Россия

Россия, ӧскӧ ады Россия Федерациязы (орустап Росси́йская Федера́ция; РФ) — Кӱнчыгыш Европада ла Тӱндӱк Азияда тергее. Россияныҥ текши јерлери, оныҥ Конституциялык кыйулары аайынча, 17 125 191 км², (ӧрӧ айдылган јерлерде эл-јоны) 146 748 590 кижи (2020)) телекейде улустыҥ тоозы аайынча Россия тогузынчы јерде 146 171 015 (2020 ј). Телекейде текши јериниҥ кемиле баштапкы јерде, алтынчы — ВВП ППС-тыҥ кемиле, Тӧс калазы — Москва, окылу тили — орус тил (орустап русский язык), акчазы — орус салковой (орустап российский рубль)

Россия
Россия Федерациязы орустап Российская Федерация
Мааны Кебедел
Россия тергеениҥ мак кожоҥы
Россия Јер картазыда. Россияныҥ јерине кожулган деп Крымныҥ јерин телекейде эл-јон јӧпсинбеген, ӱлекерде јажылзымак ӧҥлӧ Крым темдектелген
Тӧзӧлгӧзи (јартамал)
• 862 јыл	Тергееликтиҥ башталганы
• 882 ј.	Јебренорус тергее
• 1478 ј.	Русь тергее
• 1721 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 22 кӱни (кӱчӱрген 2)	Российский империя
• 1917 јылдыҥ куран айыныҥ 1 кӱни (14)	Российский республика
• 1918 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25 кӱни (кӱчӱрген 7)	РСФСР
• 1918 јылдыҥ сыгын айыныҥ 23 кӱни	Россия тергее
• 1922 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30 кӱни	СССР
• 1991 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25 кӱнинеҥ ала	Россия Федерациязы
Окылу тил	орус
Тӧс калазы	Москва
Јаан калалары	Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск, Екатеринбург, Нижний Новгород, Казань, Челябинск, Самара, Омск, Ростов-на-Дону, Уфа, Красноярск, Пермь, Воронеж, Волгоград
Башкаруныҥ бӱдӱми	Башкаруныҥ бӱдӱми
Политикалык система	демократия
Тергеелик строй	федерация
Президент, башкараачы	Владимир Путин
Башкаруныҥ председатели	Михаил Мишустин
Федерацияныҥ Совединиҥ председатели	Валентина Матвиенко
Государственный думаныҥ председатели	Вячеслав Володин
Ӱстӱги јаргыныҥ председатели	Вячеслав Лебедев
Терг. јудай јаҥ	светский тергее
Јери
• Бастыра	17 125 191 км² (телекейде 1-кы)
• % сууныҥ ӱсти	4,22
Эл-јоны
• Темдек (2021)	↘146 171 015 кижи (9-кы)
• Тооалыш (2010)	142 856 536 кижи
• Ныктазы	8,54 кижи/км² (181-кы)
ВВП (ППС)
• Бастыра (2019)	4,136 трлн долл. (6-й)
• Јонныҥ бир кижизине	28 184 долл. (53-й)
ВВП (номинал)
• Бастыра (2019)	1,702 трлн долл. (11-й)
• Јонныҥ бир кижизине	11 601 долл. (64-й)
ИЧР (2019)	▲ 0,824 (очень высокий; 49-е место)
Јондордыҥ аттары	россияндар, россиянин
Валюта	российский рубль, ₽ (RUB, 1991—1998 RUR)
Интернет-домендер	.ru, .su, .рф
ISO-ныҥ коды	RU
МОК-тыҥ коды	RUS
Телефонныҥ коды	+7
Ӧйдиҥ поясы	UTC+2 — UTC+12, см. Время в России
Кӧӧлик јол	оҥ јаныла јорторы
Медиафайлдар Викискладта

Государственный стройы — президентско-парламентский республика болот федерал бӱдӱмдӱ. 1999 јылдыҥ јаҥар айынаҥ ала (2008—2012 јылдарда ӱзӱктелип, качан Дмитрий Медведев президент болордо) Владимир Путин президент болуп туру. 2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 16 кӱнинеҥ ала РФ-ныҥ Башкарузыныҥ председатели болуп Мишустин Михаил Владимирович иштейт.

Россияда 18 гран-кыйу (16-зы јерде ле 2-зи талайда). Россия Федерацияга 85 субъект кирет, олордыҥ 46-зы Россияныҥ областьтары болуп јат, 22-зи — Россияныҥ республикалары, 9-зы — Россияныҥ крайлары, 3-зи — федерал учурлу калалар, 4-зи — автоном округтар ла 1-зи — автоном область. Бастыра јаба 157 муҥ јон јадар јер. Россия телекейде эҥ ле соок климатту ороон: оныҥ 65 % јери мӧҥкӱлик тошту јерде; Россиида ортојылдык температура, ӧскӧ ороондорго кӧрӧ, эҥ ле јабыс −5,5 °С; Россияда: Северный полюс холода јадат; Санкт-Петербург — эҥ ле тӱндӱк кала, эл-јоны миллионноҥ артык. Мурманск — Северный полярный кругтаҥ ары телекейде эҥ тӱндӱк јаан кала; Норильск — Азияныҥ полярный кругтаҥ ары јаан калазы; Сабетта — јаан поселение, Географический координаттары, 70° с. ш. тӱндӱктей. Онойдо ок Россия телекейде температуразы эҥ кезем солунар ороон: 116,6 °C.

Россия — кӧп калыктарлу, элбек этнокультуралу ороон. Ороонныҥ кӧп саба эл-јоны православныйлар болот (75 % кире), Россия телекейде эҥ кӧп православныйларлу ороон болот.

Россия — ядерный держава боуп јат; телекейдиҥ эҥ јаан космический державаларыныҥ бирӱзи. Орус тил — телекейлик учурлу тил, ООН-до, ЮНЕСКО-до ло ӧскӧ дӧ элдер ортодо биригӱлерде окылу алтынчы тил болуп јат.

Россия бу биригӱлердиҥ турчызы болот: Совет Безопасности ООН-ныҥ вето тап-эриктӱ;. Онойдо ок Россия јондор ортодо биригӱлерге кирет: Организация Объединённых Наций (ООН), Большая двадцатка (G20), Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе (ОБСЕ), Совет Европы, Евразийский экономический союз (ЕАЭС), Содружество Независимых Государств (СНГ), Организация Договора о коллективной безопасности (ОДКБ), Всемирная торговая организация (ВТО), Шанхайская организация сотрудничества (ШОС), Азиатско-Тихоокеанское экономическое сотрудничество (АТЭС), БРИКС, Международный олимпийский комитет (МОК) ло о.ӧ.

СССР јоголгон кийнинде, 1991 јылда Россия Федерацияны телекейлик сообщество государство-правопреемник деп јараткан ядерный потенциал керегинде сурак, тыш тӧлӱлер, гран-кыйу, тыштында государстволык энчи, онойдо ок Совет Безопасности ООН-до турчы болгонын база јараткан.

Элдер ортодо валютный фондто (орустап Международный валютный фонд (МВФ), ВВП-ныҥ орустап (Валовой внутренний продукт, ВВП) кеми 2019 јылда 1,7 трлн доллар болгон, телекейде 61-чи јерде). ВВП-ныҥ садып алар аргазыныҥ кемиле 2019 јылда 4,39 трлн доллар болгон, (29 181 бир кижиге канча доллар), аайынча телекейде 50-чи јерде.

Этимологиязы

«Россия» деп кириллицала бичилген сӧс баштапкы катап киевский митрополит Киприян кӧчӱрип бичиген Иоанн Синайскийдиҥ лествицазыныҥ калганчы бӱгинде туштайт: «В лето 6895 [1387], априлиа 24, съвръшишяся сия книгы в Студийской обители Киприаном смереннымъ митрополитом Кыевскымъ и всея Росия» (РГБ. Ф. 173/1. № 152. Л. 279 об.)

«Росия» деп термин баштапкы катап X-чы чактыҥ ортозында бичилген. Византий император Константин Багрянородныйдыҥ «О церемониях» ла «Об управлении империей» деп бичимелдеринде грек тилле Киевская Русь деп бичийт. Кириллический бичикте «Росия» (Рѡсїѧ) баштапкы катап кандык айдыҥ 24 кӱни 1387 1387 јылдыҥ кандык айыныҥ 24-чи кӱнинде, Константинопольдо митрополит Киприанныҥ титулында бичилген, ол «митрополит Кыевскый и всея Росия»деп кол салган. XV—XVI чактарда эллинизированный ат «Росия» Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русьтыҥ јериниҥ ады болот, Улу Москов княжествоныҥ јери. Коронацияныҥ кийнинеҥ княжество каандыктыҥ (царство) статузын алган: 1547 јылда Иван IV каан боло берген (орустап «Венчание на царство Ивана Грозного, Ивана IV на царство»), оныҥ кийнинеҥ государство Российский царство боло берген. Эмдиги эки «С»-таныкту бичиш: «Россия» XVII чактыҥ ортозынаҥ келеле, Петр I тушта јаантайынга арткан.

Тӱндӱк јууныҥ (Северная война) кийнинеҥ, Российский тергеениҥ кӱнбадыш јери элбегениле, 1721 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 2-чи кӱнинде Пётр I Император Всероссийский деп адалган, тергее дезе «Российская империя» боло берген. 1 (14) сыгын айдыҥ 1917 1917 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала, Февральский революция ла Октябрьский революциялардыҥ ортозында Россия республика деп јарлалган, 10 (23) чаган айдыҥ 1918 1918 јылдыҥҥ чаган айыныҥ 10-чы кӱнинеҥ ала Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика, РСФСР боло берген; 1936 јылда «Социалистическая» ла «Советская» деп сӧстӧр јериле солынган, калганчы сӧс баштапкы јерге келген. 1922—1991 јылдарда РСФСР, Союз Советских Социалистических Республик — СССР-га кирген болгон, гран ары јанында СССР-ды окылу эмес айалгада Россия дежетен. Советский Союз јоголордо, 1991 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинде РСФСР Россия Федерация боло берген.

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

МОСКВА

С.-ПЕТЕРБУРГ

Нижний Новгород

Казань

Самара

Тверь

Псков

Вологда

Калининград

Мурманск

Архангельск

Воркута

Воронеж

Брянск

Ростов-
на-Дону

Краснодар

Пятигорск

Сочи

Дербент

Ялта

Екатеринбург

Пермь

Уфа

Челябинск

Тюмень

Сургут

Нижневартовск

Новый Уренгой

Омск

Новосибирск

Томск

Красноярск

Норильск

Иркутск

Чита

Якутск

Анадырь

Тикси

Мирный

Хабаровск

Владивосток

Южно-Сахалинск

Магадан

Петропавловск-
Камчатский

Россияныҥ кыйуларыныҥ ичинде јери 17 125 191 км² (јериниҥ кемиле телекейде эҥ јаан ороон), Тӱштӱк Америка континенттеҥ бир ле эмеш кичинек. Бӱдӱнге Тӱндӱк полушариеде јадат, кӧп саба јери Кӱнчыгыш полушариеде, јаҥыс ла Чукотский автоном округ Кӱнбадыш полушариеде јадат. Россия телекейде эҥ узун јараттай чийӱлӱ (37 653 км), айландыра: Тихий теҥис ла Тӱндӱк Тӱшту теҥис, онойдо ок Балтий талай, Кара талай, Азов талай (Атлантика теҥистиҥ). Россия Евразия материктиҥ тӱндӱк келтейинде, Кӱнчыгыш Европаныҥ кӧп саба јеринде ле Азияныҥ бастыра тӱндӱк јанында јадат. Уралдыҥ кырлары ла Кумо-Манычская впадина Россияныҥ европей ле азиат бӧлӱктериниҥ ортозында. Россия Европа ла Азияга (бӧлинген де болзо), телекейде јаан тергеелердиҥ бирӱзи болот.

Мыс Флигели Россияда эҥ ле тӱндӱк точка болот (Рудольфтыҥ ортолыгында, архипелаг Земля Франца-Иосифада (81°51’ с. ш.), Архангельский областьта), материктиҥ эҥ тӱндӱк точказы — Челюскинниҥ мызы (Таймыр јарымортолыкта (77°43’ с. ш.) Красноярский крайда). Эҥ кӱнбадыш точка — Ратмановтыҥ ортолыгы (Берингов проливте (169°0’ з. д.), Чукотский АО-тыҥ јеринде), эҥ ле кӱнчыгыш материковый точка — Дежнёвтыҥ мызы (Чукотский јарымортолыкта (169°39’ з. д.). Россияныҥ эҥ ле тӱштӱк границазы Дагестан ла Азербайджанныҥ ортозында, Базардюзю, Киченсувтаҥ тӱштӱк-кӱнбадышта (41°11’ с. ш.). Кӱнбадыш јанында эҥ ле кырында точка Калининград областьта, Балтийский косада Гданьский заливте Балтий талайда (19°38’ в. д.). Россияныҥ јери кӱнчыгыштаҥ кӱнбадышка јетире 10 муҥ км, тӱндӱктеҥ тӱштӱкке — 4 муҥ км ажыра.

Гран-кыйулары

Россияла кыйулажып турган ороондор (ајару: курсивле бӱдӱмјилебеген ле јарымдай бӱдӱмјилеген ороондор бичилген):

Јерде ле јарымдай талайда кыйулар

Норвегия, Финляндия, Эстония, Литва, Польша, Украина (контрольдо јерлер кожо ДНР ла ЛНР), Грузия (Абхазияла кожо), Азербайджан, Казахстан, КНДР, Абхазия.

Јаҥыс ла јерде кыйулар

Латвия, Белорусия, Китай, Монголия, Тӱштӱк Осетия, (Абхазияла кожо).

Јаҥыс ла талайда кыйулар

Јопон, США.

Геологиязы

Россияныҥ Европей јанында Кӱнчыгыш-Европей платформа јадат. Оныҥ тӧзинде магматический ле метаморфический породалар докембрий ӧйдиҥ. Уралдыҥ кырлары ла Энесай сууныҥ ортозында јаҥы Кӱнбадыш-Сибирский платформа јадат. Энесай сууныҥ кӱнчыгыжында јебрен Сибир платформа Лена сууга јетире јадат, оноҥ, Орто-Сибир плоскогорьеге кирет. Платформалардыҥ кырларында нефть, ар-бӱткен газ, ташкӧмӱр бар. Россияныҥ кыпталчыкту јерине Балтийский щит, Урал, Алтай, Урало-Монгольский складчатый пояс, эпипалеозойский складчатый пояс, Тихоокеанский складчатый поястыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш бӧлӱги ле Средиземноморский складчатый поястыҥ јаан эмес бӧлӱги кирет. Самые высокие горы Кавказтыҥ эҥ ле бийик кырлары эмеш јаҥы складчатый областьтарга кирет. Складчатый областьтарда металлический рудалардыҥ јаан јерлери болот.

Андома-кыр, Онеж кӧлдиҥ јарадында геологический кереес, Вытегры каланыҥ 30 км јанында

Сибирский платформа эпиархейский ӧйдиҥ. Сибирский платформаныҥ кабында (чехлы) РФ-да ташкӧмӱрдиҥ сӱреен јаан байлыгы јадат, таш ла калийный тустардыҥ, нефтьтиҥ ле газгазтыҥ, трапповый интрузияларлу — медно-никелевый месторождениелер Норильскта, кимберлитовый трубкалу — алмазтар.

