Унсет, Сигрит

Сигрид Унсет (норв. Sigrid Undset; 1882 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 20-чи кӱнинде, Калуннборгто, Данияда — 10 июня 1949 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 10-чы кӱнинде, Лиллехаммерде, Норвегияда) — норвеж бичиичи Нобельдиҥ сыйыныҥ лауреады (1928). Оныҥ адыла Венерада кратер Унсент деп адалган.

Сигрит Унсет
норв. Sigrid Undset
Чыккан ӧйи	кӱӱк айдыҥ 20 кӱни 1882(0005-20-1882)[…]
Чыккан јери	Калуннборг[d], Дания[d]
Божогон ӧйи	кичӱ изӱ айдыҥ 10 кӱни 1949(0006-10-1949)[…] (67 јаш)
Божогон јери	Лиллехаммер[d], Норвегия[d]
Ороон	Норвегия[d]
Иш-тоштыҥ бӱдӱми	романист, кӧчӱреечи, бичиичи, сценарист, прозаик, ӱлгерчи
Адазы	Ингвалл Унсет[d]
Энези	Шарлотта Гют-Унсет[d]
Эш-нӧкӧри	Сварстад, Андерс Кастус[d]
Кайралдары ла премиялары	Нобелевская премия по литературе[d] (1928)
Медиафайлдар Викискладта

Биографиязы

Јиит тужы

Сигрид Унсет Каллундборгто Данияда Зеландия деп ортолыкта чыккан. Адазы — јарлу археолог Ингвалл Унсет, Норвегияда «Темир чак» (Железный век) аайынча эҥ ле билгир специалист ле јайалталу бичиичи, норвеж кижи болгон, энези — Шарлотта Гют-Унсет — датчан кижи. Эки јылдыҥ бажында олордыҥ билези Норвегия јаар кӧчкӧн. Ондо, Христиания деп јерде (эмди Осло) Сигридтиҥ јаш тужы, јиит тужы ӧткӧн. Ол бойын норвежка деп чотогон, кичинектеҥ ле ала кыс норвеж чӧрчӧктӧр, соојындар сӱӱген, адазы балазын таскаткан. Сигрид адазы иштеген тӱӱкилик музейде јаантайын болуп, экспонаттарла таныжатан. Кийнинде бичиичи ол ырысту јаш тужын эске алып, автобиографиялык «Он бир јаш» деп («Одиннадцать лет») романында бичиген (1934). 1893 јылда адазы, Ингвалл Унсет, уур оорудаҥ улам јада калган. Билезиниҥ јӱрӱми кенейте кубулган. Тул калган энезине кичинек пенсиязыла балдарын азыраарга келишкен.

Сигрид Унсеттиҥ јаш тужы

Сигрид кеендикте ле литературада иштеерге амадаган, ол јурукчы болорго кӱӱнзеп, јаантайын ла Христианияныҥ озогы эски оромдорыла карандаш тудунып баскындап јӱретен. Оныҥ ол јылдарда эткен јурамалдары арткан. Кыс коммерциялык училищеге кирип, секретарьга ӱренген. 10 јылдаҥ артык ӧйгӧ (1898—1908) ол "Всеобщий компания электричества"да Ослодо клерк болуп иштеген, јайалталу кижиге бойыныҥ ичине кирбей турган иш эдерге келишкен. Сигрид сӱӱбей турган ижинде торт ло санаага алдыртпаска, ӱлгерлер бичип туратан, норвеж средневековьениҥ тӱӱкизи керегинде романныҥ планын тургузатан. Энези Сигридке јаантайын болужып, јӱрӱмди чындык эдип бичи деп айдатан. Унсет ӱй улустыҥ билезинде, айыл-јуртында, ижинде айалгалары керегинде сӱреен јакшы бичиген. «Фру Марта Оули» деп романы (1907) кепке базыл чыгарда, Унсет јарлу боло берген, онойдо ок «Ырысту јаштары» («Счастливый возраст») (1908) деп бичиги оны макка чыгарган.

