Википедия

Кеҥи

Кеҥи (орустап Теньга) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Кеҥиниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Кеҥи
орустап Теньга
50°50′17″ с. ш. 85°39′07″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Кеҥиниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1000[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘611[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 57 %,
орустар 41 % [3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649432
АТТК-ныҥ коды 84220855001
МТТК-ныҥ коды 84620455101
Кеҥи (Россия)
Кеҥи
Москва
Кеҥи (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кеҥи (Алтай Республика)
Улалу
Кеҥи

Этимологиязы тӱзедер

Кеҥи орустап широкий, просторный[4].

Алтайлап кеҥи, кееҥ, кеҥиген деп сӧстиҥ учуры кӧп: кееҥ тон-јаан јайым, ӱни кеҥиген-ӱни тыҥып, јайылган.

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Урсул сууга Кеҥиниҥ суузы киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1000 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары тӱзедер

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар[7]. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.

Ӧзӱмдери тӱзедер

Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар[8]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 7 ором: Јараттай, Агаш-аразыныҥ, Кырда, Сууныҥ, Урсулдыҥ, Тӧс, Јодролу. «Јабаган — Туйакту» 84К-132 темдектӱ регионал кӧӧлик јолдо турат. «Кеҥи — Буландык» деп јолдыҥ башталганы.

Кеҥи јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кеҥи 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 40 км
Республикан тӧс кала Улалу 190 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 280 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 612,0 км-деҥ 15 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Алтайдыҥ шиҥжӱчили С. П. Швецов 1900 јылда бичиген орус улус Кеҥиге токтобой турган деп, алтайлардыҥ мал ажы кыраларын тепсеп турган учун.алдинцы. Бу ла ӧйдӧ В. И. Верещагин бичийт: Кеҥи Урсул ла Кеҥи суу бириккенинде туруп јат. Мында писарь ла јемжиктиҥ туралары бар, алтайлардыҥ байы Аргымай Кулјин база мында јакшы туралу, је алтай тегин ле айылда јадат. Мал-ажы толтыра, канча айгыр малду, ӱч малчылу. Аргымай, В. И. Верещагинниҥ айдыжыла, аказыныј Манјыныҥ јанында јаткан.

С. П. Швецов 1900 јылда бичийт:

«У этих Кульджиных 3 табунщика, пасущие всех лошадей вместе, 9 пастухов для быков — в каждом стаде до 100 голов, каждое стадо пасется отдельно; кроме того, часть скота пасется еще под наблюдением самих хозяев»

. Аргалу-чакту јайзаҥ јаҥду, акча-манатту тӧрӧӧн алтайлар орус кӧчкӱндерди узак јууктатпаган. Јаш-Тураныҥ исправниги В. Штейнфельд 1910 јылда јетирет: Кеҥи алтайлардыҥ јуулыжатан тӧс јери, бого Алтайдыҥ башка-башка јерлеринеҥ јондык съездтерге јуулыжат. Дючинге кирген алтайлардыҥ тоозы 6 561, айылдары 1 498. А. А. Силантьев Алтайда марал ӧскӱрерин шиҥдеген кижи 1897 јылда командировканыҥ турултазында бичиген:

«Бис Шабалин ле Оҥдой ажыра Катандјаар барадала, суу кирӱ болордо, Кеҥи-Оозынаҥ Кайырлык суу јаар эбирерге келишкен (Каэрлык, Урсулдыҥ кош суузы), Манјы Кулјынныҥ јерлери болгон. Манјы јаан марал ӧскӱрер ээлемдӱ болгон. Бис ондо аҥныҥ мӱӱзин кескенин кӧрӱп, фотојурукка соктырганыс.»

1900 јылда, С. П. Швецовтыҥ јетиргениле, Туулу Алтайда тоого кирген маралодар — 784, ол тоодо 141 аҥныҥ бозузы, 643 јоон аҥ ла эне аҥдар.

Аргымайдыҥ озодо туткан амбарлары Кеҥиде эмдиге бар.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
643↘641→641↘626↘614↗623↘611

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 678 кижи болгон, олордыҥ 41 % орустар, 57 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • Кеҥиниҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • эмчилик;
  • почта;
  • библиотека;
  • стадион;
  • магазиндер.

Экономиказы тӱзедер

Таҥынаҥ ээлемдер (лпх), мал азыраары. Туризм. Крестьян-фермер ээлемдер.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан улуска обелиск (1974 ј.,Тӧс ором, 33 (Кеҥиниҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ јеринде)[14][15].

Археологиялык тӱзедер

  • Мӧҥкӱсалгыштар (1139—1144,1210)[16].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Шибилик туу, байлу (842)[16];
  • Марчалу кыр (843)[16];
  • Туук кыр (845)[16];
  • Тӧгӧрик-Бажы (844)[16];
  • Аргымай Кульдиннин амбарлары (1111)[16];
  • Кара суу, тоҥмок (924, 926)[16].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

  • Кульдин, Аргымай — политик, којойым, аҥ ла укту мал азыраган, отоктыҥ јааны, «Кара-Корум» управаны тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи. Алтайга јарлу кижи.
  • Марков Ш. (1889—1977) — кайчы, јарлык кижи.
  • Каташ, Т. А. (24.04.1927—22.06.2011) — врвч офтальмолог, Новосибирскте эмчилик институт божоткон, автоном областьтыҥ баш офтальмолог врачы (1963—1982), иштиҥ ветераны, Ленинниҥ ордениниҥ кавалеры, РСФСР-дыҥ кӱндӱлӱ врачы, СССР-дыҥ эмчилигиниҥ отличниги[17].

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Теньга (Кеҥи)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=13263&cityname=Onguday-Russia
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  8. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  9. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032125. Архивировано 1610213696.
  15. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 16,7 16,8 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  17. ↑ Каташ Т. А.[2]

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кеҥи&oldid=45657"