Тайга, Красноярский край

Урало-Монгольский эпипалеозойский складчатый пояста, 2 јебрен платформа бӧлӱп турган, Рифей (геохронологический периодтогы ӧй), Байкальский складчатость, салаирский, Каледонский складчатость ло Герцинский складчатость. Енисей-Саяно-Байкальский область рифейский ле байкальский складчатостьтор Сибирский платформаны айландыра турат. Кӱнчыгыш-Европейской платформаны кууй Предуральский краевой прогиб јадат, ондо тӱндӱк јанында пермский ташкӧмӱрдиҥ канча кат месторождениелери ле калийный тустар (соли) прогибтиҥ орто бӧлӱгинде бар (см. Урал).

Тихоокеанский складчатый пояс РФ-ныҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јаказында, ондо јебрен дорифей массивтер, мезозой ло кайнозой складчатостьтор ло эмдиги ӧйдиҥ тектонически активный зоналары. Ӱстӱги-Чукотский областьта алтынду месторождениелер бар, юрский ле нижнемеловой гранитный интрузияларлу, онойдо ок олово, вольфрам ла ртуть. Ташкӧмӱрдиҥ јаан каталчыктары Предверхоянский прогибте ле Зырянский впадинада.

Кӱнбадыш-Камчатский складчатый система ӱстӱги мелдиҥ териген геосинклинальный комплекси болот, ол который гранит-гнейсовый ла сланцево-базитовый фундаментке јадып алган, складчатостьтыҥ кийнинеҥ палеоген-неогеновый породаларла бӧктӧдип салган. Кӱнчыгыш зона вулкандарла темдектелген (вулканизм) (28 иштеп турган вулкан).

Курильский ортолыктар (дуга), Јаан ла Кичинек грядалардаҥ турат, 39 иштеп турган вулкан, меловой ло и четвертичный вулканогенно-осадочный ла вулканогенный образованиелерлӱ. Дуга оок јаҥы тал-туура грабендерле бӧлӱнген, алды јанында Кӱнчыгыш-Камчаткада чылап, глубоководный жёлоб барат.

Сахалинский кайнозойский складчатый область Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш зоналарга Центрально-Сахалинский грабеньле бӧлӱнет. Тӱндӱк-Сахалинский впадинада нефть ле газтыҥ месторождениелери, ташкӧмӱр база бар.

Рельефы

70 %-теҥ кӧп јер Россияда тӱс јер (равнина, низменность). Ороонныҥ кӱнбадыш јаны элбек Кӱнчыгыш-Европей равнинада, Прикаспийский ле о.ӧ. низменностьтор ло возвышенностьтор (Валдайский возвышенность, Среднерусский возвышенность ло о.ӧ.). Уралдыҥ меридианла чӧйилген кырлары Кӱнчыгыш-Европей равнинаны ла Кӱнбадыш-Сибир низменностьты бӧлийт. Оныҥ кӱнчыгыш јанында Среднесибирский плоскогорье кезик јери кырлу (горными массивами), араайынаҥ Центрально-Якутский низменность боло берет.

Тӱштӱк ле кӱнчыгыш јаны ороонныҥ кӧпјандай кырларлу. Тӱштӱктиҥ торт алдында Европей јанында Јаан Кавказтыҥ тӱндӱк сындары чӧйилет (мында Россияныҥ эҥ бийик туузы Эльбрус, 5642 м), Сибирдиҥ тӱштӱк јанында — Алтайдыҥ туулары, Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш Саянныҥ туулары, Становое нагорье ле о.ӧ. сын-тайгалар. Сибирдиҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейи ле Дальний Востокто тыҥ бийик эмес сын-тайгалар: Сихотэ-Алинь, Верхоянский хребет, Хребет Черского ло о.ӧ. Јарымортолык Камчатка (Евразияныҥ эҥ бийик Ключевская Сопка деп вулканы мында, 4750 м) ла Курильский ортолыктар јака кӱнчыгышта вулкандардыҥ јери. Олордыҥ тоозы мында 200 кире, 50-и иштеп турган.

Суулары

Россия — суула бай ороон. Телекейде кӧп тус јок суулу (пресная вода) ороон. Россияныҥ јериниҥ 12,4 % суула бӱркелген, 84 %-ти Уралдаҥ кӱнчыгыштай. Суу ээлемде кӧп саба производственный тузаланыш.

Эҥ јаан тус јок кӧл Байкал ороонныҥ кӱнчыгыш јанында, (31 700 км² кире), планетаныҥ эҥ тереҥ кӧли (1642 м).

Јаан суулары

Лена суу

Энесай суу

Россияныҥ 10 суузы, узуны ла бассейнниҥ текши кеми.

Россияныҥ јаан суулары

Ады	Узуны, км	Бассейнниҥ текши кеми, км²
Лена	4 400	2 490 000
Эрчиш (орустап Иртыш)	4 248	1 643 000
Оп (орустап Обь )	3 650	2 990 000
Эдил (орустап Волга)	3 530	1 360 000
Энесай (орустап Енисей)	3 487	2 580 000
Алтыгы Тунгус (орустап Нижняя Тунгуска),	2 989	473 000
Амур	2 824	1 855 000
Вилюй	2 650	454 000
Ишим (суу)	2 450	177 000
Урал (суу)	2 428	231 000

Россияныҥ јаан кӧлдӧри

Байкал кӧл

Каспий талай

Россияныҥ јаан кӧлдӧри

Ады	Текши кеми, км²	Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги, м	Тереҥи, м
Каспий талай	371 000	−28	1025
Байкал кӧл	31 500	456	1642
Ладожский кӧл	17 703	4	225
Онежский кӧл	9 616	32	124
Таймыр кӧл	4 560	6	26
Ханка кӧл	4 190	68	10
Чудско-Псковский кӧл	3 555	30	15
Убсу-Нур	3 350	753	15
Чаны кӧл	1 990	105	12
Ак кӧл (Вологодский область)	1 290	113	20

Ар-бӱткендик тузалу байлыгы

Россия тузалу ископаемыйларыла бай, нефть кӧп региондордо бар, Тюменский областьта, Сахалинде, Башкортостанда,газ — Ямало-Ненецкий автоном округта.

Тобрагы

Россияда јер, кыртыш, тобрак зоналарла јадат. Тӱндӱк Соок теҥистиҥ ортолыктарында ла Таймырдыҥ јаказында арктический почва. Тӱштӱктей тундровый зона, ондо кислый тундровый, тыҥ оглеённый почва. Лесотундровый зонада тундровый глеевый почва, слабоподзолистый эмезе глеево-таёжно-мерзлотный почва болот.

Россияныҥ 65 % јерин агаш бӱркейт. Тӱндӱктей јериниҥ тобрагы подзолистый, Энесайдаҥ кӱнчыгыштай таёжно-мерзлотный тобрак болот. Тайга подзонада (анчада кӱнбадыш Сибирде) састар кӧп, агаштарлу да јер састалган болот. Кӱнчыгыш-Европей равнинада тайганаҥ тӱштӱктей тобрак дерново-подзолистый болот.

Тӱштӱктей јаткан агаштучӧл зонада тобрак боро(серые лесные почвы). Чӧл зонада кара тобрак — особо плодородные чернозёмы (орустап с мощным гумусным горизонтом, содержащим от 4 до 10 % гумуса), караҥуй-каштан почва. Оноҥ тӱштӱктей Прикаспий низменностьто — куру чӧл участокто јарык-каштан ла бурый почва, солончактар база туштайт.

Российский јердиҥ 70 % кӧби — «зона рискованного земледелия». Бу ла ӧйдӧ телекей ичиниҥ бастыра продуктивный пахотный јериниҥ 9 %-и Россияда, телекейдиҥ 50 %-теҥ артык чернозёмы база Россияда.

Климады

Россияныҥ јери Евразияныҥ тӱндӱк јанында учун (ороонныҥ јери 50° с. ш. тӱндӱктей), ол арктический, субарктический, умеренный ла субтропический климатический поястарда јадат. Јериниҥ кӧп јаны умеренный пояста. Климадыныҥ јӱзӱн башказы рельефтеҥ ле теҥиске јуугы ла ыраагынаҥ камаанду болот.

Широтный зональность тӱс јерде (равнина) лапту јакшы кӧрӱнет. Ар-бӱткендик зоналар ороонныҥ европей јанында тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар солунып барат: арктический пустынялар, тундра, лесотундра, тайга, колый агаш, агаштучӧл, чӧл, куручӧл. Кӱнчыгыштай климат там ла континентал болуп барадат, природный зоналардыҥ тоозы бир широтный интервалда кезем астайт.

Чаган айдыҥ орто температуразы, башка региондордо, +6 ала −50 °C јетире кубулат, јаан изӱ айда 1 ала 25 °C јетире; јут-чык јыл туркунына 150 ала 2000 мм јетире. Россияда мӧҥкӱлик тошту јер (тӱндӱк европей јанында, Сибирде ле Ыраак Кӱнчыгышта) 65 %.

Эмдиги Россияныҥ јеринде эҥ ле бийик температура +45,4 °C Утта јуртта (Калмыкияда) темдектелген, 2010 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 12-чи кӱнинде кемјилген. Эҥ јабыс температураны Оймякондо академик Обручев Сергей Владимирович 1924 јылдыҥ кыжында −71,2 °C темдектеген, оноҥ до јабяс температуралар темдектелген болгон. Максимальная разница температур: 116,6 °C, бу кӧргӱзӱ аайынча телекейде Россия баштапкы јерде.

Россияныҥ климады
Кӧргӱзӱ	чаг	кочк	тулаа	канд	кӱӱк	кизӱ	јизӱ	кур	сыг	ӱлӱ	кӱч	јаҥ
Ӱстӱги бажы, °C	22,2	23,8	30,3	34,0	37,7	43,2	45,4	43,5	41,5	33,7	29,1	25,0
Сыраҥай јабыс, °C	−71,2	−64,4	−60,6	−46,4	−28,9	−9,7	−9,3	−17,1	−25,3	−47,6	−58,5	−62,8
Кайдаҥ алынган: «Погода и климат», Орто температура ла орто јут-чык

Аҥ-куштары ла ӧзӱмдери

Амурдыҥ тигры. Кызыл бичикте

Бурыл айу

Россияда 320 бӱдӱм млекопитающий, 700-теҥ артык бӱдӱмдӱ — куш, 50-неҥ артык — рептилия, 670-ге шыку бӱдӱм балык, 100 000 — курт-коҥыс ла 10 000 јӧргӧмӧш. Кӧп саба јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдер (биоразнообразие) Россияныҥ тӱштӱк Европей јанында (анчада ла Кавказта), Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тӱштӱгинде ле Сибирдиҥ тӱштӱк кырларында.

Арктический ле тундровый зонада ак айу, бӧрӱ, ак тӱлкӱ, ак-кийик, овцебык, јуҥма, койон, сыгырган, лемминг, тюлень, морж, тӱндӱк ӱкӱ јӱрет.

Тайгада боро айу, бӧрӱ, шӱлӱзӱн, јеекен, јоонмойын, киш, колонок, камду, булан, тооргы, бобр, койон, кӧрӱк, тийиҥ, летяга, лемминг, агаштыҥ чычканы, боро чычкан, белозубка, јылан, ылаачын, чай, сымда, кӱртӱк, томуртка, тарал, тайганыҥ мухоловказы. Колышкан ла јалбак бӱрлӱ агаштардыҥ аразында тӱлкӱ, јараа, момон, зубр, какай, аҥ, элик, суузар, кӧп тӧӧлу куштар, келескендер, борсык, јылан, тегин медянка. Кавказ региондо леопард, гиена, енот-полоскун, перевязка, тур, серна ла кӧп тоолу рептилиялар. Ыраак Кӱнчыгыштыҥ агаш-аразында гималай айу, амурский тигр, амурский лесной кот, харза, чоокыр аҥ, восточный горал јӱрет.

Чӧлдӧрдӧ хомяк, цокора, ӧркӧ, тарбаган, чычкан. Сайгактар кӧп, борсык, тӱлкӱ, чӧлдиҥ јаан куштары дрофа, турна, стрепет јӱрет. Куру чӧлдӧ джейран, шакал, барханный кот, кӧп тоолу чычкандар.

Бӧлӱктери

Россияда бир канча географический пояс бар, климадыныҥ јылузыла аҥыланат, ичинде внутри которых выделяют ар-бӱткендик (ландшафтный) зоналар. Олор зональный ландшафттардаҥ турат. Темдектезе, подтайга деп зонада кӧби подтаёжный тип ландшафттыҥ, је ортозынаҥ широколиственнолесный ла ӧскӧ дӧ ландшафттар туштайт.

• Арктический пояс. Зона ла подзонлар: арктический (тошту, полярнопустынный).
• Субарктический пояс. Зона ла подзоналар: тундра (арктотундра, тегин тундра, тӱштӱк тундра), агашту тундра, лесолуговой.
• Орто пояс (бореальные типы ландшафтов). Зона ла подзоналар: тайга (тӱндӱк, орто, тӱштӱк), подтайга.
• Орто пояс (суббореальные типы ландшафтов). Зона ла подзоналар: широколиственные леса, лесостепь, чӧл (тегин, кургак), куру чӧл, пустыня, субсредиземноморский (предсубтропический ландшафттар).

Ландшафтный зонага бӧлӱнгенинеҥ ӧскӧ, физико-географиялык секторго бӧлӱнет, олор атмосферный циркуляцияла башкаланадылар, климадыныҥ континентальнистиле, ӧскӧ дӧ темдектериле бӧлӱнет. Секторлор, темдектезе, Кӱнчыгыш Европа, Кӱнбадыш Сибир ле о.ӧ..

• 
  Тош
• 
  Тундра
• 
  Тайга
• 
  Јалбак бӱрлӱ агаштар
• 
  Чӧл
• 
  Колхидада агаш аразы

Арктический зона јаҥыс арктический ортолыктарда туштайт. Тундра ла лесотундра Россияныҥ арктический јаказында туштайт, онойдо ок Камчаткада ла тихоокеанский јакада, Чукоткада.

Тайганыҥ тӱштӱк кыйузы Псков, Ярославль, Екатеринбург, Томск, Чита ла Комсомольск-на-Амурениҥ алдыла ӧдӧт. Подтайга дегени колышкан агаштар ӧскӧн јер, Россияныҥ Европей келтейи ле Калининград область, Кӱнбадыш Сибирде ӧскӧн хвойно-мелколиственный ла берёзово-осиновый агаштар , Тӱндӱк Приморьениҥ колышкан агаштары (Самарга суу ла Анюй суу (Амурдыҥ кош суузы) ла Сахалинниҥ тӱштӱк келтейиниҥ хвойно-широколиственные леса кирет.

