болор аргалу. Арсланныҥ подвидтерин јалыныҥ öҥиле башкалаар аргалу. Јалы узун болор, арткан јеринде тӱги кыска, јаҥыс куйругыныҥ учында чачак ошкош узун тӱктер.
Тындуныҥ аҥылузы тӱзедер
Ӧскӧ киске бӱдӱмдӱ аҥдарга кӧрӧ арсландар јаҥыстаҥ јӱрбейт, олор аҥылу прайд-билелерле јурет. Бу биледе тижи арсландар бир уйанаҥ, балдары ла тоолу эркектери болот. Ар-бӱткенде арсландар онноҥ он тӧрт јашка јетире јӱрет, туйук јерде јирме јаштаҥ кӧп. Эркектери кӧп сабада он јаштаҥ артык јӱрбейт, нениҥ учун дезе, бой-бойыныҥ ортодо согужат[15].
Јӱрер јери тӱзедер
Арсландар кӧп сабада саваннада јӱрет, је кезикте тайаларлу эмезе агаштарлу јерде јӱредилер. Арсланныҥ ареалы баштап ла Евразияныҥ тӱштӱк јаны — Грециянан ала Индияга јетире, Африкада кӧп саба јерде болгон, Сахарда ла тӧсафрикан тропикалык агаш аразында јок. Геродот бичиген, бистиҥ эрадаҥ озо 480 јылда арсландар Грецияда кӧп болгон, Ксеркс I деп персид каан ороон ичиле јорык јӱрзе, оныҥ тӧӧлӧрин арсландар тудуп јийтен. Аристотель дезе, бистиҥ эрадаҥ озо 300 јылда, олорды ас туштаар аҥдар деп чотогон. 100 јылдарда Грецияда арсландарды чек јок эдип јоголткондор. Азиат арслан X чакта Кавказта јӱрген. Палестинада бу аҥдарды Орто чактарда јоголткон, кӧп саба азиат ороондордо — XVIII чакта мылтыктар табыларда. XIX чакта, XX сактаҥ озо олор Тӱндӱк Африка ла Тӱштӱк-Кӱнбадыш Азияда јоголгон. XIX чактыҥ учында арслан Турцияда, Тундӱк Индияныҥ кӧп саба јеринде јоголгон, је Иранныҥ кезик јерлеринде XX чактыҥ ортозына јетире бар болгон. Азиат подвид эмди јӱк ле Индияда Гирский агаш аразында бар. Јери 1412 км. Тоозы араайынаҥ кӧптӧйт.
Популяциязы тӱзедер
Тоозы кезем астап бараткан тындулардыҥ бирӱзи. 1959 јылдаҥ ала 1979 јылга јетире Африкада олордыҥ тоозы 30—50 % астаган. Корулу јерлердиҥ тыштында ла арсландардыҥ популяциялары астайт. Тоозы ненеҥ улам астап турганы учына јетире шиҥделбеген. Кижиниҥ јаман салтары, јрген јериниҥ астаганы — тӧс шылтак. Рим империянаҥ бери арсландар зверинцыларда тудулатан. Телекейдиҥ зоопарктары јоголып јаткан азиат подвидти корулап аларг программла ченежет.
Кижиликтиҥ культуразында тӱзедер
Кижиниҥ культуразында арслан керегинде кӧп айдылган. Палеолиттеҥ бери оныҥ јуруктары бар, Ласко, Шове деп куй таштарда јурамалдар кӧп. Античный, Средневековье ӧйлӧрдиҥ культуразында арсландар скульптурада, јуруктарда, национал мааныларда, кебеделдерде, мифтерде, литературада ла фильмдерде туштайт.
Аҥдаш ла курсагы тӱзедер
Арсландар сӱреен кӱчтӱ аҥдар, олор биригеле јаан тындуларга аҥдайт. Је олор гиеналарга кӧрӧ ондый чыдамал эмес. Онойдо арсландар тӱрген маҥтаар, јаҥыс ла ыраак эмес јерге табарар тушта јемидине јуук јерде болор учурлу. Олор тӱнде аҥдайт, туйгактуларга јууктап алала, 30 метр оноҥ до јуук јерге, тижилери јемитти курчап ийет, оноҥ кенейте чыга конып, јуугындагы тындуга табарып, кајап јат. Оок аҥдарды тамажы ла ла олтӱре чабат.
