Жолио-Кюри, Ирен
Ире́н Жолио́-Кюри́[6] (французтап Irène Joliot-Curie, кыс ӧбӧкӧзи — Кюри; 1897 јылдыҥ сыгын айыныҥ 12-чи кӱнинде, Парижте — 1956 јылдыҥ тулаан айыныҥ 17-чи кӱнинде, Парижте) — француз физик, Нобельдиҥ химияла сыйын Фредерик Жолиоло кожо алган (1935), Мария Склодовская-Кюри ле Пьер Кюриниҥ јаан кызы, Фредерик Жолио-Кюриниҥ эш-барааны. Нобельдиҥ сыйыныҥ баштапкы лауреады — Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреаттарыныҥ балазы[7]. Венера деп планетада Жолио-Кюриниҥ адыла кратер адалган.
| Ирен Жолио-Кюри | |
|---|---|
| французтап Irène Joliot-Curie | |
 | |
| Энедеҥ чыгарда ады | французтап Irene Curie |
| Чыккан ӧйи | сыгын айдыҥ 12 кӱни 1897[1][2][3][…] |
| Чыккан јери | |
| Божогон ӧйи | тулан айдыҥ 17 кӱни 1956[4][1][2][…] (58 јаш) |
| Божогон јери | |
| Ороон | |
| Иш-тоштыҥ бӱдӱми | физик, химик, профессор, политик, учёный-ядерщик, исследователь |
| Адазы | Пьер Кюри[d] |
| Энези | Склодовская-Кюри, Мария |
| Эш-нӧкӧри | Фредерик Жолио-Кюри[d] |
| Балдары | Пьер Жолио[d] ла Элен_Ланжевен-Жолио[d] |
| Кайралдары ла премиялары | |
.svg){kind=small}
Бала тужы тӱзедер
Кызычакты кичинек тужында таадазы (адазыныҥ адазы) Эжен Кюри, эмчи кижи, (1827—1910) чыдаткан, не дезе Ирен бир јашту болордо, Мария Склодовская-Кюри радий деп элементти ачкан, экпиндӱ билим ижи учун кызына ӧй јок болгон Де Агостини таадазыныҥ клерикал политикага удура кӧрӱмин Ирен уулалткан.
Ирен 10 јаштуда кооператив школдо ӱренип баштаган, бу школды энези јаба иштеген улусла кожо ачкан болгон, ол тоодо физиктер: Поль Ланжевен ле Жан Перрен, олор бу школдо балдар ӱреткен. Эки јылдаҥ Ирен Севинде колледжке кирген, Баштапкы телекейлик јууныҥ алдында оны тӱгескен.
Ижиниҥ башталганы тӱзедер
Ирен Парижский университетте Сорбоннада ӱредӱзин уулалткан. Је бир канча ӧйгӧ ол ӱредӱзин токтоткон, не дезе кыс госпитальда медсестра болуп иштеп, энезине рентгенограммалар эдерге болушкан.
Јууныҥ кийнинде Ирен Кюри ассистент-шиҥжӱчил болуп, Радийдиҥ институдында иштеген, бу институтты энези башкарган болгон. 1921 јылдаҥ ала Ирен алдынаҥ бойы шиҥжӱлер эдип баштаган. Баштапкы иштери радиоактивный полоний деп элемент аайынча болгон, бу элементти оныҥ ада-энези јирме јылдаҥ кайра тапкан болгон. Атомныҥ бӱдӱмин билерге радиация деп немени шиҥдеер керек болгон, Ирен Кюри: флуктуацию, альфа-частиц, протон, нейтрон, гелий. Баштапкы катап атом структуразын шиҥдеерин англий физик Эрнест Резерфорд баштаган. {{Јыл|}1925} јылда бу иш учун Ирен Кюри доктордыҥ степенин алган.
Фредерик Жолиоло кожо ижи тӱзедер
1926 јылда Ирен Кюри кожо иштеген физик, Радий институттыҥ ассистенти Фредерик Жолиого барган кийнинде оныҥ эҥ ле учурлу, јаан шиҥжӱлери башталган. 1930 јылда немец физик Вальтер Ботениҥ ајарганыла: бериллий ле бор деп јеҥил элементтерди альфа-частицаларла шыбалаза, сӱреен јаан радиация таштайт. Бу суракла јилбиркеп, Редерик Жолио ло Кюри Ирен (эш-нӧкӧрлӧр) конденсационный камера сананып эткен, оныла полонийдиҥ кӱчи тыҥ чокторынаҥ альфа-частицалар чыкса, оны чотоорго керектӱ. Качан бериллий ле бордыҥ ортозында водород веществолу пластина турза, радиацияныҥ кеми эки катапка бийиктейт. Эш-нӧкӧрлӧрдиҥ тапканыла, проникающая радиация кезик атомдорды чыгара кыстап ийерде, сӱрекей тӱрген кыймык башталат. Ирен де, Фредерик те бу айалга недеҥ улам болгонын јетире аайлабаган да болзо, бу шиҥжӱ иштери билимде јаан, ачылтага экелген, 1932 јылда Джеймс Чедвик нейтронды тапкан (кӧп саба атомныҥ ядро-ӧзӧктӧри электрический нейтрал бӧлӱктери болгон.