Широколиственный агаштардыҥ зоназына Брянский область кирет. Широколиственнолесный ландшафттар Калужский областьтаҥ ала Башкирияга јетире тӱндӱк агашту чӧлдиҥ подзоназына кирет. Широколиственный агаштардыҥ зоназына Приамурьениҥ тӱштӱк јаны ла Приморский крайдыҥ кӧп јаны кирет. Чӧлдӧр лӧ агашту чӧлдӧрдиҥ зоназына Черноземье ле Орто Волга, Предкавказье, Тӱндӱк Крым, Тӱштӱк Предуралье ле Зауралье, Тӱштӱк Сибир (Омская, Новосибирская областьтар, Алтай кырай, Тыва, Тӱштӱк Забайкалье) кирип јат. Полупустыня ла пустынялар Алтыгы Волгада ла Калмыкияда туштайт. Субсредиземноморский зона јаҥыс Крымда ла Краснодарский крайда туштайт. Предсубтропический ландшафттардыҥ бӧлӱктери Дагестанда учурайт.

Ар-бӱткендик зональность Энесай сууныҥ кӱнбадыш јанында чокым кӧрӱнет, Энесайдыҥ кӱнчыгыш келтейинде зональность (рельефтиҥ аҥылузы ла кезем континентал климат учун) јазап билдирбейт. Ороонныҥ кӧп јеринде кырлар бар учун, кӧп райондор высотная поясностько база бӧлӱнет.

Ӧзӱмдери

Россияда бар ӧзӱмдер 24 700 бӱдӱм, олордыҥ кайда да 11 400 бӱдӱми — сосудистый ӧзӱмдер, 1137 — јеҥеске кеберлежи (мохообразные), 9000 — сууныҥ ӧзӱмдери (водоросли), 3000 — лишайниктер ле 159 — папоротниктер. Кавказ анчада ла јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥниҥ бӱдӱмиле бай (6000), Ыраак Кӱнчыгыш база (4300), Сибирдиҥ арктикалык ортолыктары ӧзӱм јанынаҥ јокту (100—150).

Флористический районирование аайынча, Россияныҥ ӧзӱмдери бир канча областька бӧлӱнет.

• Циркумбореальная область. Јакалай јер (провинциялар): арктический, тӧсевропейский (Санкт-Петербург, Калининград), эвксинский (Сочи — Туапсе), кавказский, кӱнчыгышевропейский, тӱндӱкевропейский, кӱнбадышсибирский, алтай-саянский, ортосибирский, забайкальский, тӱндӱк-кӱнчыгышсибирский, охотско-камчатский (провинция, јакалай јер).
• Кӱнчыгышазиат область. Провинциялар: маньчжурский (Амур ла Приморьениҥ бассейни), сахалино-хоккайдский.
• Средиземноморский область. Провинция: крымско-новороссийский.
• Ирано-туран область. Провинциялар: туранский (Алтыгы Волга], Калмыкия), джунгаро-тяньшаньский (Алтайдыҥ тӱштӱги).

Россияныҥ агаш-тажы 45,4 %, текши јери 796,2 млн га. Јаан телкем јерде, башка-башка ар-бӱткендик зоналарда аҥ-куш ла ӧзӱмдер сӱреен байлык. Јакалай Тӱндӱктиҥ арктикалык куру чӧлдӧринде пустынях јеҥес, полярный мак, лютик ӧзӧт. Тундрада олорго карликовый кайыҥ, тал, ольха кожулат. Тайгада: чиби, 6ойгон, мӧш, карагай, тыт ӧзӧт. Аралдарда (подлесок) черника, багульник, жимолость, шиповник, смородина ла о.ӧ. Тӱштӱктей хвойно-широколиственный ла широколиственный агаш-аразы болот, мында чиби, карагай, эрмен, липа, ясень, вяз, клен, граб, вишня, лещина, жимолость, бересклет, шиповник, бороҥот, калина, бузина, спирея. Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тӱштӱк јанында тис, маньчжурский кузук, амурский бархат, дзельква, калопанакс, аралия, шелковица, сирень, амурская маакия, рододендрон, магнолия, гортензия, элеутерококк, вейгела, виноград, китайский лимонник, актинидия, древогубец, дольчатая пуэрария, схизофрагмала о.ӧ. Лесостепной ло чӧл јанында агаштар (байрачные леса) ӧлӧҥдӧр злак деп билениҥ (семейство), бобовый, астровый, гвоздичный, гречишный ла о.ӧ. Кавказта ла и Крымда айдылган европей породаларла кожо ягодный тис, арчын (можжевельник), восточный бук], посевной каштан, Грецкий кузук, лапина, инжир, кавказская хурма, облепиха, туполистная фисташка, сумах, чёрная шелковица, земляничный агаш, вечнозелёный самшит, падуб, священный витекс, рододендрон, чубушник, миндаль, лавровишня, колхидская клекачка, ладанник, лесной виноград, плющ, сассапариль, греческий обвойник, ломонос, обыкновенный хмель туштайт.

Россияда 41 национальный парк ла 103 Корулу јер (заповедник) бар.

Россияда XXI чакта агаш астаганы (вырубка) курч сурак болуп јат. 2000 ала 2013 јылга јетире 36,5 млн га агаш кезилген. Агаш-аразыныҥ 20,3 млн гектарга јери астаган (телекейде 1-кы јер). Агашты нелегал кезери таркаган (анчада ла Тӱндӱк-Кӱнбадышта ла Ыраак Кӱнчыгышта), мыныҥ бажында WWF, ороон јылдыҥ ла бир миллиард доллар јылыйтат. Кыра салган јерлер чачылып, агашла туй ӧзӧт.

Тӱӱкизи

Тергеелери

Россияныҥ муҥјылдыгына кереес, Улу Новгород

Российский Федерацияныҥ окылу Јаҥы (официальная власть) уулалып кӧчӱп келген деп билимчилер айдат (преемственность), 862 јылдаҥ ала («призвания варягов» ло «Повесть временных лет» бичилген ӧйди алза). Јебренорус тергее, Киевская Русь (862 — XIII, башка кӧрӱм бар).

• 882 јылга јетире — Великий Новгород, оноҥ Киев.

• орус княжестволор (XII чактыҥ ортозы — XVI чактыҥ бажы).
• государство (XV чактыҥ учы — ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱни (кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱни) 1721; ала чаган айдыҥ 16 кӱни 1547 јыл — Великое княжество Московское, оноҥ — орус каандык).

• тӧс кала — Москва, 1712 јылдаҥ ала — Санкт-Петербург.

• Арасей империя (ӱлӱрген айдыҥ 22 кӱни (кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱни) 1721 — 1 (14) сыгын айдыҥ 1917).

• Тӧс калазы 1728 јылдаҥ ала — Санкт-Петербург, 1728—1732 јылдарда — Москва, 1732 јылдаҥ ала — Санкт-Петербург (18 (31) куран айдыҥ 1914 јылдаҥ ала Петроград).

• Российская республика боло берген (Удурум Башкаруныҥ Јӧбиле1 (14) 1917 јылдыҥ сыгын айыныҥ 14-чи кӱнинде болгон Текшироссиялык учредительный собраниеге јетире).
• тӧс кала — Петроград.
• Российское государство (1918—1920) (Уфада Госсовещанииеде Акт аайынча јарлалган, 1918 јылдыҥ сыгын айыныҥ 23-чи кӱнинде. 1920 јылдыҥ чаган айыныҥ 5-чи кӱнине јетире болгон, Ак Кыймыгуныҥ тергеези, граждан јууныҥ ӧйи.

• тӧс калазы — Уфа, Омск.

• Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика 1917 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде(Ӱлекер:СС2 депутаттардыҥ Совединиҥ II Всероссийский съездиниҥ јӧби аайынча) јарлалган. 1922 ала 1991 јылга јетире — СССР-дыҥ союзный республиказы. 1917—1918 јылдарда Российский Советский Республика деп адалган. 1918—1936 — Российский Социалистический Федеративный Советский Республика болгон.

• тӧс кала — Петроград, 1918 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинеҥ ала — Москва.

• Союз Советских Социалистических Республик (30.12.1922 — 26.12.1991).

• тӧс кала — Москва.

• Россия Федерациязы (1991 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 25-чи кӱнинеҥ ала).

• тӧс кала — Москва.

Россия Федерацияныҥ окылу туружыла, Российский государство, Российский республика, РСФСР, СССР ла Россия Федерация — эл-јондор, тергеелер ортодо колбуларда бу бир ле тергее, международный правоныҥ субъекты, јоголбой улай ла болгон.

Российская Федерация СССР-дыҥ правопреемниги, СССР — Россия Федерациянаҥ озо болгон тергее. СНГ-ныҥ јӧбиле Россия Федерацияны тергее болуп, СССР-ды слыган, Россия Федерация ООН-до Совет Безопасностиде СССР-тыҥ ордына деп, ядерный держава деп јӧптӧлгӧн (Договор аайынча ядер-јуу-јепселди таркатпас, 1968 јыл).

Славяндардыҥ кӧчкӧни

V чакта н. э. тӱндӱк Польшаныҥ јеринеҥ кӱнчыгыш Прибалтика ажыра эмдиги Россияныҥ јерине славяндар — кривичтердиҥ угы-тӧзинеҥ келгендер. Бу ӧйдӧҥ ала славяндпр тӱндӱк јаар кӧчип баштаган, Илмен кӧлгӧ јетире, оноҥ кӱнчыгыш јаар, Волго-Окский междуречьеге јетире. VI—VIII чактарда славян уктулар Русский равнинада јайылып, кӱнчыгыш јерлерди ээлеген, Моравский Подунавьяга кӧчкӱнтип келген, бу айалга славяндардыҥ биригерине, јебрен орус народность бӱдерине салтарын јетирген. XIV чакка јетире славяндар тӱндӱк-кӱнчыгышка кӧчкӱп («Славянская колонизация Северо-Восточной Руси») бир канча миграционный толкуларла кривичтер ле словендерге келген, оыҥ кийнинде Тӱштшк Руська кӧчкинтиген.

Јебрен орус тергее

Русьты крестке тӱжӱргени

Јебренорус тергеени тӧзӧгӧнин јарлу варяжский князь Рюриктиҥ адыла колбойдылар в 862 году на княжение союзом восточно-славянских и финно-угорских племён. Рюриктиҥ тергеези тӱштӱк Приладожье (Старая Ладога], Великий Новгород) ло Волганыҥ ӱсти јаны (Белоозеро, Ростов). Эл-јоны славяндар (словене ле кривичи), финно-угорлордо (весь, меря, чудь деп уктар болгон), варягтар јуучыл-аристократтар болгон.

882 јылда Рюриктиҥ кийнинде јаҥда турган новгородский князь Вещий Олег бар јерлерине тӱштӱк јаныныҥ кӱнчыгыш славяндарын кожуп алган, Киевти тӧс калазы эткен, совершил поход на Византию, добившись от неё крупной дани и льгот русским купцам.

Тӱӱкиде Јебренорус тергее табылганы тӱндӱк ле тӱштӱк тӧс јерлер Рюриковичтердиҥ јаҥы ажыра бириккениниле колбулу.

Тергеени тӱштӱк јаны јаар јаанатканы Хазария деп улу каандыкла удурлажарга келишкен, тӧс јери Эдил сууныҥ оозында болгон. Князь Святослав 965 јылда хазарларды јеҥген. Јуулажып, дипломатикалык албаданыш эдип Киев башкару јаҥы тергееге кӱнчыгышславян, онойдо ок финно-угор, балт, тӱрк-ирантилдӱлердиҥ јерлерин бойындийине кожуп алган. Бу ла ӧйдӧ славян колонизация Волго-Окский междуречьеде болуп јат. Јебрен Русь Европада јаан деген тергее боло берген, Кӱнчыгыш Европада, Кара талайдыҥ регионында ла Византий империяда башкарарга тартышкан.

Князь Владимире Святославич тушта 988 јылда Русь христианствого кирген. Князь Ярослав Мудрый утвердил первый общегосударственный свод законов — Русскую Правду. 1132 јылда киевский князь Мстислав Владимирович Великий божогон кийнинде, Киевский Русь деп тергее јайрадылып бӧлӱнген: Новгородская земля, Владимиро-Суздальское княжество, Волынское княжество, Черниговское княжество, Рязанское княжество, Полоцкое княжество ло о.ӧ.. Киев учун тыҥ деген княжеский ӱйелер бой-бойыла тартышкан, Киевтиҥ јери Рюриковичтердиҥ јаба энчизи болгон. Јебренорус тергее бойыныҥ ӧйине јетире тыҥ государственный аппаратту болгон.

Орус јерлердиҥ бӧлӱктери. Монгол-татар иго

Владимир калада Успенский собор, XII век

Князь Александр Невский

Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русьта XII чактыҥ ортозынаҥ Владимиро-Суздальский княжество тыҥып чыккан, оныҥ башкарузы Киев ле Новгород учун јуулашкан, је бойлоры Владимирде ле артатан, бу кала јаҥы орус тӧс јер боло берген. База јаан княжествамолор Черниговский, Галицко-Волынский ле Смоленский княжество болгон.

1237—1240 јылдарда кӧп саба орус јерлерди (Монгольское нашествие на Русь) Батый каанныҥ монгол черӱлери чаксыраткан. Владимир, Рязань, Киев, Чернигов, Переяславль, Галич ле о.ӧ. кӧп јебренорус калалар быстырткан, тӱштӱк јанында јаткан улус кӧчӱп баштаган. Орус княжестволор Золотой Ордага калан тӧлӧгӧн, Золотой Орданыҥ каандары князьтарга бойыныҥ јерин башкарзын деп јӧп беретендер. Бу ӧй тӱӱкиде «монголо-татарское иго» деп айдылган. Новгородский јерлер XIII чакта шведтерле, крестоносцы-рыцарьларла Кӱнчыгыш Прибалтика учун јуулашкан. Новгородский вече тургускан князь Александр Ярославич Невский 1240 јылда Нева сууныҥ јанына токтогон швед отрядтарды оодо соккон, оноҥ 1242 јылда (Ледовое побоище) ливонский рыцарьларды тошто оодо соккон.

XIII чактыҥ учынаҥ ала орус княжестволор арайынаҥ јаҥы тӧс јерлер тӧзӧп баштаган — Великое княжество Московское ле Великое княжество Тверское. Москваныҥ князьтаны владимирский великий княжение учун Федорчуков ратьты јеҥген, Алтын Орданыҥ берип турган јарлыгы учун. Улу князь Владимирский Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русь ла Новгородтыҥ ӱстӱги башкараачызы болуп, оноҥ каланды јууп турган болгон. Князь Дмитрия Донскойдыҥ башкарузы тушта Алтын Ордага баштапкы тыҥ табарулар эдилген, 1363 јылдаҥ ала владимирский улу княжение учун јарлык јаҥыс ла «московский тураныҥ» князьтарына берилетен.

