Ак-кийик

Ак-кийик
Ак-кийик
Научная классификация
	Домен: Эукариотлер Каандык: Тындузылар Подцарство: Эуметазои Без ранга: Двусторонне-симметричные Без ранга: Вторичноротые Тип: Хордалылер Подтип: Позвоночные Инфратип: Челюстноротые Надкласс: Тöртбуттулар Клада: Амниоты Клада: Синапсиды Класс: Сÿтле азыранар Подкласс: Аҥдар Клада: Эутерии Инфракласс: Плацентарлер Магнотряд: Бореоэутерии Надотряд: Лавразиатерии Клада: Scrotifera Клада: Ферунгуляты Грандотряд: Копытные Отряд: Китопарнокопытные Клада: Китожвачные Подотряд: Жвачные Инфраотряд: Настоящие жвачные Биле: Кийиклер Подсемейство: Capreolinae Ук: Ак-кийик (Rangifer Smith, 1827) Ук: Ак-кийик
Международное научное название
	Rangifer tarandus (Linnaeus, 1758)
Ареал
Охранный статус
	Уязвимые виды; IUCN 3.1 Vulnerable: 29742
ITIS	180701
NCBI	9870
EOL	328653
FW	51308

Ак-кийик (орустап северный олень^[1]) — туйгакту тынду, аҥдардыҥ билезинеҥ, угы — Тӱндӱк аҥ. Бу аҥ тайгада ла тундрада јӱрет. Ак-кийикти Евразия ла Тӱндӱк Американыҥ 20 кире эл-јоны ӧскӱрет. Туулу Алтайда јерлик ак-кийик ас, Турачак, Чоо, Улаган аймактарда, Чолушман ла Куу суулардыҥ јанында јӱрет. Тынду «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигинде»^[2].

Тыш бӱдӱми тӱзедер

Ак-кийик тыҥ јаан эмес, орто бӱдӱмдӱ тынду. Мойны, сын-арказы узунсымак, буттары эмеш кыска. Мойны јоон кыска, чала бӧкӧйаландый. Сыны јатпак кӧрӱнет. Бажы чӧйбӧк, тегерик содон мӱӱстерлӱ^[3], оозы-мурды туй тӱк, кулактары кыска, тегерик(13-18 см). Кӧстӧри јаан эмес, арказы тӱс, коркок јок. Куйругы чолтык 11-21 см. Јаан јалбак туйгактарлу. Иркегиниҥ сыны — 184—210 см, бескези — 74-194 кг. Тижизиниҥ сыны — 166—199 см, бескези — 71-123 кг. Јерлик ак-кийик азрантызына кӧрӧ чик јок јаан 10-20 %, бескезиле 20-30 %, анчада ла материкте, тайгада, азырал јакшы јерде.

Мӱӱстери тӱзедер

Ак-кийиктиҥ тижизи мӱӱстерлӱ, качан ӧскӧ аҥдардыҥ тижилери мӱӱс јок. Мӱӱстериниҥ бескези 11-12 килограммнаҥ ашпайт, ӧҥи: сур, аксымак, эмезе куу-кӱреҥ. Јоон иркек ак-кийиктердиҥ мӱӱзи кӱчӱрген-јаҥар айларда, маҥныҥ кийнинеҥ тӱжеле, ойто кандык айда ӧзӱп баштайт. Тижилериниҥ ле оок аҥдардыҥ мӱӱзи дезе кандык-кӱӱк айларда тӱшсе ле ойто ӧзӱп баштайт.

