|
'''Курайдыҥ чӧли''' — ({{lang-ru|Курайская степь}) Россияда Алтай Республиканыҥ [[Кош-Агаш]] аймагыныҥ јеринде јадат. [[Туулу АлтайдыҥАлтай]]дыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Чуй сууныҥ орто агынында, Сайлугемниҥ[[Сайлугем]]ниҥ, Чуйдыҥ, Ирбистӱниҥ[[Ирбис]]тӱниҥ, [[Ак-КемниҥКем]]ниҥ сын тайгаларына курчаткан чӧл. Курайдыҥ[[Курай]]дыҥ чӧли талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1500—1600 метрге бийик.
== Физико-географиялык темдектери ==
=== Ӧзӱмдери ===
Курайдыҥ чӧлинде Калка јериниҥ куру чӧлдӧриниҥ ӧзӱмдери јайылган: кулузун, кылгайак, маҥыр, самын-ӧлӧҥ (татарник колючий), кӱмелӱ, јеҥес, баргаа, быркырууш. Чуйдыҥ суузын јараттай терек (тополь ларолистный), тал (плакучая курайская ива), тайабаш (курильский чай), чычрана (сарыкат, облепиха), каргана, ийт-тырмак, кӧгӧзин, кокпашкӧкпаш (мордовник), тамыр-ӧлӧҥ (подорожник), чалкан, кыйгак-ӧлӧҥ.
== Археологиязы ==
Курайдыҥ чӧли археологический кереестерле бай. Чуйдыҥ[[Чуй]]дыҥ суузын јараттай кезер таштар, кургандар, кӧп тоолу ташта јуруктар ла јебрен субактар артып калган. КургандардыКургандардыҥ ортодосохранилисьортодо многочисленныејебрен курганы,тӱрк каменныекультурага бабы,келишкенин [[Писаница|писаницы]]«курайские» надеп камняхбилимчилер и древние оросительные системы. Средне курганов выделена [[Тюрки|древнетюркская]] культура, получившая название «курайской»адаган.
Јебрен субактар кичу ле јаан Ӱлегем ӧзоктӧрдӧ ([[Кӱпчеген]] ле [[Ӱлегем]] јурттардын јанында), [[Урсул]] суунын ичинде (Шашыкман ла Короты јурттардыҥ ортозында, онойдо ок Актуру суунын ичинде ле Тете деп ӧзӧктӧ бар.
VII, VII—IX чактыҥ кезер таштары тӱрк эпохага келижет. Бу тӱӱкилик ле архиологиялык кереестерде јебрен руникалык бичиктер ле јуруктар арткан. Тете деп ӧзӧктӧ Чуй сууныҥ сол јарадында јаан «Кезер» таш бар. Јажыл-боро гарниттен эдилген кезер таш тӧрт толыкту чеденниҥ кӱнчыгыш јанында турат, чеденниҥ ичи ташла салынган. Кезер таштыҥ сыны — 1,6 метр, курлаазында јооны — 3,4 метр, кезер тизезине јетире јерде.
Остатки памятников древней ирригации встречаются также в долинах Малого и Большого Ильгуменя (около сёл Хабаровка и Купчегень), в долине реки [[Урсул]] (между селом Шашикман и рекой Куратой), а также по реке Актру в урочище Тете.
Тыттугем сууныҥ оозында ӱч јаан таш бар. Јебрен тӱрк соојындарда айдылган: озо чакта Урсул ичинде бай-јайзаҥ кижи јаткан, оныҥ ӱйи кыдат келин болгон. Ол кыдат јерине качып јанарга санаган. Курайдыҥ чӧлине једип келерде, айдары јок шуурган келген, келин улузыла кожо чарчап калган. Кийининеҥ келген ӧгӧни оныҥ сӧӧгин тудала, тонобозын деп, ӱстине јаан таштар салган. Је кыдыттар оны билип ийеле, таштарды јылдырып, јайзаҥныҥ ӱйиниҥ сӧогин ле алтын-мӧҥӱн јӧӧжӧзин Кыдат јерине казып апарган.
Каменные изваяния датируются [[VII век|VII]]—[[IX век]]ами и относятся к тюркской эпохе. На этих памятниках истории и археологии сохранились рунические надписи и рисунки. На левом берегу Чуи в урочище Тете находится [[каменная баба]] «Кезер», отличающаяся своими объемными формами и размерами. Изваяние вытесано из зеленовато-серого [[гранит]]а и установлено посредине восточной стенки четырёхугольной оградки, внутри которой выложена площадка из камня. Высота «Кезера» — 1,6 метра, а толщина в поясе — 3,4 метра. Изваяние до колен врыто в землю.
Недалеко от устья [[Тытыгэм]]а находятся три больших камня, которые по [[Калмыки|калмыцким]] преданиям считаются могилами китайской царевны, её служанки и их лошадей. По легенде, эта царевна была замужем за калмыцким [[зайсан]]ом с Урсула, но семейные неурядицы заставили её бежать в [[Китай]]. В Курайской степи её остановил снежный буран — девушка замерзла вместе с провожатыми. Преследовавший их зайсан, отыскал трупы и торжественно похоронил, положив на их могилы огромные камни, чтобы никто не мог похитить сокровища, зарытые с телами. Но китайцы, узнав об этом, сдвинули камни, вырыли трупы и сокровища, перенеся их в Китай.
== Јуруктардыҥ кӧмзӧзи ==
|