Арасейдиҥ бирлик болгоны

Баштапкы орус каан Иван IV Грозный. Изображение из "Царского Титулярника", 1672 год

Иван III. Изображение из "Царского Титулярника", 1672 год

Иван Васильевич (Иван III) тушта Москва Тӱндӱк-кӱнчыгыш Русьтыҥ тӧс јери боло берген, јаҥыс тергее болуп бириккен; Россияныҥ кебедели (герб, великокняжеский печать) болуп эки башту кан-кереде Византий империя ла Русьтыҥ бирлигин керелейт; Иване III тушта, Русь Јаан Орданы бир канча јуу-согуштарда јеҥип чыгала, ого каланды тӧлӧбӧй токтоткон. Онойдо орданыҥ игозы божогон. Русьтыҥ суверенитеди учун, князь каан болуп адаткан (царь-государь), бу ӧйдӧ 1497 јылда «Судебник» (свод общерусских законов) бичилген, Московский Кремль ле Успенский собор тудулган. Орда бой бойыныҥ ортозында јуулажып, бирлиги уйадаган (XV чак) Крымда ханство, Астраханда ханство, Сибирде ханствого бӧлинген. Князь Василий III орус јерлерди бириктирип, Улу Литовский княжестволо, Казанский ханстволо јуулашкан, бу ӧйдӧ Русьта кӧп туралар тудулган.

Иван Грозный каанныҥ титулын алып, јаргыда ла тергее башкарар системада, јуучыл керектерде бир канча реформалар ӧткӱрген. Оныҥ башкарузы тушта Орус тергеениҥ јери эки катапка јаанай берген. Иван Грозныйдыҥ башкарузыныҥ учы јаар Ливонский јууда јеҥдиртип, чала уйадаган, бу ӧйдӧ опричнинаны кийдирген. XVII чактыҥ бажында Россияда Смутное время башталган, јондык ополчение јуулып, польский табараачыларды сӱрген, каанныҥ јерине Романовтордыҥ династиязы турганкочкор айдыҥ 21 кӱни (тулаан айдыҥ 3 кӱни) 1613 јылда.

Арасей империя

Суриков Василий Иванович. «Суворов Альпыны ашканы (јурук)»

Баштапкы орус император — Улу Пётр I

Пётр I каан тергеениҥ ич ле тыш политиказында кезем радикал реформалар ӧткӱрген. Петр I тушта Россия, Тӱндӱк јууныҥ кийнинде, 1721 јылда, империея боло берген. Петр I Санкт-Петербургты, тергеениҥ тӧс калазын туткан.

Петр I божогон кийнинеҥ јаҥ учун тартыжу (орустап эпоха дворцовых переворотов) башталган, 1762 јылда јаҥга Улу Екатерина II келерде, бу тартыжу токтогон. Екатеринаныҥ јаҥда турган ӧйин «просвещённый абсолютизм» деп адаган, Россия кӱнбадышта, тӱштӱкте јаан јерлерди бойына кошкон, Турцияны јеҥген, Речь Посполитаны бӧлий соккон, Россияга јебренорус јерлер кожулган, онойдо ок Кара талайдыҥ тӱндӱк јаны ла Крым.

1812 јылда России Францияла јуулажарда, Наполеон Бонапарттыҥ черӱзин јоголткон. 1814 јылда орус черӱ союзниктериле кожо Парижке кирген.

XIX чактыҥ баштапкы јарымында бу ӧй телекейлик культураныҥ тӱӱкизине орус литература ла классикалык кӱӱниҥ алтын чагы деп кирген(орустап золотой век русской литературы и русской классической музыки. ).

1860—1870-јј. император Александр II «улу реформалар» эдет, 1861 јылда «крепостное право» јоголгон. XIX чактыҥ ортозынаҥ ороондо революционный кыймыгу тыҥыган. 1905 јылда Баштапкы орус революция болгон. Россияда Государственная дума Российской империи, парламент тудулган. 1914 јылда Россия Баштапкы телекейлик јууга кирет. 1917 јылда Февральский революция болордо, император Николай II престолдоҥ мойношкон, Јаҥ Удурум Башкаруга кӧчкӧн, ороонды республика деп јарлаган.

Совет ӧй

Совет государствоныҥ башкараачылары В. И. Ленин ле И. В. Сталин

1917 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде (кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱни) Октябрьский революция болгон. Јаҥды Россияда Советтер колго алган, большевиктерди В. И. Ульянов (Ленин) баштаган. Советский Россия телекейде баштапкы социалистический государство болгон. 1918 јылда большевиктер Всероссийский учредительный собраниени сӱрген, не дезе эсерлер талдаштарда јеҥген бодгон.

1918 јылдыҥ тулаан айыныҥ 3-чи кӱнинде Брестский мир деп јӧпти тургузып, Россия телекейлик јуунаҥ чыккан. Большевиктер Финляндияны, Польшаны, Эстонияны, Латвияны, Литваны ла Украинаны таҥынаҥ тергеелер деп јӧптӧп, Белоруссияныҥ кезик јерин былашпас деп молјонгон. Тулаан айдыҥ 12-чи кӱнинде Россиияныҥ тӧс калазы Москвада боло берген, Петроградтаҥ башкаруны кӧчӱрген.

Революцияныҥ кийнинде Россияда Граждан јуу башталган: бир јанынаҥ большевиктер ле олорды јӧмӧгӧн улус, экинчи јанынаҥ олорго удура антибольшевистский «Белое движение», ӱчинчи јанынаҥ анархисттер], басмачтар, эсерлер болгон. Бу јууда ӧскӧ дӧ тергеелер турушкан. 1921-22 јылдарда большевиктер јеҥип, совет јаҥды озогы Российский империяныҥ кӧп саба јеринде тургускан.

1922 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30-чы кӱнинде Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика (РСФСР), Украинская Советская Социалистическая Республика (УССР), Белорусская Советская Социалистическая Республика (БССР), Закавказская Социалистическая Федеративная Советская Республика (ЗСФСР) биригеле, Союз Советских Социалистических Республик (СССР) боло берген. Јаҥы тергеениҥ тыш политиказы международный изоляциянаҥ чыгар, СССР-ды алдынаҥ тергее деп ӧскӧ ороондор чотозын деп ууламјылаган, 1930-чы јылдарда бу амаду бӱткен.

Большевиктер общественный реформалар баштаган: Граждан јуунаҥ арткан большевиктерге удура болгон улусты: священниктерди, аргачыларды, аргалу-чакту крестьяндарды, озогы политикалык, јуучыл ла билим элитаны ӧштӧп-кыскан, је база бир јанынаҥ јоктуларга ӱредӱ, эмчилик, јадар јер, башкаруда иштеер арга берген.

Ленина божогон кийнинде, 1920-чи јылдарда ВКП(б)-ныҥ ичинде јаҥ учун тартыжулар тыҥыган, учында И. В. Сталин бастыра јаҥды колына алала, тоталитарный айалга эдип, кату сталинский репрессиялар ӧткӱрген. Сталин СССР-да меҥдештӱ индустриализация ла текши коллективизация ӧткӱрген, кыска ӧйгӧ јаҥжыккан аграрный обществоны индустриальный эдерге, бастыра ичбойында ресурстарды мобилизовать эткен, экономический јӱрӱмди ӧткӱре централизовать эдип, СССР-ды бӱткӱлинче командно-административный системага суккан.

Российский империяда 1913 јылда промышленный производствоныҥ кеминде 50 %-и немец ле французтардаҥ, 20 %-и англий ле 10 —15 % американдардаҥ болгон болзо, 1941 јылдарда 9000 завод тудулган, экинчи пятилетканыҥ учында, Граждан јууныҥ токтогонынаҥ 14 лӧ јыл ӧдӧрдӧ, СССР вышел по объёму промышленный производствоныҥ кемиле телекейде экинчи јерге чыккан, јаҥыс ла США-га јетпеген, телекейлик промышленный производствоныҥ 10 %-не јеткен.

1930-чы јылдардыҥ экинчи јарымында ороондо кату репрессиялар башталган («Большой террор»). Бу ӧйдӧ партияда, армияда, госбезопасностьтыҥ органдарында јаан «чистка» болгон, онойдо ок «национальный линияла» СССР-да (1937—1938), (репрессии по национальном признаку) кӧп улус айдуга барган.

1939 јылда СССР Германияла јӧп тургускан (орустап пакт о ненападении с нацистской Германией), јажытту (Секретный дополнительный протокол к Договору о ненападении между Германией и СССР) протокол болгон, Кӱнчыгыш Европаныҥ јерин ӱлежери керегинде, бу јӧп аайынча СССР 1939—40 јылдарда Польшаныҥ кӱнчыгыш јанын, Прибалтиканыҥ, Бессарабияныҥ јерлерин бойыныҥ јерине кожуп алган, гранды кӱнбадыш јаар јылдырган.

1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнинде года Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Кенейте, јууны јарлабай, (операция «Барбаросса») гитлеровский Германия ла оныҥ союзниктери СССР-га табару эткен, Экинчи телекейлик јуу башталган. Германияныҥ черӱзиниҥ јуу-јепсели совет черӱнийине кӧрӧ тоозыла ас та болгон болзо, олор јууга јакшы белетенип алган, тылдаҥ јакшы јеткилдештӱ, баштап тарый тӱрген ичкерлеген.

Совет командир јуучылдарын атакага кӧдӱрет

1941 јылдыҥ кӱзинде јарманныҥ черӱзи СССР-дыҥ гранын кечеле, там ла тереҥжип табарып, Москва уулу бараткан Вермахт Москваныҥ алдына кӧп саба черӱзин тургузып ийген, оноҥ каланыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында пригородко јеткен. Је совет черӱниҥ удурлажы кезем тыҥый берген, бу ӧйдӧ вермахттыҥ табарар кӱчи астаган, Георгий Жуковтыҥ башкарузыла совет черӱ контрнаступлениеге барган. Москва учун јуу-согушта јарманныҥ Блицкриг (план молниеносного захвата СССР) ӱлекери бызылган, јарман черӱ Экинчи телекейлик јууда баштапкы катап стратегиялык јеҥдиртип, јуу оноҥ ары улалган. Јуу башталарда ла СССР-ды јӧмӧӧр кӱӱнин кӧп ороондор айткан, антигитлеровская коалиция тӧзӧлгӧн. СССР-ла кожо Германияга удура Великобритания (в состоянии войны с Германией с 1 сентября 1939 года) ла США бириккен, Ленд-лиз, антигитлеровский коалицияныҥ ороондорына военно-технический болуш эткен, СССР-га база. 1944 јылдыҥ кичӱ изӱ айында (орустап Западноевропейский театр военных действий Второй мировой войны) экинчи фронт ачылган.

Јеҥӱниҥ маанызы рейхстагтыҥ ӱстинде

Сталинградтыҥ алдында Курскта јуу-согушта совет черӱ стратегический табаруга ууланган. 1944—45 ҥылдарда јарманныҥ черӱзин оодо соккон, СССР-дыҥ јерин јайымдаган, онойдо ок Польшаныҥ, Румынияныҥ, Венгрияныҥ, Болгарияныҥ, Чехословакияныҥ, Югославияныҥ, нацизмди јеҥген. Немецтердиҥ советско-германский фронтто јылыйтузыныҥ 75 %-и Германияныҥ орныктырылбас јылыйтузы болгон, вермахтла оныҥ союзниктери 80 % черӱзин јылыйткан, 607 дивизия оодо согулган. Совет Кызыл Черӱ Европаны нацизмнеҥ аргадап јайымдаган.

1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде Германияны јеҥдирткен деп, башкарузына кол салдырткан(орустап Акт о безоговорочной капитуляции).

Экинчи телекейлик јууныҥ кийнинде Советский Союз стал США-ла коштой сверхдержава боло берген, ООН-ды баштаган ороондордыҥ бирӱзи, Совет безопасности ООН-ныҥ турчызы, вето тургузар тапту; Кӱнчыгыш Европаныҥ ороондорында просоветский коммунистический режимдер тургузылган. Совет экономической взаимопомощи (СЭВ) ле Организация Варшавского договора (ОВД), Европейское экономическое сообщество (ЕЭС) удура турган и НАТО.

Капиталистический ле социалистический системалар телекейде баштапкы јерде болуп, ончозын башкарарга амадап, удура-тедире туруп ийген (орустап Холодная война').

США ла СССР-дыҥ тартыжузы политикалык сферада ӧткӧн. Чынга јуу-согушка кирбеген де болзо, олор јуу-јепседи кӧптӧткӧн (орустап гонка вооружений), телекейди «бийлеери» (за сферы влияния) учун эки система ӱчинчи ороондордыҥ керектерине кирижип, локальный јууларды баштап, ого киришкендер.

Н. С. Хрущёв јаҥга келерде, ороонныҥ общественно-политический јӱрӱминде «Хрущёвская оттепель» башталып, Сталинниҥ культ личностизин јартына чыгарган. Је тӱҥей ле, кӱнбадыш аналитиктер СССР-ды, тоталитар тергее деп чотогон( СССР-да кижиниҥ тап-эриктери). Н. С. Хрущёв башкарган ӧйдӧ ороон телекейде ядерный јепселле баштапкы јерге чыккан Обнинский АЭС ла СССР-дыҥ космосло программазы: СССР телекейде баштапкы катап Спутник-1, Јердиҥ искусственный спутнигин орбитага чыгарган, Гагарин Юрий Алексеевич космосто баштапкы кижи, Ай ла Венераны шиҥдеераппараттар телекейде баштапкы аппараттар эдилип, ачык космоско кижи алтаган.

1964 јылда ЦК КПСС-тыҥ генеральный секретари болуп Л. И. Брежнев турган, (1964—1982) башкарган ӧйи «период застоя» деп адалган. СССР 1970-чи јылдарда тыҥыда албаданып, военно-стратегический паритетке США-ла кожо јеткен, оноҥ улам (Разрядка международной напряжённости) болгон. Бу ла ӧйдӧ СССР кӱнбадыш ороондордыҥ јеҥил промышленностьинеҥ тыҥыда артып турган.

1985 јылда М. С. Горбачёв јаҥга тура берерде ороондо «Перестройка» деп политикала кожо Советский Союзтыҥ Коммунистический партиязы (КПСС) башкару учурын јылыйткан, идеологияда тыҥ солунталар болгон, ороонныҥ экономиказы бызылып, дестабилизация башталган. Реформалардыҥ амадузы СССР-да общественно-политический ле экономический стройды демократизировать эдери ле обществоны идеологический јанынаҥ кыстаарын токтодоры. Бу реформалардаҥ ороондо социалистический строй јоголып, ороон бойы јайрадылган. 1989 јылда Варшавский договор ло Совет экономической взаимопомощи (СЭВ) база ижин токтоткон. «Таҥынаҥ ороондордыҥ парады» (Парад суверенитетов) (1988—1991) тушта јасактар јанынаҥ Союз Советских Социалистических Республик (тӧс јер) ле СССР-дыҥ союзный республикаларыныҥ ортозында оҥдошпостор (конфликт) болгон. 1989 јылдыҥ јаҥар айында Мальтийский саммит тушта, Мальта ортолыкта Горбачёв ло Буш «холодная война» токтогон деп јарлаган.

1991 јылдыҥ куран айыныҥ 19—21 кӱндеринде Москвада «Августовский путч» болгон, СССР ла РСФСР-дыҥ башкарулары удурлашкан, Ак тураныҥ јанында демонстрациялар (Дом Правительства Российской Федерации,Белого дома) ӧткӧн, РСФСР-дыҥ президенти Б. Н. Ельцинди јӧмӧгӧн. (Государственный комитет по чрезвычайному положению) ГКЧП СССР тӱргенудурлажып болбой јеҥдиртеле јоголгон. 1991 јылдыҥ јаҥар айында СССР јоголып, Таҥынаҥ тергеелердиҥ бирлиги (Содружество Независимых Государств,СНГ) тӧзӧлгӧнин керелеп, Беловежский соглашениелерге кол салынган.