Баштапкы бичиктери јарлу боло берерде, , Унсет тергеелик стипендия алган, 1909 јылда кӱӱнине тийген ишти ол чачкан. Бу ла јылда оныҥ баштапкы тӱӱкилик романы «озодо канду кӱндер керегинде» — «Сага о Вигдис и Вига-Льоте» (1909) чыккан, бичиичи 1000 јылдар киреде средневековьеде јадын-јӱрӱм керегинде бичийт . Бу бичикте бичиичиниҥ фантазиязы, јебрен саагага тӱҥейлегени, анчада сӱӱш ле ӧштӧжӱ дегенинде болгон. 1910 јылда Унсет Рим јаар јоруктап јӱрген. Јанып келеле, «Јиит тужы» «Юность» (1910) деп ӱлгерлик јуунты ла «Йенни» (1911) деп романын кепке баскан, бу бичимелди кычыраачылар бийик баалаган. Јалтанбай ла сексуал сурактарды кӧдӱргени учун учы јок дискуссиялар баштаган. Романда Йенни деп јурукчы ӱй кижиниҥ (чындык ла јаан сӱӱш сакыган) салымы кӧргӱзилген. 1912 јылда Унсет јурукчы Андерс Сварстадка барган. Олордыҥ билези јаанаган. 1913 јылда Андерс Кастус деп уулчакту болгон, оныҥ кийнинеҥ Ханс Бенедикт деп уулчак ла Марен Шарлотта деп кызычакту болгондор. Бичиичи оноҥ ло ары экпиндӱ иштейт. 1913 јылда «Обездоленные» деп куучындардыҥ јуунтызы чыгат, 1914 јылда деза —"Јас" («Весна») деп јаан романы, ӱй кижиниҥ ичкирим јӱрӱми керегинде, бийик амадулары јӱрӱмниҥ тегин ле, романтика јок шылтактарыла качашканы керегинде. Темазы бого ло тӱҥей эдип бичилген: новеллалардыҥ јуунтызы «Трольдыҥ кӱскӱзиниҥ оодыктары» («Осколки зеркала тролля») (1917), «Шыраҥкай келиндер» («Мудрые девы») (1918) ле ӱлгерлердиҥ јуунтызы «Јаскы булуттар» («Весенние облака») (1921).

Унсеттиҥ озо бичиген јайаандык иштеринде геройлор — ӧҥ-сӱр јок, јобош, шыралап калган калада јаткан ишмекчи эр ле ӱй улус, конторский ишчилер, модисткалар, каланыҥ јокту интеллигенттери, олордыҥ јадынын Унсет јакшы билетен.

Јарлу болгоны

Сигрид Унсет в Бьёркебеке

1919 јылда Унсет билезиле Лиллехаммерде, Христианиянаҥ 130 км ыракта Бьёркебек деп усадьбага (Bjerkebæk — «Кайыҥду суучак» «Берёзовый ручей») кӧчкӧн, мында ол эҥ ле кӧп чӱмдемелдерин бичиген. Удап калган, норвеж средневековье керегинде тӱӱкилик роман бичиир амадузын ойгоскон. Бу романда тегин эмес норвеж ӱй кижиниҥ эмансипация учун, ырыска јӱткигени керегинде болгон. Унсет героинязын эмдиги эмес, јебрен Норвегиянаҥ тапкан. Онойдо, Унсеттиҥ јайаандык ижиниҥ тӧс јеринде турган тӱӱкилик трилогиязы — «Кристин, Лавранстыҥ кызы» ӱч романнаҥ турган: «Венец» (1920), «Хозяйка» (1921) ла «Крест» (1922).

1310 ло 1349 јылдардыҥ ортозында норвеж улустыҥ ол ӧйдӧ јадын-јӱрӱмин, кылык-јаҥын, психологиялык ла философиялык айалгаларын сӱреен јарт эдип, романныҥ Кристин деп тӧс героинязыныҥ салымын бичиген. Бу кыс общинаныҥ јаҥжыккан јӱрӱмине удурлажып, акту бойыныҥ кӱӱн-санаазыла јӱрер, ырызына јӱткӱӱри учун тартышкан. Ӧмӧликтиҥ јаҥжыгуларына удурлажып, амадузына једеле, јайым учун каруулу болорын оҥдогон. Трилогияныҥ учында ол амыр-энчӱ јуртай берет.

