Ӱстӱги-Айты-Коол
Ӱстӱги-Айты-Коол (орустап Санаровка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кан-Оозы аймагында Айты-Коолдыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Ӱстӱги-Айты-Коол | |
|---|---|
| орустап Санаровка | |
| 51°03′56″ с. ш. 84°23′28″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кан-Оозы |
| Јурт јеезе | Айты-Коолдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 785 [1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘106[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 76%, алтайлар 24%[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649468 |
| АТТК-ныҥ коды | 84235860002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84635460106 |
| Номер в ГКГН | 0154353 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Ӱстӱги-Айты-Коол орустап .
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш келтейинде, Чарас ичинде Волонковка ла Айты-Коолдыҥ сууларыныҥ бириккенинде турат. Чарас ичи ӧзӧк тыҥ ла јалбак эмес.
Чарас ичиниҥ кырлари кају, каскак, ӧзӧктӧ кееҥ јалаҥдар јок, јерлери кызык ла ичпек, арка јаны агаштарла буркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 785—903 метрге бийик[1][4].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Узун ла соок кыш, кыска јай. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген чаган айда ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай кичӱ изӱ айдаҥ башталып, сыгын айдыҥ бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с.
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[5]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк ле сымда[6]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Алтай јӱзӱн-јӱӱр агаштарыла, ӧзӱмиле, ӧлӧҥ-чӧбиле байлык. Бийиктей мӧш лӧ тыт туштайт, јабыстай арка-јиктерде кайыҥ, тал, чиби ле башка-башка тайа-јыраалар ӧзӧт. Јиилектӱ аркаларда уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат туштап, ак-јалаҥдары чечектерле чоокырайат: ай-каајы орустап адонис, айу-сырга орустап водосбор, бастый орустап василек, буланат орустап кипрей, быркырууш орустап одуванчик ла оноҥ до ӧскӧ чечектер, ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер ол: кызыл тазыл, марал, алтын тазыл, арчын[7].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јурттыҥ текши јери 45,35 га[8]. Ӱстӱги-Айты-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 877 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 722 м[9]. Јуртта 2 ором: Волонковский, Кырлу кош оромы[10]. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 4,61 км. Јуртта Айты-Коол сууны кечире узуны 36 метр кӱр бар[8].
Јуртка ӱч јолло једер аргалу:
- Улалу — Чаргы — Кӧкӧйӧниҥ боочызы — Чакырдыҥ боочызы — Кан-Оозы — Ӱстӱги-Айты-Коол;
- Улалу — Себиниҥ боочызы, Нефтебаза — Јабаганныҥ боочызы — Јабаган — Кан-Оозы — Ӱстӱги-Айты-Коол;
- Алтай кырайдаҥ келзе, Јаш-Тура — Солонешный — Чаргы-Оозы — Кан-Оозы — Ӱстӱги-Айты-Коол.
Бу јурт «Айты-Коол — Ӱстӱги-Айты-Коол» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-113[11], узуны 8,7 км)[12].
| Ӱстӱги-Айты-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Айты-Коол | 7 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кан-Оозы | 47 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 250 км,320 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 310 км, 340 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 170 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 140 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[13] | 2011[14] | 2012[14] | 2013[14] | 2014[15] | 2015[16] | 2016[2] |
| 118 | →118 | ↘115 | ↘114 | ↘108 | ↗113 | ↘106 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 142 кижиниҥ 76 % орустар, 24 % алтайлар болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- магазин;
- библиотека;
Экономиказы тӱзедер
Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азырайт. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].
Ар-бӱткендик тӱзедер
- Байлу кыр;
- Тоҥмок суу.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Sanarovka (англ.). GeoNames.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Санаровка
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 8,0 8,1 Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1609643433. Архивировано 1610204036.
- ↑ Карта села Санаровка
- ↑ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.
- ↑ Регионал трасса 84К-113
- ↑ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.