1991 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 26-чы кӱнинде Совет Республик Верховного Совета СССР декларацияда СССР-дыҥ јоголгонын темдектеген, («холодной войне») бого удурлажу токтогон. Российская Федерация международно-правовой колбуларда тергее-СССР-дыҥ правопреемниги болупјат деп, онойдо оныҥ јерине туруп ,Совет Безопасности ООН-го кирген. .

Россия федерация

Борис Ельцин — Россияныҥ баштапкы президенти

1991 јылдыҥ јаҥар айында Россия (Российская Федерация) алдынаҥ бойы тергее боло берген. 1992 јылдыҥ чаган айында Россияда радикал экономикалык реформалар башталган. Ельцин ле Гайдардыҥ Башкарузы либерализация розничных цен ӧткӱрген, тыш садуныҥ либерализациязын, налоговый системаныҥ солынталарын ла другие преобразования ӧскӧ дӧ солынталар эдилген, ороондо экономикалык айалганы торт солыган. Россияда реформалардыҥ турултазы рыночный экономикага кӧчкӧни болот. Орус ла ӧскӧ тергеелердиҥ шиҥжӱчилдериниҥ Российский рыночный экономиканыҥ моделин јаратканы да, јаратпаганы да бар, бу тоодо Нобельдиҥ экономикада сыйыныҥ лаупеаттары база бар. 1992 јылда бааларды јӧптӧӧр тергеелик јӧп јоголгон, јайым саду (орустап свобода торговли) јарлалган.

Период «дикого» — јерлик капитализм боло берген ,первоначальный капиталдыҥ јуулары, централизованный плановый экономиканаҥ мойногоныла колбулу, и катастрофической тергее социал обязательстволорын јемирген, — товарлардыҥ дефициди јоголып, баалар тыҥ кӧдӱрилген, гиперинфляция, эл-јонныҥ акча-манады «кӱйген», текши албаты јоксыраган, каршулу керектер кезем кӧптӧгӧн, бартеризация ла криминал экономика, текши ишјоктор кӧптӧгӧн, ишјал тӧлӧлбӧгӧн , пенсиялар ла социал пособиелер тӧлӧлбӧгӧн, социал башкаланыш кезем ӧскӧн ,, социал сфераныҥ кризисы башталган, балдар чыгары кезем астаган, улустыҥ ӧлӱми кезем кӧптӧгӧн, кижиниҥ јӱрӱми кыскарган . 1990-чы јылдардыҥ реформалары ороонныҥ экономиказын кезем уйадаткан: выпуск промышленной продукции сократился на 60 %, а в лёгкой и пищевой промышленности производство упало на 70 %, составив 30 % от дореформенного уровня.

3—4 октября 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 3—4 кӱндеринде Москведа (силовой разгон Съезда народных депутатов и Верховного Совета) Ӱстӱги Советтиҥ депутаттарыныҥ Съездин албан кӱчле сӱрген, улус божогон. 9 октября 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 9-чы кӱнинде президент ижин токтоткон, бастыра Советтерди јоголтып салган, јаҥар айда Россияныҥ јаҥы Конституциязы, чыгып, общественно-политический стройды ӧскӧрткӧн.

1994 јылда Чечен республиканыҥ јеринде федерал тӧс јерге чечен-сепаратисттер удурлажу-јуу башталган ([[Первая чеченская война|конфликт между федеральным центром и чеченскими сепаратистами]. Јууныҥ турултазы — российский черӱлерди оноҥ чыгарган, айландыра бастыра оодылып-сайалган-бызылган, улус јууда божогон, Чечняныҥ јайымы учун, экинчи чечен јуу ла Россия ичине јайылган террор. Россияда президенттиҥ талдаштарында (Президентские выборы 1996 года) ороонныҥ тӱӱкизинде бир ле катап болгон, јеҥген кижини тударга, экинчи тур талдаштар јарлалган, Б. Н. Ельцин, озо артып турган болгон, начале предвыборной гонки значительно отстающий от своего оппонента, лидер Г. А. Зюгановты акалаган, талдаштарда кӧп јастыралар тутактар болгон.

1990-чы јылдардыҥ баштапкы јарымында кӧп тоолу предприятиелер ваучерле приватизировать эдилген (ваучерной приватизации), онойдо ок залоговый аукциондор ажыра база (залоговые аукционы). Ороонныҥ ӧткӱре јаан тыш тӧлӱзин јоголторго јетпей турган (государственный долг). 17 августа 1998 ӱылдыҥ куран айыныҥ 17-чи кӱнинде Россияныҥ Башкарузы (дефолт јарлаган).

1999 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 31-чи кӱнинде года Борис Ельцин отставка эткен, президент болбой токтогон, бойыныҥ ордына удурумга президенттиҥ ордына, РФ-ныҥ јааны эдип В. В. Путинди кӧстӧгӧн.

2000 јылдыҥ тулаан айында Владимир Путин президенттиҥ талдаштарында јеҥген (выборы) Россия Федерацияныҥ экинчи президенти боло берген. 2000 јылдарда Россияда бир бӧлӱк социально-экономический реформалар ӧткӱрилген: налог јанынаҥ, јер, пенсия јанынаҥ, банктар ла о.ӧ.. 2000—2008 јылдарда Россияда экономика эмеш кӧдӱрилген (российской экономики), инвестиций, эл-јонныҥ доходторы, ӧткӱрилген реформалардыҥ болужы, политикалык стабильность, онойдо ок экспортко барган орус товардыҥ баазы кӧдӱрилерде (особенно минерально сырьевой базы). 2007 јылда берилген энелердиҥ капиталы (материнского капитала) Россияда демографиялык айалганы оҥдолткон. Башкаруда партия тыҥып, бӱдӱрер јаҥныҥ вертикали тыҥыган, «Единую Россию» деп блок бириккен, Тергеелик Думага талдаштарда олор кӧп саба јерди алып, (2003, 2007, 2011, 2016) президент ле башкаруны јӧмӧгӧн.

2000 јылда эдилген системаны — федерал округтар, онойдо ок реформа Совет Федерацииниҥ реформазы јаҥныҥ вертикалин тыҥыткан, росийский административный системанын ижин чыҥдыйлаган.

2000 јылда чечен јеринде јуу токтогон, Чечен Республика Россия Федерацияда арткан. 2009 јылда Чечняныҥ јеринде контртеррористический операцияныҥ режимин токтоткон.

2008 јылда президент болуп Дмитрий Медведев турган, Владимир Путин дезе премьер-министрболуп турган.

2008 јылдыҥ куран айыныҥ 8-чи кӱнинде Тӱштӱк Осетияда удурлажу башталган (вооружённый конфликт в Южной Осетии) учында Россия Абхазияны ла Тӱштӱк Осетияны таҥынаҥ тергеелер деп јӧпсинген, Грузии ла НАТОдеп сурак јаҥыс јерге туруп калган.

Дмитрий Медведев ле Владимир Путин «Единый Россия» партияныҥ съездинде, 2011 јылдыҥ сыгын айыныҥ 24-чи кӱни

2011 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 4-чи кӱнинде Тергеелик Думага (выборы в Государственную думу VI созыва) талдаштарда «Единая Россия» партия парламентский кӧп јанында артып, је конституционныйын ычкынган. Россияныҥ президентине талдаштарды 2012 јылдыҥ тулаан айыныҥ 4-чи кӱнинде Владимир Путин баштапкы турда јеҥип алган. кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде ижин баштаган. 8 мая Государственная дума дала согласие Владимиру Путину на назначение Дмитрия Медведева Председателем Правительства.

Тергеениҥ бӱдӱми

Символиказы

Россияныҥ маанызы тӧрт толыкту бӧс (полотнище) ӱч тӱҥей горизонтал бӧлӱктер: ӱсти — бак, ортозы — чаҥкыр ла алды  — кызыл ӧҥдӱ. Тууразы ла узуны 2:3.

Россияныҥ кебедели тӧрт толыкту, алтыгы толуктарын тегерийтип, ортозын эмеш сӱӱрейтип салган кызыл геральдический куйак. Ортозында алтын эки башту кан-кереде куш, кӧдӱреле јайып алган канаттарлу. Кан-кередеге эки кичинек корона кийдирилген, ӱстинде бир јаан коронаны лентала колбогон. Кан-кередениҥ оҥ тамажында — скипетр, сол — держава. Куштыҥ тӧжинде кызыл куйакта — мӧҥӱндеген кижи, кӧк плащту, мӧҥӱн атту, ады јыга базып алган кара драконды мӧҥӱн јыдаазыла кадап јат.

Мааны	Кебедел

Тергеениҥ тӧзӧлгӧзи

Россияныҥ эмдиги ӧйдиҥ Конституциязы, (1993), бир канча тӱзедӱлерлӱ иштейт (рядом поправок), тӱзедӱлердиҥ јаан учурлузы 2008,2020 јылдарда эдилген. Бу тӱзедӱлер элдер ортодо таркаган. Россияныҥ тергеелик стройыныҥ тӧзинде, Конституция аайынча, мындый базовый принциптер: албаты јаҥы, федерализм, социальный тергее, разделение властей, светский тергее, кижиниҥ тап-эриктери баштапкы јерде, јербойында башкару, кӧппартийность, идеологиялык ла политикалык многообразие, верховенство права, энчиниҥ башка-башка кӧп бӱдӱмдери, башкарарыныҥ бӱдӱми, тергеениҥ бӱдӱми, тергеелик суверенитет. Шиҥжӱчилдердиҥ айтканыла, публично-правовая ответственность носителей публичной власти должна иметь субсидиарный характер и её основы должны быть закреплены в Конституции РФ; необходима детальная проработка и совершенствование правового механизма защиты основ конституционного строя Российской Федерации.

Федерал бӱдӱми

«Россия Федерация республикалардаҥ, крайлардаҥ, областьтардаҥ, федерал учурлу калалардаҥ , автоном областьтардаҥ, автоном округтардаҥ турат — Россия Федерацияныҥ таҥынаҥ субъекттери»

«Российская Федерация состоит из      республик,      краёв,      областей,      городов федерального значения,      автономной области,      автономных округов — равноправных субъектов Российской Федерации» — пункт 1 статьи 5 Конституции РФ

Россия — федерал бӱдӱмдӱ тергее. Россия Федерацияда 85 теҥ тап-эриктӱ федерацияныҥ субъекти, ол тоодо 22 республик, 9 край, 46 область, 3 федерал учурлу кала, 1 автоном область, 4 автоном округ ла 1 федерал јер.

Федерал субъекттердиҥ тергеелик јаҥыныҥ органдарыныҥ системазы текши федерация тургускан принциптерле иштейт. Кажы ла региондо законодательный (представительный) орган (јасак чыгарар собрание, дума) ла бӱдӱреечи орган (башкару). Бастыра субъекттерде должность бар (глава, губернатор), олор 5 јылдаҥ кӧп иштебес, бу ишке эки катаптаҥ кӧп турарга јарабас.

Россия Федерация 8 федерал округка бӧлинет, кажы ла округта РФ-ныҥ президентиниҥ окылу представители иштейт.

Федерацияныҥ субъекттеринде бойыныҥ администрациялык-јериниҥ бӧлӱктери бар. Кӧп сабада аймактар ла калалар (республикан, краевой, окружной учурлу) Федерация субъектиниҥ администрациялык-јериниҥ бӧлӱктери болот.

Башкараачызы

Сенатский ӧргӧӧдӧ президенттиҥ кыбы (2003)

Тергеениҥ јааны Россия Федерацияныҥ президенти, эмдиги ӧйдӧ — Владимир Владимирович Путин. Тергеениҥ јааны Президентке болушты Башкаруныҥ правительствозыныҥ председатели јетирет, эмдиги ӧйдӧ Михаил Владимирович Мишустин. РФ-ныҥ Башкарузыныҥ председатели президент отставкага барза, эмезе божозо, оныҥ ордына турар. Президент текши талдаштарда јажытту ӱнберишле алты јылга тудулат, бир кижи эки мроктоҥ кӧп турар аргазы јок. Конституцияныҥ нормаларында 2008 јылда президент алты јылга турар деп јӧптӧлгӧн, алдында тергеениҥ јааны тӧрт јылга талдалар болгон. Президент бир канча јаан учурлу полномочиелерлӱ: тыш политиканы башкарат, Јуучыл черӱлердиҥ Баш главнокомандующийи болуп јат, Тергеелик думала, Башкаруныҥ председателиле јӧптӧжип, Башкаруныҥ отставказын јарадат. Башкаруныҥ председателиниҥ талдаганыла оныҥ болушчыларын ла федерал министрлерди кӧстӧп, онойдо ок ижинеҥ јайымдайт. Президент Россия Федерацияныҥ Совет безопасностизин башкарат, Россия Федерацияныҥ Јуучыл черӱлериниҥ башкарузыныҥ јаандарын кӧстӧп, ижинеҥ јайымдап јат. Тергеелик думага Россия Федерацияныҥ Тӧс банкыныҥ председатели эдип кӧстӧӧр кандидатураны айдып берер аргалу (Россия Федерацияныҥ Башкарузына кирбей турган кижи болзын). Табару болзо, эмезе табарарга ченешсе, Президент ороондо эмезе региондордо военный положениени јарлаар аргалу, је тургуза ла ол керегинде Россия Федерацияныҥ Федерал собраниезине угузар учурлу. Президент Россияда бастыра јерде бӱдӱрилетен Указтар чыгарар тапту, је указтары федерал законноҥ башка болбос учурлу. База ӧскӧ полномочиелери бар.

Россия Федерацияныҥ Президенти импичмент Совет Федераци јайладар аргалу, качан Тергеелик дума оны государственный измена болгон, эмезе уур каршу керек эткен деп бурулаза, бого коштой Россия Федерацияныҥ Ӱстӱги Јаргызы ла Конституционный Јаргызыныҥ јӧптӧри болзо.

Бӱдӱрер јаҥ

Тергеениҥ Јаҥыныҥ ораны Ӱстӱги бӱдӱрер јаҥ — Россия Федерацияныҥ Башкарузы. Россия Федерацияныҥ президентине карууга турар, Тергеелик Дума дезе оныҥ ижин ширтеер. Башкаруга оныҥ председатели ле болушчылары кирип, бир канча министерстволорло ведомстволор башкарат, Россияныҥ|федерал министрлери (министерство, эмезе кандый да тергеелик программаларды апарат, эмезе окылу јакылта бӱдӱрет, је министерский должность јок ведомстволордыҥ јаандарына министрдыҥ статусы берилет. Башкаруда ишчилердиҥ тоозы ла структуразы Јасак аайынча јӧптӧлбӧгӧн, оны Президент јӧптӧйт.

Јасак чыгарар јаҥ

Конституция аайынча, Федерал собрание — парламент Јасактарды тургузып, бӱдӱрет, Совет Федерацииниҥ эки палатазы ла Тергеелик думадаҥ турат, билим литературада бу палаталар ӱстӱги ле алтыгы палаталар деп адалат. Совет Федерацияныҥ Соведине РФ-ныҥ кажы ла субъектинеҥ эки кижинеҥ кирет база президент кӧстӧгӧн представитель кирер, олордыҥ тоозы 30-таҥ ашпас (олордыҥ јети кижи бастыра јӱрӱмине кӧстӧлӧр аргалу). Онойдо ок Также Федерацияныҥ Соведине Россияныҥ президенти болгон улус кирер. 1993 јылда году Федерацияныҥ Совединиҥ турчыларын эл-јон талдаган, 1995 јылда олордыҥ јерин губернаторлор, президенттер, Регионал Јасак бичиир собраниелердиҥ спикерлери тургузылган, 2000 јылдаҥ ала Федерацияныҥ субъекттериниҥ Јасак тургузар ла Бӱдӱрер органдарыныҥ кӧстӧгӧн лӧ талдаган представительдери бого кирген. Тергеелик думада 450 депутат: 225 депутат јаҥысмандатный избирательный округтаҥ тудулат (бир округ — бир депутат), ӧскӧ 225 депутат — федерал избирательный округла (талдаштарда федерал кандидаттардыҥ списогы учун ӱн бергендердиҥ тоозына пропорционально).

Јаргы јаҥ

Судтығ јаҥын јаҥыс судтарда бӱдӱрер: Россия Федерацияныҥ Конституционный суды, суды общей юрисдикции во главе с Россия Федерацияныҥ Ӱстӱги суды текши юрисдикциялу судтардыҥ бажында ла арбитражный судтар (база Ӱстӱги судла башкарылат). Россия Федерацияныҥ кезик субъекттеринде конституционный (уставной) судтар иштейт. Федерацияныҥ судтарыныҥ системазына онойдо ок мировой судьялар кирет.

Тергеелик органдарда должностьто турган јамылулардыҥ тап-эриктерин бӱдӱрери јанынаҥ шиҥдеериниҥ уполномоченныйы омбудсмен бӱдӱрет. Данный институт впервые в российской практике введён Конституцией Россия Федерацияныҥ Конституциязына бу должность 1993 јылда (пункт «е» ч. 1 ст. 103) кийдирилген, онойдо бу ишке Уполномоченный по правам человека Тергеелик дума кӧстӧйт, омбудсмен федераль конституционный јасак аайынча иштейт. Уполномоченный бойыныҥ ижинде кандый да государственный органга ла должностьту кижиге каруулу эмес.

Политикалык партиялар

2019 јылдыҥ кочкор айыныҥ 7-чи кӱнинде Россияда регистрацияны ӧткӧн 63 политикалык партия болгон. 2020 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 6-чы кӱнинде регистрация ӧткӧн 44 партия, олордыҥ Тергеелик думага бичиткени алты:

• Партия «Единая Россия», 2001 јылда тӧзӧлгӧн, эки политикалык кыймыгу бириккен богон «Единство» ла «Отечество — Вся Россия». Консерватизм учун. Тоозы — 2 млн кижи (2012). Тергеелик думага талдпштарда 2016 јылда 343 јер алган, баштаачы партияныҥ јерин алган. Партияныҥ јааны — Д. А. Медведев.
• Коммунистическая партия Российской Федерации (КПРФ), 1993 јылда тӧзӧлгӧн, Коммунистическая партия РСФСР орныктырылган. КПСС-тыҥ керегин уулалткан. Тоозы — 156 муҥ кижи (2012). 2016 јылда талдаштарда 42 јер алган. Партияныҥ јааны — Г. А. Зюганов.
• ЛДПР (алдында Либерально-демократическая партия России), 1992 јылда тӧзӧлгӧн. Национализм, патриотизм ле теория смешанной экономикини тудунат. Тоозы — муҥ кижи (2016). 2016 јылда талдаштарда 39 јер алган. Јааны партияныҥ — В. В. Жириновский.
• Партия «Справедливая Россия» («эсеры»), 2006 јылда тӧзӧлгӧн. Социалистический интернационалга кирет. Тоозы — 160 муҥ кижи (2016). 2016 јылда талдаштарда 23 јер алган. Партияныҥ јааны — С. М. Миронов.
• Партия «Родина», 2004 јылда тӧзӧлгӧн. Придерживается идеологии Сол национализмниҥ идеологиязын тудунат. Тоозы — 135 муҥ кижи (2004). 2016 јылда талдаштарда бир јер алган. Јааны партияныҥ — А. А. Журавлёв.
• Партия «Гражданская платформа», 2012 јылда тӧзӧлгӧн, идеологии консерватизм ле экономический либерализм деп идеологияны тудунат. Тоозы — 26 муҥ кижи (2014). 2016 јылда талдаштарда бир јер алган. Федерал Политикалык комитеттиҥ партиязыныҥ јааны — Р. Г. Шайхутдинов]].

Тыш политиказы

БРИК-тиҥ лидерлери 2008 јылда — Манмоха́н Сингх, Дми́трий Медве́дев, Ху Цзиньтао ло Луи́с Ина́сиу Лу́ла да Си́лва

Россия Организация Объединённых Нацийде (ООН) СССР-дыҥ турчы болгонын уулалткан (Совет Безопасностиде јаантайын турчы болгон статузын база), ӧскӧ дӧ эл-јондык биригӱлерде, СССР-дыҥ эл-јондор ортодо јӧптӧжӱлеринде туружып, оныҥ тӧлӱзин бойына алынган, гран ары јанында советский активтер бӱдӱнге Россия тергееге кӧчкӧн.

Россия ӧскӧ ороондоло колбуларда СССР-дыҥ Континуитеди, государство-продолжатель болот, је кезик тергеелер бу айалгала јӧпсинбей јат, дискуссиялар ӧдӧт билимде (научных кругах).

Россия — международный общениениҥ јан учурлу турчызы болуп јат. Јаантайынгы беш турчыныҥ тоозында Совет Безопасностиде (СБ ООН) јаҥжыккан улу держава болуп артып, телекейде амыр-энчӱни чеберлеп аларында туружат. 1997—2014 јылдарда Россия «Большую восьмёркага» кирген — формальный эмес экономически тыҥ тергеелердиҥ биригӱзи. Кӧп международный биригӱлердиҥ турчызы болуп јат: Совет Европы ла (Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе) ОБСЕ. Аҥылу јерде озогы СССР-де тӧзӧлгӧн биригӱлер турат, Россия башкарат: (Содружество Независимых Государств) СНГ, (Организация Договора о коллективной безопасности) (ОДКБ), (Шанхайская организация сотрудничества) ШОС. Россия Белоруссияла кожо Союзное государство болот.

2014 јылда Белоруссияла, Казахстанла кожо учредитель-ороон болуп, Евразийский экономический союза (ЕАЭС) тӧзӧгӧн — (Международная экономическая интеграция), «Таможенного союза ЕврАзЭС» тайанып тӧзӧлгӧн. ЕАЭС 2015 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала иштейт.

Россияныҥ тыш политиказы ороонныҥ президентиле, Ӧскӧ ороондорло колбулардыҥ министерствозыла башкарылат. Россия кӧпвекторный тыш политика ӧткӱрет. внешнюю политику. Ол 190 тергееле колбулар тудат — ООН-ныҥ турчыларыла, эки частично признанный ла ӱч наблюдателями при ООН; диппредставительстволор 144 ороондо. Россияда Грузияла дипломатический колбу јок (2008 јылдаҥ ала), Бутанла, Соломоновы Островала.

Россияныҥ тыш кӧпвекторный политиказы бастыра ороондорло најылык-айылдаш јадары учун, кӧпполярный телекей учун, бир ороон арткан ороондорды јаба базып, нени эдерин албадабазын деп ууламјылаган. Несмотря на поляризованные оценки различных аспектов внешней политики России её политическими оппонентами, некоторые видные западные исследователи (Бжезинский) в целом подтверждают её конструктивную направленность в системе международных отношений.

Российский загранпаспортло виза јокко телекейдиҥ 76 тергеезине барар арга бар, 32 тергееде визаны једип келзе ле автоматически алар арга бар, ӧскӧ тергеелерге, ол тоодо Евросоюзтыҥ ороондорына: США, Канада, Великобритания, Китай, Япония ла ӧскӧ ороондорго барарга, визаны озолондыра алар керек. Телегейдиҥ ороондорыла изовый режимди Россия удура-тедире јӧптӧжӧт.

Јуу-јепсели

Стратегический ядерный ракетный комплекс РС-24 «Ярс»

Перспективный истребитель Су-57

Тӱӱкизи

Россия Федерацияныҥ јуучыл черӱзи (ВС РФ) — тергеелик јуучыл организация, Российский Федерацияныҥ коруланар тӧзӧлгӧзи. «Об обороне» деп Федерал Јасак аайынча (№ 61-ФЗ 1996 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 31-чи кӱнинде чыккан), Јуучыл черӱ Россия Федерацияга табару болзо, удура турарга, јерин корулаарга керектӱ, онойдо ок федерал конституционный јасактарды ла Россия Федерацияныҥ международный јӧптӧжӱлерин бӱдӱрерге керектӱ.

Бӧлӱнгени, тоозы, акча-манатла јеткилдегени

2010 јылдыҥ тулаан айыныҥ 5-чи кӱнинде Россияныҥ јуучыл черӱзинде 1 млн кижи болгон(Список стран по численности действующих войск, телекейде 5-чи јерде). 2010 јылда бюджеттеҥ черӱге 40,3 млрд доллар чыгарылган. Российский черӱлер ӱч бӱдӱмдӱ: Сухопутные войска, Воздушно-космические силы, Военно-морской флот; эки алдынаҥ бойы черӱ: Ракетные войска стратегического назначения, Воздушно-десантные войска. Мында Материально-техническое обеспечение Вооружённых сил Российской Федерации (МТО) , јуучыл формированиелер ле органдар, алдынаҥ бойы черӱге кирбей турган службалар:

• Федеральная служба войск национальной гвардии Российской Федерации;
• Войска гражданской обороны МЧС России;
• Служба внешней разведки Российской Федерации;
• Органы ФСБ России (в том числе Пограничная служба Федеральной службы безопасности Российской Федерации;
• Органы Федеральная служба охраны Российской Федерации (ФСО России) (ол тоодо окылу связь ла информацияныҥ).

Черӱлердиҥ Ӱстӱги башкомандующийи болуп Россия Федерацияныҥ президенти кӧстӧлӧт.

Черӱге јуучылдарды јууры: призыв эдип (экстерриториальный принципле), оноҥ бойыныҥ кӱӱниле Россия Федерацияныҥ граждандары онойдо ок ӧскӧ ороонныҥ улустары база туружар аргалу.

Черӱге призыв Федерал јасакка тайанат № 53-ФЗ 1998 јылдыҥ тулаан айыныҥ 28-чи кӱнинде чыккан «О воинской обязанности и военной службе». Призывка эр улус 18 јаштаҥ 27 јашка јетире јараар. Ӧйи 1 января 2008 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала — 12 ай.

Черӱде контрактла Россия Федерацияныҥ граждандары 18 јаштаҥ ала 40 јашка јетире, ӧскӧ ороондордыҥ граждандары 18 јаштаҥ ала 30 јашка јетире болор аргалу. Ӧйи — ӱч, беш, он јыл.

Ядерный јуу-јепсел

2018 јылда Россияда 1444 ядерный боеголовка (2-чи јер США-ныҥ кийнинде). Ядерный кӱчи Ядерная триада, нескольких средах јадат, Россияга ӧскӧ тергеелер јуула кирзе коруланарга белен. Россияныҥ Военный доктриназы аайынча, Россия Федерация ядерный јуу-јепселин (Оружие массового поражения) табару болзо тузаланар аргалу, онойдо ок тегин јуу-јепселдӱ табарза база коруланар аргалу, качан тергеени јоголтор табару болзо.

Экономиказы

Текши айалгазы, тӧс кӧргӱзӱлери

Экономика Россияныҥ экономиказы телекейде 6-чы јерде, Европаныҥ ороондорыныҥ кийнинде 2-чи јерде (Германияныҥ кийнинде) ВВП-ныҥ кемиле, ППС-тыҥ кемиле (2018 јылда 4,2 трлн доллар болгон). Номинал ВВП Россияда 2019 јылда 1702 млрд доллар — бу кӧргӱзӱле Россия телекейде 11-чи јерде (Список стран по ВВП, номинал). ВВП ла ППС Россияда бир кижиге 2018 јылда (Список стран по ВВП (ППС) на душу населения) 50-чи јерде.

Ороонныҥ телекейлик экономикага кожултазы 2019 јылда 3,1 % јеткен. Индекс развития человеческого потенциала аайынча Россия бийик кеминде ороондорго кирет, ВТО ло ЕАЭС-тиҥ турчызы.

2018 јылда Россияныҥ экономиказыныҥ ӧзӱми 2,3 % болгон, 2019 јылда ӧзӱш уулалган. Федерал бюджет 2019 јылда профицитӱ бӱткен 1 трлн 967,6 млрд салковой, эмезе 1,8 % ВВП. Международный валютный фонддыҥ јетиргениле, Россияда ВВП бир кижиге ППС аайынча 2016 јылда $26 926, бу кӧргӱзӱле Россия телекейде 50 талдама ороондордыҥ тоозына кирет, СНГ-ныҥ ороондорын акалайт.

Expert Market компанияныҥ јетиргениле, в рейтинге стран (2016) по уровню производительности труда јанынаҥ Россия телекейде ороондордыҥ рейтингинде 32-чи јерде, СНГ-ныҥ ороондорын озолойт.

Россияда ВВП-ныҥ отраслевой структуразы (2011 јыл аайынча):

• Розничная и оптовая торговля — 16,2 %
• Налоги на продукты — 15,1 %
• Финансы и услуги — 14,0 %
• Обрабатывающая промышленность — 13,6 %
• Добыча полезных ископаемых — 9,1 %
• Транспорт и связь — 7,5 %
• Образование и здравоохранение — 5,7 %
• Строительство — 5,5 %
• Госуправление и военная безопасность — 5,0 %
• Сельское и лесное хозяйство, рыболовство — 3,6 %
• Энергетика — 3,2 %

ВВП ППС јанынаҥ бир кижиге 1991 јылдаҥ ала ӧзӱми

1999—2008 јылдаҥ ала (валовый внутренний продукт) (ВВП) 93,8 % болгон, промышленностьто — 79,1 %, јурт ээлемде — 39,7 %. 2008 Јылда ороондо, 1989 јылга кӧрӧ, ВВП 107 % , промышленный производство — 85 % (1990 јылда промышленный производство 1989 јылга кӧрӧ 99,9 %, 1991—2004 јылдарда 30 %-ке астаган, 2005—2007 ӱылдарда 21,3 %-ке кӧптӧгӧн), сельскохозяйственный производство — 83,6 %.

Рост ВВП Россида ВВП-ныҥ 2010—2011 јылдарда ӧзӱми 8,7 % болгон. 2011 јылдыҥ турултазыла , Россияда инвестициялар калганчы 20 јылдарда рекордко кирген бир јылда 370 млрд доллар. Онойдо, Россияда кажы ла кӱн 1 миллиард доллар инвестицияга кирген. Јӱк ле калганчы 20 јылга Россия экономиказына 2,5 трлн доллардаҥ кӧп инвестиция болгон.