«Хествикенде Аудунныҥ уулы Улав» (1927), «Улав, Аудунныҥ уулы, ла оныҥ балдары » деп дилогиязында (1925) ол ло ӧрӧ айдылган темалар уулалган. Улав, романныҥ тӧс геройы , Кристин ле чилеп алдынаҥ бойы шыраҥкай кӧгӱстӱ кижи ӧмӧликтиҥ айтканыла јӱрӱмин јӱрер учурлу болгон, кезикте удурлажар болгон, јӱрӱми учына јеткенче карузына турган. Јӱрӱмдик сурактар кӧдӱрген Унсеттиҥ тӱӱкилик романдары улуска јарт ла јуук болгон, XX чактыҥ кычыраачылары ла критиктери оныҥ јайаандык ижин бийик баалаган. 1928 јылда Унсет Нобельдиҥ литературала сыйын алган, јебрен норвеж ӧйлӧр керегинде бичиген учун («за совершенное описание норвежского средневековья»).

Унсет Нобельдиҥ сыйыныҥ акчазын кӧдӱре ле улуска болуш эдип берип ийген: јайалталу балдарга стипендия эдип — 80 муҥ крон; Норвегияныҥ јокту католик билелериниҥ балдарына школдор тударына — 60 муҥ крон; јиит норвеж бичиичилерге болуш эдип— 60 муҥ крон).

Јайаандык ижиниҥ учы јаар

Сигрид Унсет. Фотография Карла Ван Вехтена, 1927

1928 јылда Унсет «Гимнадемия» (1929) ла «Неопалимая купина» (1930) деп романдарында эмдиги ӧй керегинде бичип баштады, «Ида Элизабет» (1932) ле «Верная жена» (1936) деп бичиктеринде билелик јӱрӱм керегинде , је бу бичимелдер тыҥ јарлалбаган, онойдо ок «Мадам Дортея» (1939) деп Норвегия XVIII чакта тужын кӧргӱскен тӱӱкилик романы база. 1930-чы јылдарда Унсет јондык публицистикала, кудайлык темала иштеген. Ол католичествого јайылып, ондо эрчимдӱ иштеген. Ого коштой Унсет балдардыҥ наадай-театрыла јилбиркеп, норвеж саагалар кӧчӱрген. 1935 јылда Унсет норвеж бичиичилердиҥ биригӱзин башкарган. Ол фашист ле нацист јаҥдарга удура болгон, 1935 јылда публицист Карл фон Осецкийге (Гитлердиҥ концлагеринде отурган кижиге) Нобельдиҥ амыр-энчӱ учун сыйын берер деп кыймыгу баштаган.

Дом Бьёркебек в Лиллехаммере. Сегодня музей

1934 јылда Унсеттиҥ јаҥы романы чыккан «Он бир јаш» (Одиннадцать лет"), бойыныҥ јӱрӱмин бичиген. Кыс баланыҥ кӱӱн-санаалары керегинде. Критиктердиҥ айдыжыла, Унсет норвеж литературалык тилдиҥ («риксмола»)ӧзӱмине бир канча болужын јетирген. 1939—1940 јылдарда Советско-финский јуу башталарда, Унсет медалин садала, бастыра акчазын фин балдарга деп берип ийген. Онойдо ок ол јуунаҥ качкан ӱч фин баланы айлына кийдирип алган.