Оноҥ ары шиҥжӱлӱ иштерин уулалтып , Жолио-Кюрилер эҥ јаан ачылтазына келгендер. Борло (элемент) алюминийди альфа-частицаларла шыбалап, олордоҥ позитрондордыҥ чыгарын шиҥдеген (1932), (американ физик Карл Д. Андерсонло кожо). Кийнинде Жолио-Кюри јартына чыккан: алюминий ле бор ӧскӧ химический элемент боло берет, ӱстине бу элементтер радиоактивный: 2 протон ло 2 нейтрон, альфа-частицалар, алюминий радиоактивный фосфор боло берзе, бор — радиоактивный изотоп азот боло берер. Кыска ла ӧйгӧ Жолио-Кюри кӧп јаҥы радиоактивный элементтер тапкан.
Фашизмди кезем јаратпас улус, Жолио-Кюрилер 1934 јылда Французский социалистический партияга киргендер, кийнинде коммунисттер болгон.
Эш-бараандарда кыс ла уул балдар: кызы — Элен Ланжевен-Жолио (1927 јылдыҥ, физик-ядерщик) уулы — Пьер Жолио (Pierre Joliot) 1932 јылда чыккан, биолог.
Нобельдиҥ сыйын алган кийнинде тӱзедер
1935 јылда Ирен Жолио-Кюри ле Фредерик Жолиого Нобельдиҥ химияла сыйын экилезине јаба берген, јаҥы радиактивный элементтер тапкан учун. Швед каандык билим академия адынаҥ айткан сӧзинде К. В. Пальмайер Жолио-Кюриге эске алынып айткан, 24 јыл кайра Ирен энезине Нобельдиҥ сыйын берген церемонияда болгон. Эш-нӧкӧрӧрлӧ кожо бу јакшынак јаҥжыгуны уулалтып јадаар деп айткан.
Нобельдиҥ сыйын алганнаҥ бир јыл бололо, Жолио-Кюри Сорбоннаныҥ профессоры боло берген, 1932 јылдаҥ ала ол ондо лекциялар кычырган болгон. Ирен Она также сохранила за собой должность Радийдиҥ институдында радиактивностьты шиҥдеер ижин оноҥ ло ары уулалткан. 1930-чы јылдарда Жолио-Кюри, уранла иштеп, бир канча ачылталар эткен. Немец физик Отто Ган бу ла опыттарды ӧткӱрип, кожо иштеген Фриц Штрассман ла Лиза Мейтнерле кожо 1938 јылда уранныҥ атомын расщеплять эткендер.
Жолио-Кюри ол ортозынаҥ политикалык ижин элбеткен, 1936 јылда тӧрт айдыҥ туркунына Леон Блюмныҥ башкарузында билимниҥ шиҥжӱ керектери аайынча статс-секретариниҥ болушчызы болуп иштеген. . Несмотря на германскую оккупацию Францияга јарман черӱлер 1940 јылда кирип те калган болзо, Ирен ле эжи Парижте артып калган, Жолио Сопротивление кыймыгуда турушкан. 1944 јылда гестапо ого серемји эткен, бу ла јыл Жолио јажынып, оноҥ ары јуулашкан. Ирен дезе эки балазыла Швейцария јаар качкан, ондо Франция јайымдалганча арткан.
1946 јылда Ирен Жолио-Кюри Радийдиҥ институдыныҥ директоры эдип кӧстӧлгӧн. 1946 јылдаҥ ала 1950 јылдарга јетире Францияныҥ атом энергия аайынча комиссариадында иштеген. Јаантайын ӱй улустыҥ социал ла интеллектуал керектерин ајарган кижи, ол француз ӱй улустыҥ национал биригӱзинде ле Телекейлик амыр-энчӱ учун биригӱде иштеген. 1950-чи јылдарда оныҥ су-кадыгы коомойтыган, радиацияныҥ шылтагынаҥ болгодый. Ирен Жолио-Кюри Парижте 1956 јылдыҥ тулаан айыныҥ 17-чи кӱнинде лейкемиядаҥ божогон. Нобельдиҥ сыйына ӱзеери ол кӧп университеттериниҥ кӱндӱлӱ степеньдериле кайралдаткан болгон, кӧп билим биригӱлердиҥ турчызы болгон. 1940 јылда Колумбий университет ого Барнардтыҥ алтын медалин берген, билимде бийик једимдери учун Ирен Жолио-Кюри Француз Почётный легионныҥ орденин алган.
Кайралдары тӱзедер
Литература тӱзедер
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
.jpg)
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): ачык кӧргӱзӱлердиҥ платформазы — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 filmportal.de — 2005.
- ↑ KNAW Past Members (англ.)
- ↑ Жолио-Кюри Ирен // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #119054450 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
- ↑ [1] Жолио-Кюри Ирен. МГУ
- ↑ Наоми Пасачофф. Мария Кюри: первая женщина — Нобелевский лауреат (орус.). Postnauka.ru. Ассоциация ИД «ПостНаука» (7.10.2016). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 21 кӱни, 2018.