Оро
Оро (орустап Оро ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Јабаганныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Оро | |
|---|---|
| орустап Оро | |
| 50°54′43″ с. ш. 85°00′02″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Јабаганныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1213[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘212[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 98 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649455 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235885003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635485111 |
| Номер в ГКГН | 0806945 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Физико-географиялык тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ эдегинде, Кан-Јабаганныҥ чӧл-јалаҥыныҥ јаказында ӧзӧктӧ, Јаан-Шиберти деп сууныҥ јарадында турат. Айландыра телкем, јайым јалаҥдар, аш салатан кыралар, мал-ашка элкем-телкем одор, кезик јерлерде сас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1213 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Узун ла соок кыш, кыска јай. Чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −20 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ орто температуразы +16 °С болот. Ачык чӧл јер учун улай ла салкындар, кыштыҥ ӧйинде шуургандар карды јаттырбай учура берет.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет : айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[5]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ чик јок бийик учун мында агаштардаҥ мӧш, тыт, чиби, каа- јаада кайыҥ ӧзӧт[7]. Јуугында тыҥ бийик эмес сойоктор, тӧҥдор, којогорлор, меес јаны тас. Куру таш, арка јаны кӧбинде чет агашла бӱркелген, састу сууныҥ коолы јерлерде тал, кайыҥ ла јӱзӱн јыраалар ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[8].
Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар.
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јурттыҥ текши јери 38,8 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 17,23 га, јонго керектӱ тудумдар 0,51 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 4,6 га, башка учурлу 16,46 га[9].Оро јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 748 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 696 м[10]. Јуртта 3 ором: Јииттердиҥ, Тӱндӱк, Школдыҥ [11]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 5,35 км[9].
Јабаганга једетен ӱч јол бар. Улалу — Чаргы (Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јанына эбирер) — Кӧкӧйӧниҥ боочызы, Чакырдыҥ боочызы — Јабаган; Улалу — Себиниҥ боочызы, Туйактуга јетпей јӱрӱп, Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јаны јаар эбирер — Кеҥи — Јабаган; Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Экинур — Јабаган.
«Чаргы — Беш-Ӧзӧк — Кан-Оозы — Талду — Карагай — Казахстанныҥ кыйузында»(идентификационный темдеги 84К-121[12], узуны 257, 600 км) деп регионал учурлу јолло келзе Кан-Оозына јетпей јӱрӱп, Кӧксу-Оозы јаар барган јолдоҥ сол јаны јаар бурыза, «Оро јуртка бурылчык» болор(идентификационный темдеги 84К-71[13], узуны 4,1 км)[14].
| Оро јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | ||
| Администрациялык тӧс јер Јабаган | 5 км | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 21 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 130 км | |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 76 км | |
| Республикан тӧс кала Улалу | 190 км, 250 км | |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 250 км 280 км | |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км | |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[15] | 2011[16] | 2012[16] | 2013[16] | 2014[17] | 2015[18] | 2016[2] |
| 230 | ↘229 | ↘223 | ↘222 | ↗225 | ↘216 | ↘212 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 259 кижиниҥ 98 % алтайлар болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- эмчилик;
- библиотека;
- стадион;
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- агашкезим.
Экономиказы тӱзедер
Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[19].
Ар-бӱткендик тӱзедер
- Алтын-Туу байлу кыр (1352)[19];
- Чакырдыҥ боочызы (1439)[19];
- Јабаганныҥ боочызы (1438)[19];
- Тоҥмок суу.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Оро
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — С. 80,236. — 397 с.
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ 9,0 9,1 Генеральный план муниципального образования Ябоганское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 4 кӱни, 7977. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Оро.
- ↑ [ https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-oro/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]
- ↑ Региональная трасса 84К-121
- ↑ Региональная трасса 84К-71
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.