1940 јылда Экинчи телекейлик јуу башталарда, нацисттер Норвегияны колго алган. Олордоҥ аргаданып, Унсет чанаалу нейтрал јер јаар качып барат, бу ла ӧйдӧ оныҥ јаан уулы јууда корогон деп табыш келет. Ханс Бенедикт деп уулыла кожо ол (кызы оноҥ озо јаан јоболдоҥ божогон, 1925 јылда ол ӧгӧнинеҥ айрылган), бичиичи СССРдыҥ јери ажыра, оноҥ Јопон јери (Япония) ажыра, США јаар качып барат. Мында ол «Келер ӧйгӧ јанганы» («Возвращение в будущее») (1942) ла «Ырысту кӱндер» («Счастливые дни») (1942) — деп романдарын (мемуар аайлу) бичип јат. Бу романдарында ол фашизмга удурлажарына кычыру эдет. «Келер ӧйгӧ јанганы» деп бичигинде Унсет СССР-де нени кӧргӧнин, Москва ла Владивосток калалар керегинде бичийт. 1945 јылда Унсет тӧрӧлине кайра јанат. Калганчы јылдары Лиллехаммерде ӧткӧн, мӧҥкӱзи анда ла.

Романдары

• Фру Марта Оули (Fru Marta Oulie, 1907);
• Вигдис ле Вига-Льоте деп сага (Fortællingen om Viga-Ljot og Vigdis, 1909);
• Таҥ алдында (I grålysningen) 1911;
• Йенни (Jenny, 1911);
• Јас (Vaaren, 1914);
• Лавранстыҥ кызы Кристин, 1920-22;
• Улав, Аудунныҥ уулы Хествикенде (Olav Audunssøn i Hestviken, 1925);
• [[Улав, Аудунныҥ уулы, оныҥ балдары (Olav Audunssøn og hans barn, 1927);
• Гимнадемия (Gymnadenia, 1929);
• Неопалимая купина (Den brændende busk, 1930);
• Ида Элизабет (Ida Elisabeth, 1932);
• Он бир јыл (Elleve aar, 1934);
• Чындык ӱй кижи (Den trofaste hustru, 1936);
• Мадам Дортея (Madame Dorthea, 1939);
• Келер ӧйгӧ јанганы (Tilbake til fremtiden, 1942, опубликован в 1945);
• Ырысту кӱндери (Lykkelige dager, 1942, опубликован в 1947);
• Сигурд ла оныҥ јалтанбас нӧкӧрлӧрии (Sigurd og hans tapre venner, 1943, опубликован в 1955);
• Он эки јыл (Tolv år, не окончен, 1998).

Новеллалардыҥ јуунтызы

• Ырысту јажы (Den lykkelige alder, 1908);
• Чучурагандар (Fattige skjebner, 1912);
• Шыраҥкай келиндер (De kloge jomfruer, 1918);
• Тролльдыҥ кӱскӱзиниҥ оодыктары (Splinten av troldspeilet, 1917);
• Телекейде амыр-энчӱ (Fred på jorden, 1992).

Эсселери

• Король Артур ла тегерик столдыҥ рыцарьлары (Fortællinger om kong Artur og ridderne av det runde bord, 1915);
• Ӱч эје-сыйындар (Tre søstre, 1917);
• Он эки бӧлӱк (Et kvindesynspunkt, 1919);
• Агару Хальвардтыҥ јӱрӱми, ӧлӱми ле кайкалдар (Sankt Halvards liv, død og jærtegn, 1925);
• Католикалык јарлар (Katholsk propaganda, 1927);
• Бӧлӱктер (Etapper, 1929);
• Агару Олаф, Норвегияныҥ кааны (Hellig Olav, Norges konge, 1930);
• Чакылар (Etapper. Ny række, 1933);
• Эки европей агарулар (To europeiske helgener, 1933);
• Норвеж агарулар (Norske helgener, 1937);
• Автопортреттер ле пейзажтар (Selvportretter og landskapsbileder, 1938);
• Монашество. Паломничество. Приходской серкпе (Klosterliv. På pilegrimsferd. Sognekirken, 1939);
• Екатерина Сиенская (Caterina av Siena, 1951);
• Јуу ӧйиниҥ статьялары ла айткан куучындары (Artikler og taler fra krigstiden, 1952);
• Стен Стенсен Блихер (Sten Steensen Blicher (kulturhistorie), 1957);
• Самаралар (Kjære Dea, 1979).

