Википедия

Чаргы

Чаргы (орустап Черга) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Чаргыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Чаргы
орустап Черга
Чаргы, 1911
Чаргы, 1911
51°34′12″ с. ш. 85°34′01″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Шабалин
Јурт јеезе Чаргыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 484[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗1952[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 88 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649219
АТТК-ныҥ коды 84250890001
МТТК-ныҥ коды 84650490101
Номер в ГКГН 0154056
Чаргы (Россия)
Чаргы
Москва
Чаргы (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Чаргы (Алтай Республика)
Улалу
Чаргы

Этимологиязы тӱзедер

Чаргы орустап мель, перекат, точильный камень[4].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Чуйдыҥ трагыныҥ 169-чы километринде турат. Себи ле Чаргыныҥ суулары бириккенинде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 484 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал[5]. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы —19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы —35..—40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.

Аҥ-куштары тӱзедер

Тайгаларында алдында кандый ла аҥдар кӧп болгон. Казырларынаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, тӱлкӱ, шӱлӱзин. Туйгакту аҥнаҥ булан, марал, какай, элик, тооргы. Оок аҥдар кӧп болгон борсык, агас, јоонмойын, киш, камду, кумдус, маны, сарас, момон, ӧркӧ, суузар, сыгырган, тарбаган, тийиҥ, токтонок, эрлен, чычкан, кӱжӱл[6] ле о.ӧ.

Калганчы јылдарда алтай артап, экологиялык айалгалар уйадап, аҥ-куштыҥ тоозы кезем астаган ла кезик аҥдар торт јоголорго јеткен учун олорды «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кийдирген: тооргы, маны, камду, суузар. Јӱзӱн-јӱӱр куштардыҥ тоозы база ла астаган. Алдында јайым јӱретен агуна (орустап белая куропатка), аҥыр (орустап огарь), баарчык (орустап скворец), бӧднӧ (орустап перепелка), јелечи (орустап трясогуска), јаҥалбай (орустап чиж), јылантык (орустап вертишейка) сӱреен ас туштайт. «Кызыл бичикке» кирген куштар ол турна, балыкчы куш (орустап крохаль), боро ылаачын (орустап кречет), кӧкӧлик (орустап каменная куропатка), ала ылаачын (орустап балобан)[7].

Ӧзӱмдери тӱзедер

Тӱштӱкте аймактарга кӧрӧ мында мӧш, чиби, карагай, тыт агаштарла кожо јымжак агаштар кӧптӧдӧ ӧзӧт. Јайгыда аркалар, јалаҥдар кӧйу ла бийик ӧлӧҥ-чӧплӧ бӱркелет. Ӧлӧҥчабынга ло малга одорлоорго јакшы. Чечек деп неме тен јӱзӱн ле јӱӱр: айкаајы-кункайлык-айчечек (орустап альпийский мак), адарткы (орустап клевер), айусырга-айукоҥко (орустап водосбор), балтырган (орустап борщевик), алаҥуш (орустап чемерица), баргаа-јапшан (орустап полынь), бастый (орустап василек), буланат-эмеенчай (орустап кипрей), быркырууш-тарланчечек-сӱтчечек (орустап одуванчик). Јерјиилек, уйјиилек, кайыҥат, койјиилек, бороҥот, кызылгат, тийиҥкат арка-јалаҥда кӧп. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[8].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Чаргыда 20 ором: Горькийдиҥ, Суулу, Кӱнет, Чапаевтиҥ, Агашту, Јаскы, Одорлу, Амыр-энчӱниҥ, Октябрский ле о.ӧ. Чуйдыҥ трагы (М-52) деп федерал кӧӧлик јолдыҥ 516-чы километринде турат.

Чаргы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чаргы 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин 35 км
Республикан тӧс кала Улалу 80 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 170 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 516,0 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1796 јылдарда тӧзӧлгӧн. В. В. Радловтыҥ бичигениле бу ӧзӧктӧ озодоҥ бери алтайлар јаткан, јайзаҥы Курту. Мында орус крестьяндар аргалу чакту јаткан, туралары бек, адару тудатан, бастыразы алтайлап билер.

ХIХ чактыҥ 20-чи јылдарында Јаш-Туранаҥ Вилисов Дементий уулдарыла: Петр, Николай, Осип, Василий, Алексей, Егор кӧчӱп келген. Кырдыҥ эдегинде 7 тура туткан, чедендеген. Олордыҥ кийнинеҥ Ермаковтор, Прилициндер, Старуевтер, Кривошеевтер, Мартьяновтор келгендер. Том-Тураныҥ университединиҥ Курлов деп кижизи Электердиҥ јалаҥында дача туткан.

