Белтир
Белтир (орустап Бельтир[4]) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Белтирдиҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |||
| Белтир | |||
|---|---|---|---|
| орустап Бельтир | |||
 | |||
|
|||
| 49°58′22″ с. ш. 88°11′03″ в. д.HGЯO | |||
| Эл-тергее |
 Россия |
||
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика | ||
| Муниципал аймак | Кош-Агаш | ||
| Јурт јеезе | Белтирдиҥ | ||
| Тӱӱкизи ле географиязы | |||
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1922 | ||
| Бийиги | 1937[1] м | ||
| Климады | кезем-континентал | ||
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 | ||
| Эл-јонныҥ тоозы | |||
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘77[2] кижи (2016) | ||
| Ук-калыктар | телеҥиттер 98%[3] | ||
| Окылу тил | алтай, орус | ||
| Тоолорлу идентификаторлор | |||
| Телефонныҥ коды | +7 38845 | ||
| Почтаныҥ индекси | 649789 | ||
| АТТК-ныҥ коды | 84210805002 | ||
| МТТК-ныҥ коды | 84610405106 | ||
| Номер в ГКГН | 0154514 | ||
|
|
|||
 Медиафайлдар Викискладта | |||
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Белтир — кырлардыҥ, суулардыҥ, јолдордыҥ белтири, бириккен јери, орустап место слияния рек, скрещение дорог, перекресток[5].
Совет 6а5 тушта мында «Кызыл-Мааны» деп колхоз болгон.
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлиниҥ ортозында турат, айландыра Ак-Туруныҥ, Сайлугемниҥ, Ирбистӱниҥ ыйык сындары, тайгалары. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат.
Талдураныҥ кӧчкӧзи — эмдиги ӧйдӧ геологияда јерсилкиништиҥ ортозында эҥ ле кӧрӱмјилӱ динамикалык процесс болуп јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1870—2230 метрге бийик болот. Эҥ ле бийик јери 2400 м. Координады: 49°57′43″ тӱндӱк широтазы, 88°04′16″ кӱнчыгыш долготазы. Кеми 1000—900 м. Кӧчкӧ араайынаҥ кайылат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1937 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱктиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлелген. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат.
Аҥ-куштары тӱзедер
Кош-Агаш аймак кату кышту соок јер. Чуйдыҥ чӧлинде оок тындулардаҥ тарбаган, ӧркӧ, сыгырган, чӧлдиҥ чычканы ла кӧп тоолу кӧлдӧрдӧ јӱзӱн куштар учуп келип уйа базат: борт турна, кара турна, тарбалјы, јерлик кастар, суукуштар, ӧртӧктӧр, барынтычы куштар ылаачын, шоҥкор, мӱркӱт, тейлеген ле о.ӧ. Бийик тайга сындары аҥдык, Кызыл бичикке кирген аҥдардаҥ мында: маны, ирбис, кочкор ло јуҥма[6]. Айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, какай, албаа ла јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, суузар, тийиҥ ле о.ӧ.[7].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Эҥ ле ас јут-чык бу аймакта учун, какшак јер, кей, ӧзӱмдерге јарамыкту эмес учун, ӧскӧ айбактарга кӧрӧ ӧлӧҥ-чӧптиҥ будӱмдери чала ас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиктеген сайын там ла ӧзӱмдер астап барат, је ого коштой база кайда да ӧспӧй турган эндемик ӧзӱмдердиҥ тоозы кӧптӧй берет. Кату соок кыш, чык јок айалга. Чӧлдиҥ кӱреезинде (пояс) кулузын, кыйгак ӧлӧҥ, тегенек тайа, чычрана, каргана, суујакалай камыш, јӱзӱн-јӱӱр јеҥестер, кӧгӧзин, ӧзӧт[8]. Бу аймакта агаш ас, кезик ле јерде аламык, чачыҥы ӧскӧн тыттар (паркового типа). Бийиктеген сайын тӱндӱк тундрада ӧзӧтӧн кыскачак тайадый кайыҥ, арчын ла кырчын, јеҥестер, башка-башка тайалар. Оноҥ бийиктей таштардыҥ ортозыла алтын тазыл (тӧрт јалбракту ла соок родиола)таркайт[9].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 10 ором: Енчиновтыҥ К., Тебековтыҥ К., Сурбашевтиҥ, Тадыровтыҥ Э.,Чаптыновтыҥ И. И., Маскановтыҥ С. А., Акеевтиҥ, Савинниҥ К. Д., Чаганка, Диятовтыҥ В. Б. Кош-Агаш — Белтир деп регионал учурлу кӧӧлик јол. Јакалай јолдор. Белтирге јетире аймактн 11 км.
