Салганду
Салганду (орустап Салганда) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Паспауулдыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Салганду | |
|---|---|
| орустап Салганда | |
| 51°51′13″ с. ш. 86°19′18″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чоо |
| Јурт јеезе | Паспауулдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1860 |
| Бийиги | 439[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘31[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 30 %, тубалар 51 %(2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649190 |
| АТТК-ныҥ коды | 84245840004 |
| МТТК-ныҥ коды | 84645440116 |
| Номер в ГКГН | 0154369 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Аба-Јыштыҥ ортозында, Кичӱ-Ыжы суу ла Ургун сууныҥ бириккенинде турат. Айландыра јырс ла эткен кара јыш агаш. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 439 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Кыска, серӱӱн ле чыкту јай, кыш узун, јаан карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары тӱзедер
Аба-јыштыҥ оок аҥдары: агас, суузар, киш, албаа, јоонмойын, койон, камду, јараа, кумдус, кӧрӱк, ӧркӧ, сарас, момон, сарас, сыгырган, тарбаган. Туйгактулары: марал, булан, элик, аҥ, ак-кийик ле тооргыАлтай Республиканыҥ кызыл бичигине[5] . Куштары тайгада јӱрет: агуна, аларткы, ӱкӱ, карачкай, јыдантык, каргаа, кедей куш, карчага, кӧктӧш, кускун, саҥыскан, кучыйак, кӱртӱк, чай, кызыл тӧш, кӱӱк, кӱӱле, мечиртке, ӧскӱс уул, сымда, талтар, таан, талеҥко[6]. Сууларда чараган, бел, ӱч-кӧс, сӧлӧм, јылмай, чортон.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[6]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак[6].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 7 ором: Кӧкчечек, Олјондо, Јажыл, Амыр-энчӱниҥ, Чарбай кобы, Кӱнет, Кырлу кош ором. Паспауулга јетире орык јол.
| Салганду јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Паспауул | 11 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чоо | 29 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 57 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 157 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 67 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн[7]. Л.П.Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын-Кӧлди јараттай[8].
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 34 | →34 | →34 | ↗41 | ↗43 | ↘42 | ↘31 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 64 кижи болгон, олордыҥ 30 % орус, 51 % туба ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы тӱзедер
Бастыра инфраструктуралык обьекттер Паспауулда.
Экономиказы тӱзедер
Таҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1327)[14];
- Граждан јууныҥ геройлорыныҥ мӧҥкӱзи (Салаганду јурттаҥ 100 м ыракта, јалаҥда)[15][16].
Археологиялык тӱзедер
- Темир кайылткан печкениҥ орды (1329)[14].
Ар-бӱткендик тӱзедер
- Байлу туу Байгыр (1311)[14];
- Бактыган кыр (1312)[14];
- Тоҥбок суу (1317)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Салганда
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Сайт «Чойский район».Традиции и обряды.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610035797. Архивировано 1610213696.
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf