Ӱстӱги Кара-Куш
Ӱстӱги Кара-Куш (орустап Верх-Карагуж ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Майманыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Ӱстӱги Кара-Куш | |
|---|---|
| орустап Верх-Карагуж | |
| 52°03′16″ с. ш. 86°03′36″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Майма |
| Јурт јеезе | Ыныныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 284[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘481[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 92 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649112 |
| АТТК-ныҥ коды | 84215830006 |
| МТТК-ныҥ коды | 84615430108 |
| Номер в ГКГН | 0154360 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Ӱстӱги орустап верхний, кара орустап темный, черный, куш орустап птица, орёл, глухарь[4].
Ӱстӱги Кара-Куш орустап черная птица, орел, глухарь вверху[4].
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, арка-тууныҥ ортозында турат. Айландыра кырлары јабызак, тыҥ бийик эмес. Мӧш, чиби, јойгон, кайыҥ, тыт, терек, аспак агаш ӧзӧт. Јабыс, аралду јерлерде тегерик састар бар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 284 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[5].
Аҥ-куштары тӱзедер
Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы[6]. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк ле сымда[7]. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Алтай јӱзӱн-јӱӱр агаштарыла, ӧзӱмиле, ӧлӧҥ-чӧбиле байлык. Бийиктей мӧш лӧ тыт туштайт, јабыстай арка-јиктерде кайыҥ, тал, чиби ле башка-башка тайа-јыраалар ӧзӧт. Јиилектӱ аркаларда уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат туштап, ак-јалаҥдары чечектерле чоокырайат: ай-каајы (орустап адонис), айу-сырга (орустап водосбор), бастый (орустап василек), буланат (орустап кипрей), быркырууш (орустап одуванчик) ла оноҥ до ӧскӧ чечектер, ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер ол: кызыл тазыл, марал, алтын тазыл, арчын[8].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 5 ором: 2-чи Бешјылдыктыҥ оромы, Олјондо, Јииттердиҥ, Кырлу, Юбилейдиҥ.
| Ӱстӱги Кара-Куш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ыны | 64 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Майма | 16 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 25 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 97 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,0 км-деҥ | 10 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн.
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2008[9] | 2009[9] | 2010[10] | 2011[11] | 2012[12] | 2013[13] | 2014[14] | 2015[15] | 2016[2] |
| 517 | ↗527 | ↘452 | ↗453 | ↘440 | ↗461 | ↗478 | ↗491 | ↘481 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 498 кижи болгон, олордыҥ 92 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- библиотека;
- стадион;
- магазин;
- почта;
- СТО;
- АЗС.
Экономиказы тӱзедер
Таҥынаҥ ээлемдер. Мал азыраары, маала отургызары. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Ар-бӱткендик тӱзедер
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Верх-Карагуж (Ӱстӱги Кара-Куш)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Майма. Климат[1]
- ↑ Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 9,0 9,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610031563. Архивировано 1610213696.
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.