Тӱги тӱзедер

Кышкы тӱги узун, оныҥ алдында койу, ныктаа (орустап подшерсток) болот, тӱктиҥ структуразында кей бар, мындый тӱк тындуга сооктордо јаан болуш, оныҥ учун бу тынду Јакалай тӱндӱктиҥ кезем-континентал климадында јакшы таркаган. Бажында тӱги чала кыска, тумчугы туй ла тӱк, уйдыҥ ошкош тас тумчук јок. Мыкынында тӱги 50 мм, арказында — 90 мм, сыранагында — 100 мм, мойнында тӱги койу ла узун јал болуп ӧзӧт — 300 мм. Ныкта, койу ла узун тӱги учун аҥ узун, јоон ло семис деп кӧрӱнет. Будында тӱги кыска, је сӱрекей бек. Туйгактарын айландыра тӱк узун, ортозындазы кату, щетка ошкош, карда, тошто тайкылбаска јакшы. Ак-кийик мындый тӱги учун, ӧскӧ аҥдарга кӧрӧ, сууда сӱреен јакшы јӱзет. аҥныҥ јайгы тӱги кыска, јымжак, ӧзӧгинде кейи ас, ӧҥи јеерен, ак, сур. Јылда бир катап тӱлеер, кандык айдаҥ ала јаан изӱ ай ла куран айга јетире.

Тындуныҥ аҥылузы тӱзедер

Ӧскӧ аҥдардаҥ башказы. Ак-кийик тӱндӱк талада јӱрӱп, кату айалгага эди-каны эптешкени иле кӧрӱнет. Тӱштӱк аҥдарга кӧрӧ тумчугы јаан, јалбак, тас јер јок, тӱкле туй ӧскалан. Бу неге дезе, соок кей тынарга, оноҥ кардыҥ алдынаҥ одорлоорго јакшы. Тиштери дезе јымжак ӧлӧҥ лӧ ягель јиирге темиккен. Туйгактары јаан, јалбак, койу ла узун, кату ла бек тӱкле туй ӧскӧн, карды чапчыырга, тошко тайкылбаска јакшы. Састу, тӧҥӧзӧктӱ јерде, јаан карда јӱретен учун ак-кийик булан чылап, буттарын бийик кӧдӱрип базат, кӧп сабада јелишле јӱрер, каа-јаада маҥтаар. Улай соок јерге јӱретен учун бу мал изӱ кӧрбӧс, оозын ачып, тилин уштып, ийт чилеп солыктап турар, не дезе терледетен бестери јазап иштебейт. Койу тӱктӱ терезиниҥ алдында калыҥ јуу соокко тоҥорго бербейт. Тайганыҥ ла тундраныҥ соок кӧлдӧрин алдырбастаҥ јӱзӱп кечет. Тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар тӱшсе, ак-кийиктиҥ ӧҥи табынча караҥуйлайт: ак, сур ӧҥнӧҥ јееренге јетире. Кӧстӧриниҥ ӧҥи база солунат. Јайгыда кӧстӧриниҥ ӧҥи чайдыҥ ӧҥи ушкуш кӱреҥзимек болзо, кышкыда ап-ак кар кӱнге суркураза, аҥныҥ кӧзи чаҥкыр болуп кубулып, кылбыкпаска аргадайт. Кӧптӧп ӧзӧри Сыгын айдаҥ кӱчӱрген айга јетире ак-кийиктерде «маҥныҥ, сыбырышкынныҥ» ӧйи болот. Јоон иркек букалары тижи аҥдарды ээчип јат, иркектер бой-бойыныҥ ортозында сӱзӱжип, тартыжат, јеҥип алганы бир бӧлӱк тижи аҥдарды јууп алат. Бука-аҥга ӧткӧн тижи ак-кийик 220—230 кӱн боос болот. Кӱӱк айдаҥ ала кичӱ изӱ айга јетире тижилер тӧрӧп јат, бир ле чаап, экӱзи каа-јаада ла болот.