Ӱлгерлери

• Јиит тужы (Ungdom, 1910);
• Јаскы булуттар (Vårskyer, 1921).

Балдарга

• Кӱннеҥ кӱнчыгыштай, айдаҥ кӱнбадыштай (балдардыҥ тертына бичиген инсценировка) (Østenfor sol og vestenfor måne, 1927, 1959 јыл);
• Чаҥкыр кырдыҥ принцессазы (Prinsessene i Berget det blå, 1928, опубликована в 1973).

Орус тилле

• Унсет С. Фру Марта Оулие. — повесть, в кн.: «Фиорды», сб. 6,. — СПб., 1910.;
• Ундсет С. Йенни / пер. М. П. Благовещенской. — М.: изд. «Северные дни», 1917.;
• Унсет С. Тьодольф / пер. М. Полиевктовой. — Библиотека «Огонёк». — М.: Акционерное издательство «Огонёк», 1927.;
• Унсет С. Весна / пер. Е. Н. Благовещенской. — Л.: изд. «Время», 1928.;
• Унсет С. Обездоленные / пер. М. М. Дьяконова. — М.–Л.: ГИЗ, 1928.;
• Унсет С. Кристин, дочь Лавранса / послесловие Н. Я. Рыковой. — роман [первая часть трилогии]. — Л.: Государственное издательство художественной литературы, 1935. — 314 с. — 10 300 экз.;
• Сигрид Унсет. Кристин, дочь Лавранса. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1962. — Т. 1—3. — 924 с. — 100 000 экз.;
• Сигрид Унсет. Улав, сын Аудуна из Хествикена. — М.: Художественная литература, 1978. — 584 с. — 50 000 экз.;
• Сигрид Унсет • Вера Хенриксен. Сага о Вигдис и Вига-Льоте • Девы битв. — М.: Терра — Книжный клуб, 1996. — ISBN 5-300-00630-0.;
• Сигрид Унсет. Йенни. — СПб.: Сказ, 1994. — 288 с. — 25 000 экз. — ISBN 985-400-007-9.;
• Сигрид Унсет. Мадам Дортея. — М.: Текст, 2000. — 352 с. — (Книги карманного формата). — 5000 экз. — ISBN 5-7516-0203-X.;
• Сигрид Унсет. Возвращение в будущее. — М.: ОГИ, 2003. — 172 с. — (Перекресток культур). — 1000 экз. — ISBN 5-94282-184-4.;
• Сигрид Унсет. Фру Марта Оули. Весна. — М.: Прогресс-Традиция, 2003. — 496 с. — 1000 экз. — ISBN 5-89826-168-0.;
• Сигрид Унсет. Улав, сын Аудуна, и его дети. — СПб.: Азбука-классика, 2004. — 576 с. — (Азбука-классика/pocket-book). — 5000 экз. — ISBN 5-352-00990-4.;
• Сигрид Унсет. Улав, сын Аудуна из Хествикена. — СПб.: Азбука-классика, 2004. — 576 с. — (Классика (мяг)). — 5000 экз. — ISBN 5-352-00903-3..

Кино

• 1995 јыл — Кристин Лавранстыҥ кызы / Kristin Lavransdatter деп кино — режиссеры Лив Ульман (Швеция, Норвегия, Германия).

Кайралдары

• Нобельдиҥ литературала сыйы (1928)

Литература

• «Вестник иностранной литературы», М. — Л., 1928, № 9, стр. 157 и № 12, стр. 139;
• Металлов Я., Бунт человеческого духа, «Художественная литература», М., 1935, № 12;
• Немеровская О., Сигрид Унсет. «Кристин Лавранстыҥ кызы», «Звезда», Л., 1935, № 12;
• Слапгарн, Сигурн. Сигрид Унсет, сӧстиҥ кааны. — М., 2009.

Тайантылар

• Сигрид Унсет в Библиотеке Максима Мошкова
• Сигрид Унсет на сайте Нобелевской премии
• Биография (англ.)