Бий (суу)
Би́й сууныҥ экинчи ады Ӧӧн орустап Бия — Россия тергеезинде Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында Алтын-Кӧлдӧҥ чыгара аккан суу. Сол јанынаҥ Кадын, оҥ јанынаҥ Бий (Ӧӧн) суулар биригеле, Оп (орустап Обь) суу боло берген. Бий сууныҥ узуны 301 км. Агыныныҥ текши јери — 37000 кв.км. Алтай Республиканыҥ, Сибирдиҥ, Россияныҥ јаан деген сууларыныҥ бирӱзи.
| Бий (Суу) | |
|---|---|
| орус. Бия | |
 Бия в верховье | |
| Характеристиказы | |
| Узуны | 301 км |
| Бассейн | 37 000 км² |
| Сууныҥ чыгымы | 477[1] м³/с (Јаш-Тура) |
| Водоток | |
| Бажы | Алтын Кӧл |
| • Турган јери | Артыбаш |
| • Бийиги | 436 м |
| • Координаталары | 51°47′12″ с. ш. 87°14′52″ в. д.HGЯO |
| Оозы | Оп |
| • Координаталары | 52°26′04″ с. ш. 84°59′13″ в. д.HGЯO |
| Турган јери | |
| Суузыныҥ системазы | Оп → Кара талай |
| Ороон | |
| Региондор | Алтай Республика, Алтай кырай |
| Аймактар | Турочак аймак, Красногорский район, Солтонский район, Бийский район, Јаш-Тура |
|
|
|
| Код ГСР | 13010100212115100000014 |
 Медиафайлдар Викискладта | |
Этимологиязы тӱзедер
Алтайлап бий деген сӧстиҥ учуры ол јамылу кижи. Бий — орустап «господин», суу — орустап «вода»[2]) (от самод. би — «вода»[3]
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Узуны — 301 км[1], агыныныҥ текши јери — 37 000[1] км². Алтын-Кӧлдӧҥ (орустап Телецкое озеро), Кадынла биригип, Оп боло берет. Бийдиҥ суузы кӧлдӧҥ чыгара агала Сарыкӧкши суу кожылган јерге јетире ару ла соок суулу (10-15 °C),је алтыгы агынында суузы јетире ле јылый берет.
Суула спортчылар, туристтер сплав ӧткӱрет, категория сложности II (байдаркалу лакатамаранду, сууныҥ бажынаҥ ала Верх-Бийскке јетире бир канча бозоголор (орустап пороги) бар 1 метр ле оноҥ до бийик валдарлу[4]. јаан бозоголоры: Юрток, Пыжыныҥ, Кебезенниҥ, Сарыкӧкшиниҥ, Турачакта Кипяток деп бозого. Удаловка јуртта калганчы бозого. Сууныҥ агыныныҥ тӱргени 1-1.5 м/с, Јаш-Турага јетире јаан-јаан сай таштарлу тӱбинде ле јарадында.
Гидрологиязы тӱзедер
Бийдиҥ суузына кӧп лӧ сабада кайылган кардыҥ суузы ла јаҥмырдыҥ суузы кожулат. Кӧп суу Алтын-Кӧлгӧ кирген Чолушманныҥ суузынаҥ. Кирӱ суу Бийде узак болот. Јыл туркунына 477 м³/с кире суу ӧдӧт (Јаш-Тура каланыҥ јанында). Сууныҥ бажында тош кӱчӱрген айдыҥ учында тура берет, кезикте јаҥар айдыҥ бажында (сууныҥ кезик јери тоҥбой до турат, кандый бир јылда), сууныҥ алтыгы агынында тош кӱчӱрген айдыҥ учында тура берет; кандык айдыҥ башталганында тош сууныҥ бажында тӱжет, алтыгы агынында тош кандык айдыҥ ортозында тӱжет.
