Кебезен

Кебезен (орустап Кебезень) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Кебезенниҥ јурт јеезезине кирет.

Јурт
Кебезен
орустап Кебезень
51°54′50″ с. ш. 87°06′35″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Турачак
Јурт јеезе	Кебезенниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	401 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘615 кижи (2016)
Ук-калыктар	57 % орустар, 28 % тубалар (2002)
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38843
Почтаныҥ индекси	649152
АТТК-ныҥ коды	84225840001
МТТК-ныҥ коды	84625440101
Номер в ГКГН	0154317
Кебезен Москва Кебезен (Алтай Республика) Улалу Кебезен
Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

Кебезен — кеме, чалканду тилде кеве орустап лодка.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Ӧӧн сууныҥ оҥ јарадында турат. Айландыра Ужубе-Јелбеген, Ӱч-Сӱӱри, Кивер, Солу, Сары-Чоҥмо, Пеже, Јаан Аталык деп туулар курчайт. Кебезенниҥ суузы Ӧӧн сууга кирет. Ӧӧн сууныҥ ол јанында јурттыҥ бир бӧлӱги. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 401 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.

Аҥ-куштары

Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Ӧзӱмдери

Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл. Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт.

Јери ле јолдоры

Јуртта 10 ором: Јараттай, Олјондо, Јаҥы, Школдыҥ, Тӧс, Јойгонду, Кӱски, Кебезенниҥ, Ортоштыҥ, Телецкий.

Кебезен јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кебезен	0 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак	49 км
Республикан тӧс кала Улалу	140 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	230 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма)	150 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
661	↗662	↘649	↗652	↘634	↗639	↘615

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 715 кижи болгон, олордыҥ 57 % орустар, 28 % тубалар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Инфраструктуразы

• јурт јеезениҥ администрациязы;
• орто ӱредӱлӱ школ;
• балдардыҥ туразы;
• библиотека;
• стадион;
• культураныҥ байзыҥы;
• почта;
• эмчилик;
• серкпе;
• АЗС;
• пилорама — 2;
• магазин — 3;
• ашкана.

Экономиказы

Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер, белетеери.

Кереестер

Тӱӱкилик

• Ада-тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1291) (1967 ј.,Тӧс ором, 34А).

Археологиялык

• Ташта јурамал (1300).

Ар-бӱткендик

• Кивер. Байлу кыр (1269);
• Аржан суу. Байлу јер(1279).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.