Баштаҥул
Баштаҥул (орустап Баштала ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Кӧксу-Оозыныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Баштаҥул | |
|---|---|
| орустап Баштала | |
 | |
| 50°17′09″ с. ш. 85°39′28″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Кӧксу-Оозыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1860 |
| Бийиги | 1043[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗454[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 58 %, алтайлар 41%[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649490 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240875002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640475106 |
| Номер в ГКГН | 0154520 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Баштаҥул орустап .
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Сайлугемниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларына курчаткан, Оймон ичи чӧлдӧ, Башраҥул сууныҥ јарадында турат. Айландира элбек чӧл јалаҥ, арбын одорлор, кыралар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1043[1] метрге бийик.
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..−40 °C, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °C болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,7 м/с.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Айы-кӱни јарамык јер, јуды кары јеткилинче тӱжет, кӱйгектӱ де јылда[4].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Арка-туузы агашка бӱркеткен, мӧш, чиби, тыт, кайыҥ, аспак, јодро, беле, толоно, ыргай агаштар ӧзӧт. Ӧзӱмдери бийик поястыйине келижет. Сындардыҥ бажында альпий тепсеҥдер ле бийиктей тундра.
Чӧл јерде чӧлдиҥ ӧзӱмдери таркаган. Кадын-Бажында јаан јерди бийиктей тундра (орустап высокогорная тундра) туй алган. Кайкамчылу ла јӱзӱн-башка ӧзӱмдер мында климатлык айалгаларла колбулу, алдынаҥ ӧрӧ бийиктеген зоналар ӧзӱмиле башкаланып јат[4].
Мында 700-теҥ артык бӱдӱм ӧзӱмдердиҥ, 20-деҥ артыгы Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Кырбаштай мында алтын тазыл (орустап золотой корень, родиола розовая ) кӧп јайылган.
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 17 ором: Сӱӱнчилӱ, Уйкӧстӱ, Кемирӱлӱ, Меесте, Јалаҥду, Таҥдакту, Тоҥбоксуу, Садту, Кӱнет, Чесектӱ, Тӧс, Суујаны, Клубту кош ором, Эптӱ кош ором, Кӱрлӱ кош ором, Суујаны кош ором, Школдыҥ кош оромы.
Јуугында јурттар Кастакту — 7 км, Корымду — 8 км, Ӱстӱги Оймон — 10 км, Саксабай — 14 км, Теректӱ — 15 км, Тӧгӧрик — 18 км, Кайтанак — 19 км, Чендек — 21 км, Маргалу — 23 км, Мыйту — 25 км.
| Баштаҥул јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 4 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 330 км, 390 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 420 км, 390 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ (Чаргы јурт) | 250 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 220 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылда тӧзӧлгӧн. Баштаҥул Сибир кырайдыҥ јон јаткан јерлериниҥ бичигинде Оймонныҥ волостинде деп темдектелген, (бичик 1928 јылда Новосибирск калада чыгарылган). 1917 јылдыҥ кийнинде Јаш-Тураныҥ уезди болгон, 1924 јылда Туулу Алтай баштапкы катап алдынаҥ бойы админстрациялык бӧлӱк болып, Арасей Федерацияныҥ Ойрот автоном области боло берген.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[5] | 2011[6] | 2012[6] | 2013[6] | 2014[7] | 2015[8] | 2016[2] |
| 413 | ↗414 | ↗433 | ↘430 | ↗442 | ↗447 | ↗454 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 386 кижиниҥ 41 % алтайлар, 58 % орустар болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- стадион;
- библиотека;
- магазин;
- турбазалар.
Экономиказы тӱзедер
Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Агаш белетеери. Адару тудары. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1544);
Археологиялык тӱзедер
Ар-бӱткендик тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[9].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Баштала (Баштаҥул)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.