Кош суулары тӱзедер
(Сууныҥ бажынаҥ ала)
- 64 км: Бектемир (оҥ) — узуны 117 км
- 68 км: Талая (сол)
- 85 км: Соусканиха (сол)
- 92 км: Неня (оҥ) — узуны 185 км
- 120 км: Чапшушка (сол)
- 129 км: Кажа (сол) — 63 км
- 133 км: Орга (сол)
- 154 км: Учурга (оҥ)
- 163 км: Балыкса (сол)
- 166 км: Јаан Куйут (оҥ)
- 180 км: Тибезя (сол)
- 190 км: Ушпа (оҥ)
- 194 км: Ӱлмен (оҥ)
- 208 км: Полыш (сол)
- 210 км: Алемчир (оҥ)
- 215 км: Куу (оҥ) — 175 км
- 238 км: Тоҥ-Тош (оҥ)
- 243 км: Бава (сол)
- 252 км: ады јок (оҥ)
- 259 км: Толый (оҥ) — 54 км
- 273 км: Сарыкӧкши (сол) — 90 км
- 278 км: Кебезен (оҥ)
- 286 км: Пыжы (сол) — 103 км
- 299 км: Јорток (оҥ)
Јараттай јурттар тӱзедер
Бийдиҥ суузын јараттай јон јаткан јерлер (ӱстинеҥ тӧмӧн): Артыбаш, Ыйык-Агаш, Пыжы-Оозы, Кебезен, Толый, Верх-Бийск, Усть-Бава, Турачак (аймактыҥ тӧс јери), Куу-Оозы, Удаловка, Дайбово, Дмитриевка, Шунарак, Каначак, Кӱрей кӧл, Усть-Куют, [Балыкса (Алтайский край), Сайдып, Сосновка (Красногорский аймак), Старая Ажинка, Фрунзе јурт, Усть-Кажа, Новая Ажинка, Лебяжье (Красногорский аймак), Промышленный (Алтайский край), Новиково (Алтайский край), Соусканиха, Усятское, Ключи (Бийский аймак), Стан-Бехтемир, Малоенисейское, Енисейское, Семеновод (Алтайский край), Малоугренёво, Боровой (Алтайский край), Јаш-Тура.
Бий сууныҥ бажы деп Алтын-Кӧлдиҥ учында Артыбаш ла Ыйык-Агашјурттардыҥ ортозында кӱрдеҥ ала чотолот. Ыйык-Агаш јуртта јаан агаш-ээлем бар. Сотовая связь — Билайн, МТС (2012 јыл), почта јазап иштебейт. Артыбаштыҥ јанында «Золотое озеро» деп амыраар база бар (кӧлдӧ турган эҥ ле јаан ла эски турбаза). Верх-Бийскте бир канча магазин бар. Горно-Алтайск — Верх-Бийск деп трасса сууны кечет, кӱрдиҥ алдыла ӧдӧргӧ, ченемели ас сплавта туристтерге чала јеткерлӱ.
Турачак — Республики Алтайдыҥ аймагыныҥ тӧс јери, мында почта бар («Улово» деп иримниҥ-водоворот јанында), междугородный телефон, интернет (Ростелеком, Востоктелеком) бар. Сотовый связь — Билайн, МТС, Мегафон — 3G (2016 јыл). Автобус Горно-Алтайск, Јаш-Тура јаар јӱрет. Јаш-Тура кала 30 километрге чӧйилип калган, Бий ле Кадынныҥ бириккенинеҥ ӧрӧ.
Суула јӱрер јол тӱзедер
2009 јылда Бий сууныҥ бажынаҥ ала керептер јӱрер аргалу Бийский речпортко јетире (22 км).
60-чы — 80-чи јылдарда Биейбиҥ суузында улай ла керептер, паромдор јӱретен (јорык јӱрген улуска, кош тартар).
- јас-јайгы ӧйдӧ, суу кирӱде (тош тӱшсе, кичӱ изӱ айдыҥ ортозынаҥ, ойто суу тоҥгончо ло)
- јайгыда (кичӱ изӱ айдаҥ ала — куран айдыҥ ортозына јетире) — Турачак јуртка јетире;
- кӱскиде (куран айдыҥ ортозынаҥ тош турганча ла) — Кӱрей кӧл.