| Белтир јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 43 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 470 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 560 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 877 км-деҥ (Ортолык јурт) | 28 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1922 јылда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ бек ээлем, кӧп мал-ашту, јаан инфраструктуралу болгон. 2003 јылда јер силкинген, эпицентри Белтирдеҥ ыраак јок болгон учун бу јурт ӧскӧлӧрине кӧрӧ тыҥ бызылган. 99 тура чек јоголгон, 290 тура кезектей бызылган, 1400 кижи јадар јери јок арткан, 160 бала Кош-Агашка кӧчӱрилген. Јурттыҥ эл-јонын республиканыҥ башкарузы јаҥы јурт тудала, кӧчӱрген. Јаҥы Белтир јуртка кӧп саба јиит билелер кӧчӧ берерде, Белтирдиҥ бойыныҥ тургун јаан јашту улузы ӱрелген тураларын јазайла, артып калган.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 363 | ↗364 | ↘261 | ↘203 | ↘118 | ↘91 | ↘77 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 391 кижиниҥ 98 % телеҥиттер болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- стадион;
- библиотека.
Экономиказы тӱзедер
Мал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Таҥынаҥ аргачылар. Чуйдыҥ сын тайгалары јаар јорык јӱрген улус (туристтер) бу јурттаҥ атанып барат.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1986—1987 јылдарда тургузылган, ул. Диятова В. Б., 17 А)[14][15].
Археологиялык тӱзедер
- Бий сӧӧги. Курган. Белтир јурттаҥ 2 км јанында (1878)[16];
- Белтир јурттыҥ 0,35 км јанында , Чаган-Узунныҥ суузынаҥ 0,5 км тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде мӧҥкӱсалгыштар (1807—1810).
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Ар-бӱткендик тӱзедер
Талдураныҥ тӧҥи эмезе Арка-Ӱзӱк, јурттаҥ ӱч км јуугында геологиялык кереес. Сӱрекей јаан кӧчкӧлӧнгӧн јер, јылбырап тӱшкен (орустап Деляпсивный, горный сейсмооползень блокового типа) кӧчко 27-28.09.2003 јылда табылган. Шылтагы: 7,5 магнитудалу јерсилкиниш (орустап Алтайское землетрясение)[17] кӧп солынталар берген. Јер кӧп эдип јарылып, кӧлдӧр кургап, јемирилип, јон јаткан јерлерде айыл-јурттар бызылып, инженерлик коммуникациялар сынган. Бу коромјылардыҥ кӧп сабазы Кош-Агаш аймакка келишкен.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
-
-
Талдура сууныҥ коолында Чуйда јерсилкиништеҥ улам табылган сейсмогенный оползень -
Белтир на карте
Јарлу улузы тӱзедер
- Сабин В. К. (15.01.1941 јылдыҥ чаган айыныҥ 15-чи кӱнинде — 03.06.2020 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 3-чи кӱнинде) — Кавалер орденов «Знак Почета» орденниҥ кавалеры, «Јондордыҥ најылыгыныҥ», «Таҥ Чолмон», Туулу Алтайдыҥ кӱндӱлӱ гражданини[18].
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Бельтир
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Бельтир (№ 0604612) / Реестр географических названий объектов / автоматизированный Государственный каталог географических названий (АГКГН) / Республика Алтай
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 154. — 397 с.
- ↑ .Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030591. Архивировано 1610213696.
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 16,0 16,1 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Сайт Горно-Алтайского государственного университета. Алтайское (Чуйское) землетрясение: прогнозы, характеристики, последствия.
- ↑ Сабин В. К.[1]