Табынча кӧчкиндер байыган, јоктулар олорго иштенген. 1893 јылда школ ачылган, молитвенный тураны јазайла, ондо ӱредӱчи болуп Ефим Ячменев иштеген. 31 уулчак ла 2 кызычак. 1916 јылда дезе 50 уулчак ла 36 кызычак, ӱредӱчизи катехизаторский училище божоткон Василий Ялбачев болгон. А. А. Ноняваныҥ отчедыла Чаргыда 1917 јылда орус Церковно- приходской школ иштеген, ондо 100 ӱренчик болгон. 1933 јылда Чаргыда баштамы школдыҥ ордына јети классту школ боло берген. Директоры Саулин Емельян Семенович болгон. Кийнинде директор болуп Марк Васильевич Матвеев иштеген, ол школдо јаан эмес сад ӧскӱрген. 1941 јылда ол черӱге барган.

1953 јылда јаҥы эки кат агаш школ тудулган. 1960 јылда сегисјылдык эдип јаанадылган. 1961 јылда школ орто ӱредӱлӱ боло берген.

1920 јылда маслосырзавод тудулган. 1929 јылда «Искра» колхоз тӧзӧлгӧн. 1933 јылда колхоз «Искра» ла «Ворошилов» деп колхозторго бӧлинген. Кажызына ла 100 аттаҥ ла 50 салдаанаҥ келишкен.

1940-чи јылдарда промартель ле промкомбинат ачылган. Промартельде бир канча цех болгон: пимокатный, сапожный, кожевенный ле деревообрабатывающий. Промкомбинатта цехтер: ткацкий, пошивочный, гончарный, кирпичный, кожевенный. Ткацкий цехке учукты ӧскӧ јердеҥ экелетен. Гимнастеркалар кӧктӧп, гончарный цехте — айак казан эдилетен. 1937 јылда фельдшерско-акушерский пункт ачылган. В 1940-е годы была организована МТС.

1960-чы јылдарда Чаргыныҥ мараловодческий совхозы тӧзӧлгӧн. Чаргыда 1980 јылда зообаза тӧзӧлгӧнПодстрочный текстзообаза, амадузы: ар-бӱткенде ас туштаар Кызыл бичикке кирген куштарды, тындуларды шиҥдеери (банка редких птиц краснокнижников) корулаары. Чаргыныҥ совхозында реорганизация болуп Цитология ла Генетиканыҥ СО РА институдына берилген. Текши јери 68664 га, одорлоры 22341 га, кыралары 4304 га, ӧлӧҥ чабар покос 2481 га, јайлуларда одор јер 14431 га, 5 фермалу болгон. 68 специалист[9].

1996 јылдаҥ ала амыраар база боло бергенгода. Мында — су-кадык орныктырар процедуралар ӧткӱредилер, маралдыҥ мӱӱзин кезер ӧйдӧ (кӱӱк, кичӱ изӱ ле јаан изӱ айларда) пантовый ванналар болот[10].

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
1826→1826↘1820↗1862↗1922↗1933↗1952

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1986 кижи болгон, олордыҥ 88 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3]. Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • Чаргыныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • библиотека;
  • культура байзыҥы;
  • стадион;
  • эмчилик;
  • почта.

Экономиказы тӱзедер

Таҥынаҥ јурт ээлемдер. Мал азыраары. 1980 јылда тӧзӧлгӧн РАН-ныҥ Сибирде бӧлӱгиниҥ зубрлар ӧскӱрер экспериментал ээлеми ле ӧзӱмдердиҥ уникал коллекциязы (являющихся носителями генов адаптации к экстремальным условиям высокогорья), онойдо ок селекцияла эксперименттер: орустап по созданию и пополнению генофонда диких и домашних животных, как характерных представителей фауны Республики Алтай. 470 га јерде 3 чеден. 1982 јылда Москваныҥ алдында Приокско-Террасный заповедниктеҥ 11 беловежский зубрлар экелген (3 бука ла 8 тижи), эмди питомникте 30 тынду. XX чактыҥ бажында телекейде олордыҥ тоозы бежен ле кире арткан болгон. Туризм.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Совет јаҥ учун тартышкан јуучылдардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (ул. Октябрьская, 125)[16][17]
  • В. И. Ленинниҥ бюсти[16][17]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (287).(1970 ј.,Октябрьская, темдеги јок)[16][17]

Археологиялык тӱзедер

  • Арыдаш. Кезер таш, инв.8669, Улалуда музейде[18];
  • мӧҥкӱсалгыш. Шергаил деп јерде, јурттаҥ 2,5 км јуугында (346)[18].

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Чертов мост. 3 км Чаргыга јетпей(344)[18].
  • Зубрлардыҥ питомниги.

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Черга (Чаргы)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Черга Шебалинского района
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Черга история[1]
  10. ↑ Официальный сайт Шебалинского района [2]
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610036462. Архивировано 1610213696.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чаргы&oldid=45707"