Јаш-Тура — Турачак деген сууда јолдо 1990-чы јылдардыҥ бажында тӱрген јорыкту "Заря"ушкуш теплоходтор јӱрӱжетен. Турачак јуртка 5-6 часка једер арга болгон. Линияга коштой автобустар база јӱрӱшкен. 1990-чы јылдарда, экономический кризис те болзо, јолдор тудулып турган болгон. Пассажирский керептер тудары нерентабельный боло берген. Бийдиҥ суузында агаш агызарын (лесосплав) 1992 јылда токтоткон.
Бийскте речпорттыҥ башкараачызыныҥ, Виктор Франктыҥ айтканыла, коммунал кӱрдеҥ ӧрӧ Бийскте керептер калганчы катап суу кирӱ тушта 2006 јылда барын јӱрген[5].
Кереес јерлери тӱзедер
Кеен ле јараш јер ол — эки сууныҥ бириккени. Эки јаан суу биригип, кӱчтӱ, јайым, суузы батыр кептӱ аҥданып јадар Оп (Обь) суу башталып агат. Эки сууныҥ ӧҥи башка. Јайгыда Кадын јажыл-чаҥкыр (бирюзовый) ӧҥдӱ , Бийдиҥ суузы ак-боро (бӱрӱҥкий) ӧҥдӱ. Бир канча јерге эки сууныҥ толкулары бирикпей, коштой агып барат. Јаскыда Кадын Бийдиҥ сууларыныҥ ӧҥи тӱҥей. Эки суу бириккенде Иконниковтыҥ ортолыгы бар, бу окылу ар-бӱткенниҥ корулу јери (памятник природы)[6]. Удаловка деп јурттыҥ јанында, Бий сууныҥ оҥ јарадында Иконостас деп кайада 1940-чи јылдарда Турачактыҥ кижизи, Иван Сычёв, Ленинниҥ сӱрин (барельеф) кайага кезип салган.
Бий суу соојындарда тӱзедер
Бий ле Кадын маргаандажар деп јӧптӧшкӧн. Јеҥгени эри болор, јеҥдирткени ӱйи болор. Кылыкту Кадын меҥдеп, ачынып, кырларга кысталып агып јатканча, Бий суу јайым, токыналу аҥданып једер јерге келди. Кадын озолотконынкӧрӧлӧ, калјуурып, Бабырган тууны ӱзе тепти, Бийге јаба једип кожулды, оноҥ ары экӱ биригип, токыналу Оп болуп тӱндӱк јаар ууланды.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
-
Теплоход «Заря-40» Бий сууныҥ бажында. 1970-чи јылдар -
Бийдиҥ суузы Јаш-Тураныҥ алты јанында -
Иконостас деп кайа -
Бийдиҥ суузы Турачактыҥ ӱсти јанында, 9 км -
Јар-Айыл (Турачак аймак)јурттыҥ јанында кӱр
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Бия // «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 3). — ISBN 5-85270-331-1.
- ↑ Топонимический словарь Горного Алтая, О. Т. Молчанова, Горно-Алтайск, 1979, с.158.
- ↑ Розен М. Ф., Малолетко А. М. Географические термины Западной Сибири. — Томск: Изд-во Том. ун-та, 1986. — С. 27, 107. — 207 с.
- ↑ Бобров Алексей. Бия. Отчет Боброва А. Л. (орус.) (недоступная ссылка). ТурКлуб «Сплав». Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2018. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Почему Бия и Катунь сегодня реки не судоходные (орус.) (недоступная ссылка). «Бийский рабочий» (26 тулаан ай 2012). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2018. Архивировано чаган айдыҥ 10 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Особо охраняемые природные территории г. Бийска [Текст] : справ. изд. / Е. А. Дзагоева и др. Бийск : НИЦ БиГПИ, 1999.