Акча (денежная единица) — салковой (российский рубль), 2017 јылда орто курс — 58,3 салковой США-ныҥ 1 доллары болгон. Солыыр акча (Разменная единица) — копейка, салковойдыҥ јӱзинчи ӱлӱзи. Акчаныҥ эмиссиязын ороонныҥ Баш банкы (Центральный Банк России) ӧткӱрет.

Ишјоктордыҥ тоозы 5,0 %, иштӱлердиҥ тоозы 59,3 % (2018 јылда кочкор айда чотогоныла). Эл-јонныҥ ишјалыныҥ орто кеми (1 айга) Россияда 2016 јылда 32 122 салковой болгон.

Россияда кӧп улус иштеп турган компания — (РЖД) Россияныҥ темирјолдоры, 2017 јылда мында 900 муҥ кижи иштеген.

Промышленность

2014 јылда промышленный производствоныҥ ӱлӱзи ВВП-ныҥ структуразында 36,3 % болгон. Промышленностьто иштегендердиҥ (иштегедий јашту улустаҥ) тоозы — 27,8 % .

Валовой добавленный стоимостьтыҥ кеми (ВДС) Россияныҥ обрабатывающий промышленностьинде 2007 јылда $196 млрд болгон, бу кӧргӱзӱле Россия телекейде 9-чы јерде. 2011 јылда ВДС $252 млрд-ка кӧптӧгӧн. Доля обрабатывающий производствоныҥ ӱлӱзи российский промышленный производстволо — 66 % (2007).

2000 јылдарда российский обрабатывающий промышленностьто ӧзӱш уулалган, 2008—2009 јылдардыҥ телекейлик кризиси тушта туктурылган. 1999 јылдаҥ 2011 јылга јетире обрабатывающий производствоныҥ индекси Россияда 82 %-ке јаанаган, ол тоодо аш-курсак промышленность  — 80 %-ке, машиналар ла оборудованиениҥ производствозы — 74 %-ке, электрооборудование, электронн ло оптика оборудованиениҥ производствозы — 231 %-ке кӧдӱрилген, производство транспортный средстволор ло оборудованиениҥ производствозы — 29 %-ке кӧптӧгӧн, металлургия — 67 %, химическая промышленность — 62 %. Ӧзӱштиҥ экпинине шылтай, орто телекейлик кӧргӱзӱлердеҥ бийик, Россия телекейлик добавленной стоимости обрабатывающей промышленности-де бойыныҥ ӱлӱзин 2010 јылда 0,9 %-теҥ ала 2002 јылда 2,1 %-ке јетире кӧдӱрип алган. Калганчы јылдарда обрабатывающий промышленностьто ВДС јанынаҥ Россия Испанияны, Канаданы, Мексика, Индонезияны акалаган (2002 јылда бу ороондор Россиянаҥ озо болгон).

Россияда обрабатывающий промышленностьтыҥ структуразы текши кемиле (2009 јылда):

• Аш-курсак (пищевая) промышленность — 19,3 %
• Машиностроение — 19,1 %
• Кокс эдери ле нефтепродукттар — 18,5 %
• Металлургия — 16,7 %
• Химический производство, резина ла пластмассовый эдимдер чыгарары — 10,0 %
• Агашла иштеери, агаштаҥ эдимдер, целлюлозно-бумажный производство; издательский ле полиграфический иш — 5,0 %
• Производство прочих неметаллических минеральных продуктов — 4,8 %
• Јеҥил промышленность — 1,3 %

Россияныҥ промышленностиниҥ бастыра отрасльдарыныҥ ортозында 1991 јылга кӧрӧ, электрооборудованиениҥ, электронло оптика оборудованиениҥ, химический производствныҥ, обрабатывающий производствныҥ ла о.ӧ. производстволор, топливно-энергетический полезный ископаемый казары; целлюлозно-бумажноый производство; издательский ле полиграфический иш; металлургический производство ло металлический јазалдар эдери; коруланар промышленность; электроэнергияны эдип таркадары, газ ла суу ууламјылар јакшы кеминде барып јат (2006).

Јурт ээлем

Јурт ээлем производствоныҥ продукциязынаҥ текши кеми 2015 јылдарда тургуза ӧйдиҥ бааларыла 471,2 млрд салковой, чаган-кӱчӱрген айда 2015 јылда — 4740,5 млрд салковой.

Јурт ээлемде объём валовой добавленной стоимости кеми, аҥдаар ла агаш ээлемде Россияда — 1,53 трлн салковой (2009). Росстаттыҥ чотогоныла, 2007 јылда јурт ээлемниҥ общий валовой продукт Россияда 2099,6 млрд салковой болгон, олордоҥ растениеводство (јер ижинде) 1174,9 млрд салковой (55,96 %) келишкен, мал азыраарына (животноводство — 924,7 млрд салк. (44,04 %) келишкен. Производительдердиҥ категориязынаҥ кӧп саба продукцияны таҥынаҥ ээлемдер (ЛПХ) берген (48,75 %, эмезе 1023,6 млрд салк.); экинчи јерде — ј/э организациялар (колхоз, совхоз ло о.ӧ.), 43,76 %, эмезе 918,7 млрд салк. берген; фермер ээлемдер эҥ ас продукция берген — 7,49 % эмезе 157,3 млрд салк.

Телекейде кыра салар бастыра јерлердиҥ 10 %-ти Россияда. Свыше 4/5 в Россияда кыра салар јердиҥ 4/5 бӧлӱги Орто Поволжье, Тӱндӱк Кавказ, Урал регион ло Кӱнбадыш Сибир. Јурт ээлем культуралар: мажакту, сахарлу свёкла, кӱнкузук, картошко, лён.

Россия мажакту аш садарында телекейде эҥ озо јерде (лидер экспортто). Круг потребителей российской пшеницы увеличился до 84 стран Европы, Азии, Африки и Южной Америки.

Россияда эт-сӱт ле эт-тӱк јанынаҥ производство. 2000—2008 јылдарда Россияда јылдыҥ ла эт производствоныҥ кеми бийиктеген. В 2008 году его было произведено 2,9 млн тонн, что в 2,6 раза больше показателя 1999 года. С 2002 по 2008 годы производство курятины в России утроилось, достигнув 2 млн тонн в год.

Всероссийская сельскохозяйственная перепись 2006 ла 2016 јылда ӧткӧн.

Сфера услуг

Россияныҥ экономиказында, јаҥжыккан аайынча, сфера услуг кӧп эмес болгон (советӧйдӧ база), је 1990-чы јылдардаҥ ала тыҥыда ӧзӱп баштаган. 2015 јылда ВВП-да сферА услугтыҥ ӱлӱзи 59,7 % боло берген, бу иштенер јашту улустыҥ тал ортозынаҥ кӧбине (63 %) иш берген.

Банктар

Россияда кредитно-финансовый система 1998—1999 јылдардыҥ кризисинде кӱч ӧйлӧрди ӧдӱп чыгала, 2000 јылдарда токуналу айалгага кирген. 2005 јылда Россия Федерацияныҥ Баш банкы узакка иштеер программа ачкан, бу программа ороондо таҥынаҥ улустыҥ банковский учреждениелерин астадарга ууламјылаган, темдектезе, кичинек банктарды бириктирип, јаан банктарга кошкон болгон.

Боссияда 500 јаан деген банктарыныҥ активтеринде 2010 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинде 28,4 трлн салковой ($0,91 трлн) болгон. Россияныҥ јондор ортодо алтын резервында 2017 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-чи кӱнинде 401 млрд долларов (7-чи јер телекейде). Государственный внешний долг России на 1 марта 2015 года составляет $54 млрд. Ороондо ВВП-ныҥ текши кеминиҥ јӱк ле 3 %-ти болуп јат, бу телекейде эҥ јабыс кӧргӱзӱлердиҥ бирӱзи болуп јат.

Салковыйдыҥ (рубль) валютный курсын телекейде нефтьтиҥ баазынаҥ камаандузын астадып ийерге ченежедилер.

Росстаттыҥ чотогоныла , 2011 јылда ӧскӧ ороондордоҥ јуулган инвестицияларыныҥ текши кеми Россия экономиказында $347 млрд болгон. «Всемирная книга фактов ЦРУ» јетиргениле, 2014 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 31-чи кӱнинде Россияда ӧскӧ ороондордоҥ јуулган инвестицияларыныҥ текши кеми $606 млрд болгон(16-чы јер телекейде).

Туризм

Петергоф (дворцово-парковый ансамбль) — Санкт-Петербургта туристтердиҥ сӱӱген јери

Россияныҥ ичбойында туризмы 2017 јылда 55 миллион јорык (поездка) болгон. 10 регион-лидердиҥ ортозында: Московская область, Москва, Приморский край, Санкт-Петербург, Республика Татарстан, Краснодарский ле Алтайский край, Калининградский, Волгоградский ле Калужский областьтар.

2018 јылда году Сочиде болгон Российский инвестиционный форумда вице-премьер Ольга Голодец Россияда 60 млн кижи јорыктаган, бу 2017 јылга кӧрӧ 15 %-ке кӧп деп айткан.

2017 јылда Россияда санаторно-курортный айалгада амыраган улустыҥ тоозы 9,5 %-ке (5,59 млн кижи) астаган. 2014—2015 јылдарда улустыҥ кирелтези астаганынаҥ улам, ӧскӧ ороондорго путевкалардыҥ бааланганынаҥ, российский санаторийлерге барыжы кӧптӧгӧн: Крымада, Краснодарский, Ставропольский ле Алтайский крайларда.

Россияныҥ ФСБ-зыныҥ погран службалары јетиргениле 2019 јылдыҥ баштапкы кварталында, РФ-га келген ӧскӧ ороондордыҥ улузыныҥ кӧп сабазы — постсоветский ороондордыҥ. Украинанаҥ РФ-га эҥ ле кӧп улус келген (1,7 миллиона кижи). 870 муҥ кижи Казахстаннаҥ (2,5 % јетире кӧптӧгӧн), 635 муҥ граждан — Узбекстаннаҥ (15 %-ке кӧптӧгӧн), 689 муҥ — Таджикистаннаҥ (24,3 %-ке кӧптӧгӧн). Кыдат ороон бу беш эҥ кӧп улус келген ороондорго кирет 342 муҥ граждан .

2019 јылда туристтер мындый ороондордоҥ келген: Китай, Тӱштӱк Корея, Израиль, Германия, Франция, Италия, Таиланд, Турция, США ла Япония.

Россияныҥ экономиказы райондорго бӧлӱнгени

Россия 12 јаан бӧлӱкке бӧлӱнген: Тӱндӱк-Кӱнбадыш экономикалык район, Тӱндӱк, Ортодо, Волго-Вятский, Орто-Чернозёмный, Поволжский экономический район, Северо-Кавказский экономический район, Уральский экономический район, Западно-Сибирский экономический район, Восточно-Сибирский экономический район, Дальневосточный экономический район ло Калининградский экономический район, (Крым кажы да экономический районго кийдирилгелек).

Нефтьти ле газты Кӱнбадыш ла Кӱнчыгыш Сибирде алат; гидроэлектростанциялар, ӧҥдӱ металлургия ла агаш промышленность — Кӱнчыгыш Сибирде. Ыраак Кӱнчыгышта алтын ла алмазтар, балыкташ ла морепродукты алары. Тӱндӱк райондо ташкӧмӱр, нефть, газ, апатиттер, никель ле ӧскӧ дӧ металлдар алып јат, онойдо ок агаш белетеери ле балыктаары. Тӱндӱк-Кӱнбадыш, Орто, Волго-Вятский, Уральский ле Поволжский райондор јакшы кӧндӱккен машиностроениезиле, химический, лёгкий, пищевой промышленностьло, энергетиказыла, сфера услугла аҥыланат. Орто-Чернозёмный район ло Тӱндӱк Кавказ јакшы ӧзӧмдӱ јурт ээлемдӱ ле аш-курсак промышленностьту. Калининградский областьта јакшы сфера услуг, балыкташ ла туризм.

Электроэнергетика

Россияда 1992—2008 јылдарда электроэнергияныҥ производствозыныҥ озӱми, млрд кВт·ч

Электроэнергиеяла Россияда ороонныҥ 99 %-ти јеткилделген. Электричество ороондо јеткилинче бойыныҥ кӱчиле табат, электроэнергияныҥ јаан эмес бӧлӱги экспортко барат.

По объёму выработки электроэнергии Россия телекейде электроэнергия јанынаҥ 3-чи јерде. Электроэнергияныҥ кӧп јаны — 67,79 % — тепловой электростанцияларда эдилет, ол тоодо 44,9 % ташкӧмӱр тузаланып, 26,5 % — нефть ле 15,8 % — ар-бӱткен газ. Производствоныҥ 20,35 %-ти гидроэлектростанцияларла берилет, 11,80 % — атомный станцияларла . 0,03 % кирези кӱнле иштеген электростанциялар берет. Менее 0,01 %-теҥ азын салкын-электростанциялар берип јат.

Россия Федерацияныҥ субъекттери электроэнергияны тузаланганы (млн кВт⋅ч)

	2008	2009	2010	2011	2012
Россия Федерация	1 022 746,2	977 122,4	1 020 632,5	1 041 122,1	1 063 319,5

Тыш саду ла инвестициялар

Тыш садуныҥ (Внешняя торговля) 2016 јылда текши кеми 424,4 млрд долл. США положительный сальдо болзо, 94,2 млрд долл. Экспорттыҥ кеми — 259,3 млрд долл., импорттыҥ — 165,1 млрд долл. (телекейде 19-чы ла 24-чи јер).

Экспортко нефть ле нефтепродукттар, ар-бӱткен газ, металл, агаш ла агаш эдимдер, химикаттар ла гражданскй, јуучыл промышленный продукция. Импортко кӧп саба техника, транспорт, фармацевтический продукция, пластмасса, металлический полуфабрикаттар, эт, фрукты ла кузуктар, оптикалык ла эмчилик инструменттер, темир, сталь.

Российский экспортты (2015) Нидерланды (11,9 % ), Китай (8,3 %), Германия (7,4 %), Италия (6,5 %), Турция (5,6 %) керексийт. Импорттыҥ кӧп сабазы Китайдаҥ (19,2 %), Германиянаҥ (11,2 %), США-наҥ (6,4 %), Белоруссиянаҥ (4,8 %), Италиянаҥ (4,6 %) келет.

Иностранный инвестицияныҥ российский экономикада текши кеми 2016 јылда 348 млрд долл. кире (телекейде 20-чи јер). Российский инвесторлорло гран ары јанында 359,3 млрд долл. кире салынган (телекейде 19-чы јер).

Всемирный банктыҥ шиҥдегени аайынча 2015 јылда рейтинг лёгкости ведения бизнеса аайынча Россия 62-чи јерде, бу ла ӧйдӧ 2014 јылда Россия 92 јерде болгон.