Кӧп сабада јаан туйгакту аҥдар — гну, зебра, буйвол ло бородавочниктер Африкада, Индияда арсландар нильгау, јерлик какай ла аҥдар тудат. Кӧп сабада 50 ала 300 кг бескелӱ туйгактуларга табарадылар, темдектезе, куду, конгони, ориксы ла антилопа канн[2]. Биригеле аҥдаарда олор бир уунда кӧп тындуларды ӧлтӱрет, је олор јаан жирафтарга табарарга јалтанат, травма албаска. Текши статистика аайынча арсландар бескези 190 дала 550 кг јетире тындуларды тудуп јийт. Африкада кӧп ло сайын гну ла зебраны јийдилер. Јаан слондор, бегемоттор, носорогтор, импалалар, тӱрген антилопаларга табарбайт. Тем не менее довольно часто употребляются львом в пищу в некоторых районах, например, в Ондый да болзо Крюгердиҥ национал паркында жираф ла буйволды тудуп јийдилер. Каа-јаада ла олор бегемотторго табарат. «Chobe» деген национал паркта слондорго до табарат. Парктыҥ башкарузы јетиргениле, ачыркаган арсландар озо слонныҥ балдарын тудуп, оноҥ эмеш оокторына табарып, оноҥ слон тӱнде ајарынбас учун, јаандарын да ӧлтурип баштаган. Јаш арсландар аҥдашка јӱк ле эки јаштаҥ ала туружадылар. Тижилери јуулыжала јаан туйгактуларга кожо аҥдайдылар. Арсландар улустка ӧнӧтийин аҥдабайт, је кижи јиген учуралдар кӧп. Курсак јанынаҥ арсландар — сверххищниктер, пищевой цепьте ӱстӱги бажында турат.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
-
Грифон -
Химера -
Мантикора -
Греческий сфинкс
Ајарулар тӱзедер
- ↑ Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. 5391 назв. Млекопитающие. — М.: Русский язык, 1984. — С. 108. — 10 000 экз. — ISBN 5-200-00232-X.
- ↑ 2,0 2,1 Nowak, Ronald M. Walker’s Mammals of the World. — 6th edition. — Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1999. — 2015 p. — ISBN 978-0801857898.
- ↑ Дж.С. Слот, Д.Дж. Микелл, Дж.М. Гудрич, И.Г. Николаев, E.Н. Смирнов, Б.О. Шлейер, К. Трейлор-Хольцер, С. Кристи, Т.Д. Аржанова, Дж.Л.Д. Смит, К. У. Карант. Кто царь зверей? Исторические и современные данные о весе тела диких и содержащихся в неволе амурских тигров в сравнении с другими подвидами // Тигры Сихоте-Алинского заповедника: экология и сохранение. — Владивосток: ПСП, 2005. — С. 25—35.
- ↑ Clyde Beatty. Which is the king of beasts? (en) // Popular Mechanics. — 1939. — October.
- ↑ Simpson DP. Cassell's Latin Dictionary (5th ed.). — Ӱлекер:L.: Cassell Ltd.., 1979. — С. 342. — ISBN 0-304-52257-0. (англ.)
- ↑ Liddell, Henry George Scott, Robert. A Greek-English Lexicon (Abridged Edition) (англ.). — Великобритания: Oxford University Press, 1980. — P. 411. — ISBN 0-19-910207-4. (англ.)
- ↑ Frisk H. Griechisches etymologisches Wörterbuch. — Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung. — Heidelberg, 1960. — Т. 2. — С. 113.
- ↑ Карл Линней. Systema naturae per regna tria naturae :secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. — 1758. — С. 41. Архивировано 2 кичӱ изӱ ай 2009 года.К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан archiveurl) (лат.)
- ↑ Frisk H. Griechisches etymologisches Wörterbuch. — Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung. — Heidelberg, 1960. — Т. 2. — С. 471.
- ↑ Douglas Harper. Panther. Архивировано 2 јаан изӱ ай 2017 года.К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан archiveurl) (англ.)
- ↑ Turner, Allen. The big cats and their fossil relatives : an illustrated guide to their evolution and natural history. — Ӱлекер:N. Y.: Columbia University Press, 1997. — ISBN 0-231-10229-1. (англ.)
- ↑ Burger, Joachim: 841—849. «Molecular phylogeny of the extinct cave lion Panthera leo spelaea» (англ.) (недоступная ссылка) (March 2004). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 26 кӱни, 2010. Архивировано куран айдыҥ 24 кӱни, 2011 јыл.
- ↑ Harington, CR. American lion. — Yukon Beringia Interpretive Centre website. Архивировано 19 чаган ай 2016 года.К:Википедия:Статьи с некорректным использованием шаблонов:Книга (указан archiveurl)http://www.beringia.com/research/lion.html |title=Архивированная копия |accessdate=2010-11-29 |archive-date=2012-03-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120312055913/http://www.beringia.com/research/lion.html |dead-url=yes }} (англ.)
- ↑ After McKenna & Bell, 1997, with recent species from Nowak, 1991 (англ.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 6 кӱни, 2009. Архивировано куран айдыҥ 18 кӱни, 2011 јыл.
- ↑ Smuts, G.L. Lion. — Johannesburg: Macmillian South Africa (Publishers)(Pty.) Ltd., 1982. — P. 231. — ISBN 0-86954-122-6.