Курсагы тӱзедер

Кӧп-саба ӧйдӧ ак-кийиктер курсагын кардыҥ алдынаҥ казып јийт, кезикте каранты јерлерде одорлойт. Јиген курсагы чала тооргыныҥ ажанганына тӱҥей. Курсагы :

ягель-јеҥес,
тайа, јыраа,
мешкелер,
јиилектер, брусник, кӧк-кат, кара-торбос(черника),
ӧлӧҥ,чечектер,
куштардыҥ јымырткалары ла оок балдары,
балыктар ла крабтар (талайдыҥ јарадына чыга соктырган),
суу јок болзо, кар јиир.
тусту, кујурлу јер кемирет.

Кышкыда калыҥ кардыҥ алдынаҥ азырал чапчып јийтени јеҥил эмес, јоон ак-кийиктер казып, карда ойыктар эдип, кичинек ле јип, ары болот, оноҥ ары чапчып, оныҥ ордына оок мал ла тижилери келип отойт, ӱӱр бир де токтобой отоп, карды казып барат.

Ӧштӱлери ле орулары тӱзедер

Баштапкы ӧштӱзи — бӧрӱлер. Олор тундра ла тайганыҥ кыйузында кӧп туштайт. Арык-торык, оору, оок чааптарды тудуп јийт. Экинчи ӧштӱ ол кӱреҥ айу. Ол ак-кийикти сӱрӱшпес, ол оны сугаттыҥ јанында тозор, база ла карган ла оору ла тындуларды тудат, кӧп сабада оок чааптарды кородот. Ӱчинчи ӧштӱ — јеекен. Ол аҥдарды анаар ла сӱрбес, јаан карлу јерде истежип тудар, не дезе калыҥ карга ол јеҥил бескелӱ учун, кайкалап, кӧмӱлбей, уур ла јоон аҥды јаба једер аргалу. Оору-јоболдоры: бруцеллез, некробактериоз, ящур, сибирский язва, каа-јаада бешенство. Тундраныҥ сазында толо томонок, бӧкӧнӧк, кӧгӧн лӧ кан соорор чымыл-адарунаҥ аҥдар тыҥ чучурайт.

Таркаган јери тӱзедер

Јерлик ле азранты аҥдардыҥ тоозы

ороон	јерлик аҥдар	јылда	азранты аҥдар	јылда
Россия	951,9	2015	1606,15	2015
Канада	1300	2015	3	2016
США	660	2010	28	1999-2001
Дания	73,4	2015	3	2015
Норвегия	2,2	2014	165	2001
Финляндия	2,2	2014	185	2001

Тӱндукте аҥ азыраш тӱзедер

Арасейдиҥ јеринде ак-кийиктер тундра ла тайгада јӱрет. 1961 јылда РСФСР-да 195,9 муҥ тын, 70 јылдардыҥ ортозында — 800 муҥ тын, 80 јылдарда 1 млн тын, 19991231,6 муҥ тын аҥ, эмдиги ӧйдӧ — 951,9 муҥ ак-кийик.

Ак- кийик азырап турган калыктар тӱзедер

саам	помор	карел	коми
манси	селькуп	ненец	хант
кет	саха	юкагир	чуван
эвенк	нганасан	энец	долган
эвен	коряк	чукча	орок
тофа	цаатан	сойот	тыва-тоджи
инупиат	инувиалунт	койбал	камасин

Улуска тузазы тӱзедер

Ак-кийик кижиге кӧпти берет: курсак, эмдӱ мӱӱс, кийим, тӧжӧк, јурт, кош тартыш. Мӱӱстиҥ эдимдери косметологияда, фармакологияда, эмчиликте ле о.ӧ. јерлерде текши јайылган.

Ајарулар тӱзедер

↑ Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Млекопитающие. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. / под общей редакцией акад. В. Е. Соколова. — М.: Рус. яз., 1984. — С. 127. — 352 с. — 10 000 экз.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

Тайантылар тӱзедер

[1] Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Млекопитающие. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. / под общей редакцией акад. В. Е. Соколова. — М.: Рус. яз., 1984. — С. 127. — 352 с. — 10 000 экз.

[Кр_книга_животные_РА_2017-2] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_звери-3] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.

[1]

[2]

[3]