Шабла (Аркыттыҥ кош суузы)

Шабла (орустап Шавла) — Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында суу.

Шабла
орус. Шавла
Сол Шабла суу Ыштукол сууга киргениниҥ ортозындаСол Шабла суу Ыштукол сууга киргениниҥ ортозында
Характеристиказы
Узуны 58 км
Бассейн 882 км²
Водоток
Бажы  
 • Бийиги 2401 м
 • Координаталары 50°04′00″ с. ш. 87°27′42″ в. д.HGЯO
Оозы Аркыт
 • Турган јери 22 км оҥ јаратла
 • Бийиги 874 м
 • Координаталары 50°09′21″ с. ш. 86°50′25″ в. д.HGЯO
Турган јери
Суузыныҥ системазы Аркыт → Кадын → Оп → Карский талай
Ороон
Регион Алтай Республика
Аймак Кош-Агаш аймак
Шабла (Аркыттыҥ кош суузы) (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Шабла (Аркыттыҥ кош суузы) (Алтай Республика)
Голубая точка
Синяя точка — устье
Голубая точка — бажы, Синяя точка — оозы

Этимологиязы тӱзедер

Шабла — орустап от алтайского шаала, чаал — молодое дерево [1].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Шабла суу Туулу Алтайда Кош-Агаш аймактыҥ јериле агат. Тӱндӱк Чуйдыҥ сындарынаҥ башталып, Аркыт сууныҥ оҥ кош суузы болуп јат. Узуны 58 км, бассейнныҥ текши јери 882 км²[2].

 
Шабла суу Алтыгы Шабла кӧлди кечеле јайым агып барат

Шабла суу талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2401 м кире бийикте мӧҥкӱ тоштоҥ бӱткен ады јок кӧлдӧҥ чыгара агат[3][4]. Баштапкы бӱдӱн јарым километрди суу саштардыҥ алдыла агат, оноҥ јердиҥ ӱстине чыгат, табынча тӧмӧндӧп, база бӱдӱн јарым километр јерди ӧдӧлӧ, 2163 метрде кӧлгӧ кирет, ойто ол кӧлдиҥ тӱндӱк јанынаҥ чыгара агып, 2 км бажынаҥ Шабланыҥ кӧлине талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1984 м бийик јерде кожула берет. Кӧлди кечире агала, узак эмес јерге Шабла тӱс јердиҥ суулары чылап, араайынаҥ јайым агынду болот. Оноҥ ары кайда да 500 м бажында суу кенейте 150 метрге тӧмӧн јӱткӱйт, учуп тӱжет, кӧлди тӱндӱк јанынаҥ туйуктаган каскактаҥ ажып, адылып тӱжет. Мыныҥ кийнинде сол јанынаҥ ого кош суу биригет (кезик карталарда Сол Шабла суу), суузы толуу болуп, јайым токыналу агат. Агыныныҥ тӱргени бу бӧлӱкте 2—3 м/с боло берет. 10 км-деҥ Шабла сууга оҥ јанынаҥ Ыштукол суу кирет (1600 м бийикте), оноҥ кӱнбадыш јаар кенейтетбуура согот[3]. Бу тушта сууныҥ јалбагы 10—12 м. Оноҥ ары Шабла тереҥ ӧзӧклӧ, Шабланыҥ сын-тайгазыныҥ тӱндӱк кыйузыла агып, јолой он ӱчтеҥ артык кисинек кош сууларла биригип, кайда да 50 км-деҥ Аркыт сууга кирет[5].

Јуугында јурт јок.

Кош суулары тӱзедер

Суу реестрдиҥ чотогоныла тӱзедер

Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны — (Ӱстӱги) Оп суунаҥ ала Эрчишке киргенине јетире[6].

Туризм тӱзедер

 
Шабла суу Орто Шабла кӧлдӧҥ чыгара акканы.

Ыштукол суу кожулганыныҥ ала бу суу турист-суучылдардыҥ сӱӱген маршруды болуп јат. Јаҥжыккан стандартный маршрут Шабла, Аркыт ла Кадын сууларла ӧдӧт. Сууныҥ кирӱзинеҥ маршруттыҥ кӱч ле јеткерлӱзи камаанду, бежинчи категория сложности (V к. с.) болор аргалу. Шабла 58 км агынында 1000 м бийиктеҥ агып тӱжет. Ӱстинде бир тизим кӧлдӧр (орустап каскад озер) сууныҥ агынын бир эмеш арайладат, оныҥ учун Шабла (ого тӱҥей сууларга кӧрӧ) јаҥмырдаҥ улам кӧп ажынбайт.

Мӧҥкӱ тоштордоҥ агып тӱшкен бастыра суулар чылап, Шабланыҥ суузы кӱнниҥ экинчи јарымында эмеш кӧптӧй берет, таҥ алдында ойто астай берет, тош кайылганынаҥ камаанду. Шабланыҥ суузы бӱрӱҥкий (орустап «ледниковая муть»), ичетен сууны оок суулардаҥ алза торт. Јойу туристтерге бу сууны кечетени кӱчке келижет.

Ыштыкол ло Аркыт суулардыҥ ортозында эки кире кечӱ бар, је отчет эткен улус кыйалта јоктоҥ страховкалу болзын, эмезе, навесной переправа јазазын деп рекомендация берет.

Суу объекттиҥ системазы: Аркыт сууКадынОп сууКарский талай.


Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Ајарулар тӱзедер

  1. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  2. Государственный водный реестр. Река Шавла (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
  3. 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 Лист карты M-45-67 Хр. Северо-Чуйский. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1980 год. Издание 1985 г.
  4. Карты Генштаба, Росреестра, Госгисцентра
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 Лист карты M-45-66. Масштаб: 1 : 100 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
  6. В Государственном водном реестре река значится как верхнее течение Юстыта и Чуи

Литературазы тӱзедер

  • Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.
  • Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая. — Горно-Алтайск: Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного издательства, 1979. — С. 263. — 395 с. — 5000 экз.

Тайантылар тӱзедер

Необходимо задать название объекта. Необходимо задать номер объекта. [ Водный объект] : [рус.] / ??? // Государственный водный реестр : [арх. 15 октября 2013] / Минприроды России. — 2009. — 29 марта.К:Википедия:Шаблон:ГВР (некорректное использование: не указано название объекта)К:Википедия:Шаблон:ГВР (некорректное использование: не указан номер объекта)