Ильинка
Ильинка (орустап Ильинка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Ильинканыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Ильинка | |
|---|---|
| орустап Ильинка | |
 | |
| 51°26′38″ с. ш. 85°06′16″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Ильинканыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 766[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘690[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 77 %, (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649212 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250845001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650445101 |
| Номер в ГКГН | 0153849 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Шиберти ле Бештиҥ суулары бириккенинде турат. Айландыра тайгалары: Бештиҥ, Чаргы-Бажы, Себи-Бажы. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 766 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Шабалин аймактыҥ климады тӱштӱк аймактарга кӧрӧ јымжак. Кыш соок ло карлу, серӱӱн јай болот. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы -19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы -35 °С, -40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15 °С, +16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435–462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары тӱзедер
Ильинканыҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[4]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан – оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун,мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[5].
Ӧзӱмдери тӱзедер
Јурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[5].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 5 ором: Олјондо, Јаҥы, Тӧс, Школдыҥ, Почтаныҥ кош оромы.
«Чаргы-Оозы – Ильинка – Тураты» деп регионал учурлу јол бар. Чуйдыҥ федерал учурлу кӧӧлик јолына (Р256) јетире ..км.
| Ильинка јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ильинка | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 84 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 130 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 220 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 516,0 км-деҥ (Чаргы) | 49 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ (Нефтебаза) | 150 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1878 јылда тӧзӧлгӧн. Мынаҥ озо мында алтайлар јаткан болгон. Орус кӧчкиндер келип, јуртка Ильин день деген байрамнаҥ улам Ильинка деп ат берген, Совет јаҥ келерде, 1920 јылда Ильинский јурт Совет тӧзӧлгӧн, Ильинкада тӧс јери болгон. 1935 јылда сельсоветке Ильинка, Арбайты, Гремушка деп јурттар кирген. 1933 јылда баштапкы колесный трактор алынган.
1989 јылда белетелген: ӧлӧҥ – 31120 ц, аш – 11653 ц, силос – 75600 ц, монокорм – 52200 ц, ВТМ – 1200 ц, ссалам – 4500 ц. Онойдо ок 1989 јылда кӧп сӱт саалган 19,16 ц, мӱӱсти 1863 кг кескен.
1997 јылда совхоз «Оленевод» «Дипломом II степениле» Всероссийский конкурс-смотрда кайралдаткан. Ильинкада 1873 јылда школ ачылган.
Ильинка «Оленевод» совхозтыҥ тӧс јери болот.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[6] | 2011[7] | 2012[7] | 2013[7] | 2014[8] | 2015[9] | 2016[2] |
| 756 | →756 | ↘725 | ↘713 | ↘702 | ↘696 | ↘690 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 859 кижи болгон, олордыҥ 77 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[10].
Инфраструктуразы тӱзедер
- Ильинканыҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
- культура байзыҥы;
- Ильинканыҥ орто ӱредӱлӱ школы;
- эмчилик;
- «Аленушка» деп балдардыҥ туразы;
- библиотека;
- почта.
Экономиказы тӱзедер
Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ (ЛПХ), мал ла аҥ азыраары.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
- Граждан јууныҥ туружаачыларына кереес (1922 ј., Центральный ором, б/н)[11][12];
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес(1976 ј., Тӧс ором, Темдек јок)[11][12].
Археологиялык тӱзедер
Ар-бӱткендик тӱзедер
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Ильинка
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. – 3-е изд., перераб. и доп. – Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. – 368 с. – ISBN 978-5-93809-086-6. – Текст: электронный
- ↑ 5,0 5,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. – Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 11,0 11,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610036277. Архивировано 1610213696.
- ↑ 12,0 12,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf