Гусевка
Гусевка (орустап Гусевка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Чооныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Гусевка | |
|---|---|
| орустап Гусевка | |
| 52°01′37″ с. ш. 86°32′09″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чоо |
| Јурт јеезе | Чооныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Баштапкы ады чыккан | 1881 |
| Бийиги | 277[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗363[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 98 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649180 |
| АТТК-ныҥ коды | 84245860002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84645460106 |
| Номер в ГКГН | 0804947 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Кас, кастарлу деп сӧс, орустап Гусевка.
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Урчын ла Сугулдыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Ыжы сууны экијараттай, аймактыҥ тӧс јери, Чоо јуртла биригип калган. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 277 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Јай кыска, кыш соок, узун, карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары тӱзедер
Аба-јыштыҥ оок аҥдары: агас, суузар, киш, албаа, јоонмойын, койон, камду, јараа, кумдус, кӧрӱк, ӧркӧ, сарас, момон, сыгырган, тарбаган[4]. Туйгактулары: марал, булан, элик, аҥ, олордыҤ ортодо ак-кийик ле тооргы Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине[5] кирген. Куштары тайгада јӱрет: агуна, аларткы, ӱкӱ, карачкай, јыдантык, каргаа, кедей куш, карчага, кӧктӧш, кускун, саҥыскан, кучыйак, кӱртӱк, чай, кызыл тӧш, кӱӱк, кӱӱле, мечиртке, ӧскӱс уул, сымда, талтар, таан, талеҥко. Сууларда чараган, бел, ӱч-кӧс, сӧлӧм, јылмай, чортон деп балыктар јӱрет.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Кырлары койу кара агашла бӱркелген мӧш, јойгон, чиби,[6]. Тайга, кырлары кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, јойгонло кожо јымжак агаштардаҥ кайыҥ, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана бар[6]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тӱжӱм берет, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак таркаган[6].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 3 ором: Јеҥӱниҥ 40 јылдыгы, Јажыл, Тӧс. «Улалу — Чоо — Артыбаш» деп (Телецкий тракт) јолдо турат.
| Гусевка јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чоо | 4 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чоо | 4 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 70 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 160 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ | 80 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1881 јылда тӧзӧлгӧн[7]. Революциядаҥ озо эмдиги Чоо аймактыҥ јеринде Комдошский, Южский (Јӱс сӧӧк), Керегешский ле Кузенский волостьтордыҥ јери болгон, мында озодоҥ бери тубалар јуртаган[8].
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 327 | →327 | ↘322 | ↗332 | ↗343 | ↗359 | ↗363 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 288 кижи болгон, олордыҥ 98 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- стадион;
- библиотека;
- магазин.
Экономиказы тӱзедер
Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемду. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
- Орой палеолит. Јебрен јурт (1334)[14].
Ар-буткендик тӱзедер
- Аккайа байлу туу (1308)[14];
- Тоҥбок суу (1317)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Гусевка
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — г. Горно-Алтайск, 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Сайт «Чойский район».Традиции и обряды.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.