Каначак
Каначак (орустап Каначак) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Кӱрей кӧлдиҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Каначак | |
|---|---|
| орустап Каначак | |
| 52°27′26″ с. ш. 86°43′32″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Кӱрей кӧлдиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 269[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗106[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 84 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38843 |
| Почтаныҥ индекси | 6491472 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225860002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625460106 |
| Номер в ГКГН | 0153869 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Каначак орустап
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Ӧӧн сууныҥ сол јарадында, Алтай кырайдыҥ гранына јуук турат. Айландыра Чоҥмо, Аккан-Чуй, Уйа, Тала, Ӱлден, Тобр деп кырлар курчайт, кыштар кӧп карлу болот, јолдорды туй шуурып, кезик јерде кӱрт 3-4 метрге једет. Айландыра тайгада састыган јерлер кӧп. Кӧп саба јойгон, кайыҥ, аспак агаш ӧзӧт.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 269 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Ортојылдык температура +1,2 °C, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °C, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм.
Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.
Аҥ-куштары тӱзедер
Аба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. Оок то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[4].
Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[5]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[6].
Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[7].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јаш-Тура — Артыбаш деп јолдо Кӱрей кӧл деп јуртка једеле, Ӧӧн сууны кечер керек. Кечӱде паром кӱнӱҥ сайын иштеп јат, амыраар кӱнде иштебейт.
Турачак «Јаш-Тура — Артыбаш» деп јолдо.
Јуртта 4 ором: Алешинский, Јараттай, Олјондо, Агашту.
| Каначак јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Кӱрей кӧл | 3 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 48 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 190 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 140 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1826 јылда тӧзӧлгӧн. Арасей империяныҥ Том-Турада губерниязыныҥ Бийдиҥ уездиниҥ Каначак деп јурты болгон.
1923 јылдаҥ ала Ойрот Автоном областька кирген. 1920 јылда Кӱрей кӧлдиҥ волостинде Каначактыҥ јуртсоведи ачылган. 1926 јылда мында коммуна ачылган, Турачактаҥ 40 кижи келген, башкараачызы Жданов деп кижи, је коммуна узак болбой јоголгон.
1930 јылда Блюхердиҥ адыла адалган колхоз тӧзӧлгӧн, оноҥ ол ойто Красноармеец деп ады солынган.
1960 јылда бу колхозтыҥ ады Ленинниҥ адыла адалган. 1933 јылда бу јуртсоветке Ваганово, Плешково јурттар кирген.
1968 јылда Каначактыҥ јуртсоведи ле Кӱрей кӧлдиҥ јуртсоветтери бириккен.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 103 | →103 | ↗104 | ↗116 | ↘112 | ↘102 | ↗106 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 128 кижи болгон, олордыҥ 84 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон кумандылар[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- спортплощадка;
- магазин;
- јурттыҥ клубы.
Экономиказы тӱзедер
Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер. Пилорама. Аҥдаш, балыкташ, јердиҥ ажыныҥ тӱжӱмин јууры — мешке, јиилектер, тазылдар ла эм-ӧлӧҥдӧр, калба ла орляк-папоротник, јууйла садуга табыштырары.
Кереестер тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
- Јебрен рудник. Мыс Артал (1275)[13]
Ар-бӱткендик тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[13].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Каначак
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.