Экономикалык једикпестер

Россияныҥ экономиказы энергоресурстардаҥ тыҥ камаанду деп шӱӱлте бар. Россия «голландская болезнь» деп оорула ору деп кезик эксперттер бодойт, ол качан экономика бир-эки бӱдӱм сырьеныҥ экспортынаҥ тыҥ камаанду болзо. Существует даже мнение о том, что огромные запасы природных ресурсов мешают модернизировать производство, что превращается в т. н. «проклятие ресурсов». Однако, в 2003 году журнал «Эксперт» писал, что слишком сильная связь российского экономического роста с нефтяными ценами является заблуждением. Журнал привёл подсчёты МВФ, согласно которым вклад нефтяных цен — это не более 40 % российского роста, остальные 60 % — результат роста внутреннего рынка. По оценке Минэкономразвития, вклад нефтяных цен в рост ВВП России в 2007 году составил 1,4 % из 8,1 %.

Транспорт

Россияда транспортный система (мындый јаан ороондо) јакшы јайылып ӧспӧгӧн, је мында 124 муҥ. км темирјол, 1 млн км кӧӧлик јолдор, 230 муҥ. км магистрал трубопровод, 100 муҥ. км суула јӱрер јолдор. Сӱрекей јаан јерлер ле кату климат Россияда озо ло баштап кандый ла ай-кӱн (погода) турза маҥтадар транспорт керектӱзин некейт — железнодорожный ла трубопроводный. Кош тартар ишке мындый транспорт керек. Суу транспортто ондый јаан учур јок, не дезе навигационный ӧй кыска .

2010 јылда транспорттыҥ грузообороды 4,75 трлн тонно-км болгон, ол тоодо темирјолго 42 % келишкен, трубопроводныйга — 50 %, кӧӧлик — 4,1 %, талай — 2,1 %, агын сууларда — 1,1 %, кейде — 0,1 %. Текши транспорттыҥ пассажирообороды 2010 јылда 484 млрд пассажиро-километров болгон, кейде транспортко 0 %, автобус — 29 %, темирјол — 29 %, метрополитен — 9 %. Калганчы ӧйдӧ кейде транспорттыҥ ӱлӱзи бийиктеген пассажирооборотто (2000 јылга кӧрӧ 3 катапка), темирјолдо астай берген. Россияда телекоммуникационный сеть јакшы таркаган, мында стационарный ла мобильный связь, интернет-провайдерлердиҥ сети. Международный союз электросвязиниҥ тургускан информационно-коммуникационный технологиялардыҥ рейтингинде Россия телекейде 38-чи јерде, СНГ-ныҥ ороондлрын акалайт. По уровню развития электронного правительства Россия находится на 27 месте в мире.

Темирјолдор

Россияда јаан учурлу темирјолдор

Электропоезд «Сапсан» Санкт-Петербургта Московский вокзалда

Россияныҥ темирјол транспорты XIX чактыҥ ортозында экпиндӱ ӧзӱп баштаган. Октябрьский темирјол, темирјолдыҥ тӱӱкизинде баштапкы јаан темирјол магистраль Санкт-Петербург — Москва 1851 јылда иштеп баштаган. Россиияда Транссибирский магистраль, телекейде эҥ ле узун темирјол (самая длинная железная дорога в мире).

2012 јылда год, Россияныҥ 83 субъектиниҥ 78-инде темирјолдор бар. Бастыра темирјолдордыҥ текши узуны 124 муҥ. км, в том числе 86 тыс. км путей общего пользования (электрифицировано 43 тыс. км),38 муҥ. км јолдор текши тузаланышта эмес (предприятиелердиҥ јеринде ле тузалу ископаемыйлар алар јерде). Темирјолдордыҥ орто плотности 7,3 км 1000 км² јерге. Россия темирјолдордыҥ текши узуныла США-ныҥ кийнинде 2-чи јерде, (194,7 тыс. км), 1-чи јерде — электрифицированный јолдордыҥ узуныла.

Россияда темирјолдыҥ колеязыныҥ јалбагыныҥ стандарты 1520 мм. Сахалин ортолыкта (Карафуто, тӱӱкилик айалга учун) колеяныҥ јалбагы 1067 мм. Рельстыҥ стандартный узуны — 12,5 ла 25 метр, онойдо ок бесстыковой јолдор бар. Ороонныҥ Европей јанында темирјолдор радиальный бӱдӱмдӱ ле ныкта ӧткӱрилген, бастыра темирјолдор (Московский железнодорожный узел) Москвага келет. Ороонныҥ азиат келтейинде темирјолдор широтный эдип чӧйилет, ныкта эмес.

Темирјолдордо 20 муҥ кире (Список локомотивов и МВПС СССР и России) локомотив бар, 1000 муҥ кош тартар 70 муҥ пассажир тартар вагон. 2007 јылда темирјолдо кош тартканыныҥ кеми 1,34 млрд т, алдынаҥ тузаланар темирјолдорло — 3,68 млрд т, текши иемирјолдорло грузооборот 2090 млрд т-км болгон, алдынаҥ темирјолдордо — 33,8 млрд т-км болгон, пассажирлер тартканыныҥ текши кеми (метрополитен ле трамвай јокко) — 1282 млн кижи, пассажирооборот — 175 млрд пассажиро-км.

Россияныҥ темирјол транспортыныҥ федеральный агентствозы бастыра темирјолдорло ишти башкарат. Ээлемдик функцияларды кӧп саба јолдордо ОАО «Российские железные дороги» бӱдӱрет, ол телекейде эҥ јаан транспорт компаниялардыҥ бирӱзи. ОАО «РЖД» темирјол сеть 16 бӧлӱкке бӧлӱнген, Российские железные дорогиниҥ филиалдары болот.

Јаан калаларда Список городских трамвайных систем России ле Список троллейбусных систем мира иштейт. Трамвайный линиялардыҥ текши узуны 2,6 муҥ км, троллейбустардыҥ — 4,9 муҥ км. Санкт-Петербургта эҥ узун трамвай јолдордыҥ бирӱзи бар (500 км). Јети јаан калада  — Московский метрополитен, Петербургский метрополитен, Нижегородский метрополитен, Самарский метрополитен, Екатеринбургский метрополитен, Новосибирский метрополитен ле Казанский метрополитен — метрополитендер бар. Метрополитендердиҥ текши узуны 475 км.

Талай транспорт

Мурманский саду порт ло Мурманск (станция), Мурмансктыҥ темирјолыныҥ узелы

Россияныҥ талай транспорты тергеелер ортодо кош тартарга јаан учурлу, керектӱ, Россия ӱч теҥистиҥ, 12 талайдыҥ јарадында јадат, талайда кыйуларыныҥ узуны 42 муҥ км.

Текши грузооборот 2007 јылда 451 млн т болгон, кӧп саба кош нефть ле нефтепродукттар.

2006 јылда талай транспорттыҥ грузообороды 48 млрд т-км болгон, пассажирооборот — 30 млн пассажиро-км, регистрацияга кирген керептер: 173 муҥ кош тартар ла 6 муҥ пассажирский грузо-пассажирский талайдыҥ керептери.

Тӱндӱк Тошту Теҥис (орустап Северный Ледовитый океан) кечире Северный морской путь ӧдӧт — Россияныҥ европей јаны ла Ыраак Кӱнчыгышты бириктиретен кыска јол.

Суу транспорт

Волго-Донской канал Волгоградтыҥ ичинде

Россияныҥ ээлеминде суу транспорт јаан учурлу. Тергеениҥ ичинде судоходный јолдордыҥ текши узуны 200 муҥ км. Суу транспорттыҥ текши грузообородыныҥ удельный бескези 3,9 %. 2006 јылда оныҥ грузообороды 58 млрд т-км болгон, пассажирооборот — 0,6 млрд пассажиро-км, регистрация ӧткӧн 6,5 муҥ кош тартар ла 600 пассажирский ле грузо-пассажирский суу керептер.

Россияда Волго-Камский суу бассейн тӧс јерде турат, ого 40 % грузооборот келижет. Волго-Балтийский каналга шылтузында, Беломорско-Балтийский, Волго-Донской каналдардыҥ шылтузында Волга Россияныҥ европей јанында бирлик суутранспорт системазыныҥ ӧзӧги боло берген, Москва безе — беш талайдыҥ порты (орустап «портом пяти морей»). К другим важным судоходным рекам европейской Россияныҥ европей јанында база учурлу суулары: Тӱндӱк Двина, Сухона, Онега, Свирь, Нева. Россияныҥ азиат јанында учурлу судоходный суулары Оп, Энесай, Лена, Амур.

Кӧӧлик транспорт

Россияныҥ федерал кӧӧлик јолдорыныҥ схемазы

2010 јылда Россияныҥ кӧӧлик јолдорыныҥ текши узуны 1 млн км-деҥ ажа конды, ол тоодо ӱсти кату јолдор — 786 муҥ км. Длина дорог федерального значения составляет 50 тыс. км. 2008 јылда кӧӧлик транспортло 6,9 млрд т кош тарткан, кошоборот транспорттыҥ 216 млрд т-км. 2000 јылдаҥ ала 2008 јылга јетире кӧӧликтерле коштартыштыҥ кеми 17 %-ке кӧптӧгӧн, грузооборот — на 41 %.

Россия европей ороондорды кӧӧлик јолдорыныҥ текши узуныла артыктайт, јаҥыс Францияны эмес, телекейде 7-чи јерде . Эл-јонныҥ тоозын алала, кӧӧлик јолдордыҥ ого ныктазын кӧрзӧ (к численности населения плотность автомобильных дорог), с Россияда 5,3 км 1 муҥ кижиге. Ороонныҥ тӱндӱк ле кӱнчыгыш региондорында кӧӧлик јолдор ло кӱрлер једишпейт. Россияда јонныҥ автомобилизациязы ӧзӧт. 2000 јылда јеҥил кӧӧлӱктердиҥ тоозы 20 млн болгон болзо, 2010 јылда олордыҥ тоозы 34 млн-го јеткен. Общее количество официально зарегистрированных в стране автомобилей на 2010 год достигло 40 млн, из них грузовых 5,4 млн. Уровень автомобилизации в России составил в 2009 году 270 автомобилей на 1000 жителей.

Јолдо јеткерлер (Дорожно-транспортное происшествие#ДТП в России) бир јылда 200 муҥ кире бар, ондо 27 муҥ кижи божоп јат, ДТП-наҥ 2,5 %-ти ВВП-ныҥ. Число погибших на 100 тыс. автомобилей является одним из самых низких в странах СНГ и в последние годы сокращается: с 2004 по 2011 год число погибших в ДТП снизилось на 19 % при росте автомобильного парка за тот же период на 35 %.

Кейде транспорт

Сухой Суперджет-100 — российский ближнемагистральный пассажирский самолёт

Гражданский авиаколбу XX чактыҥ бажында табылган: баштапкы аэродром М. В. Фрунзениҥ адыла адалган баш аэродром (Москвада Ходынский јалаҥда) 1910 јылда ачылган. 2013 јылда ороондо 1218 аэропорт (телекейде 5-чи јер), онойдо ок 49 вертодром. 594 аэропорты асфальт эмезе бетондогон (взлётно-посадочная полоса), 624 — грунтовый јол-полосалу.

Россияда 46 авиакомпания иштейт, башка-башка форма собственности. По состоянию на начало 2012 года в составе действующего парка российских авиакомпаний было 605 магистральных и 340 региональных пассажирских самолётов, 32 самолёта класса бизнес-джет, а также 127 грузовых самолётов.

2011 јылда авиатранспортло тартылган коштыҥ кеми 8339 млн тболгон, грузообороды кейде транспорттыҥ 4916 млрд т-км. За 2011 год было перевезено 64,06 млн пассажиров, пассажирооборот транспорта составил 166,7 млрд пассажиро-км.

Таблицада: Россияныҥ јаан аэропортторы (пассажирообороды 1,5 млн кижи, 2016 јыл туркунына (муҥ пассажир):

Аэропорт Кала ИКАО ИАТА 2016 Шереметьево Москва UUEE SVO 33 656 Домодедово Москва UUDD DME 28 500 Внуково Москва UUWW VKO 13 947 Пулково Санкт-Петербург ULLI LED 13 265 Сочи Сочи URSS AER 5249 Симферополь Симферополь URFF SIP 5202 Кольцово Екатеринбург USSS SVX 4207 Толмачёво Новосибирск UNNT OVB 3932 Пашковский Краснодар URKK KRR 2993 Уфа Уфа UWUU UFA 2295

Аэропорт Кала ИКАО ИАТА 2016 Ростов-на-Дону Ростов-на-Дону URRR ROV 2093 Курумоч Самара UWWW KUF 2083 Казань Казань UWKD KZN 1913 Кневичи Владивосток UHWW VVO 1829 Емельяново Красноярск UNKL KJA 1796 Новый Хабаровск UHHH KHV 1795 Минеральные Воды Минеральные воды URMM MRV 1722 Иркутск Иркутск UIII IKT 1653 Храброво Калининград UMKK KGD 1571 Рощино Тюмень USTR TJM 1518

Связь

Россия ӧзӱми орто ороондордыҥ ортодо эл-јонды связьла јеткилдееринде бийик јерде турат, је 2000 јылдарда бу сектордо сӱреен јакшы ӧзӱм болгон , анчада телефонный связьта. Сотовой связьтыҥ кеми 5 % 2001 јылда болгон болзо, бӱгӱн бастырага јуук јеткилделген. Ороонныҥ телефонный коды — +7.

Интернет јон ортодо тӱрген таркайт : 2000 јылда 1 % улуста болгон болзо, 2007 јылда бу кӧргӱзӱ 8,9 % болгон, 2009 јылда — 16,1 %. Эмдиги ӧйдӧ Россия Европада интернет-пользовательдердиҥ тоозыла бажында. Не реже одного раза в неделю компьютером пользуется Ороондо 58 % јон неделеде компьютерле бир катаптаҥ ас эмес тузаланат, ол ло кире улус интернетле тузаланат. Евросоюзтыҥ кӧргӱзӱлеринеҥ чала јабыс та болзо, башказы тӱрген астайт. Широкополосный доступ в интернет 40 % Россияныҥ 40 % јонында бар (2010 јылда 35 % улуста болгон, 2009 јылда — 25 %). Широкополосный соединениениҥ орто тӱргени Россияда орто телекейлик кӧргӱзӱлерди акалайт. Россияда интернеттиҥ ижинде јарт эмес курч айалгаларда программа обеспечения безопасности функционирования Интернета на территории России деп программа иштейт.

Рунет — русскоязычная часть Интернета. Более узкое определение: Рунет — российский днационал омендердиҥ .ru ла .рф деп телекейлик паутиназы. Интернет-хосттордыҥ тоозы: 3,7 млн .ru зонада, 788 муҥ .рф зонада (март 2012). Количество интернет-пользователей: 52 млн (2012 јылдыҥ тулаан айы).

2009 јылдыҥ ортозында ФОМ јаҥы шиҥжӱлерди јарлаган: «Јон ортодо Интернеттиҥ јарымјылдык аудиториязы 18 јашту ла оноҥ јааны 33 %, эмезе 37,5 млн кижи».

ЦРУ-ныҥ ӧскӧ ороондорло справочниги кӧргӱзет, Россияда интернет-хосттордыҥ тоозы 2010 јылда 10,3 млн болгон, интернет-тузаланаачылардыҥ тоозы 2009 јылда 40 млн-ды ажа конгон, бу кӧргӱзӱле Россия телекейде 10-чы јерде.

Фонд «Общественное мнение» чотогоныла бир айга интернеттиҥ аудиториязы 18 јаштаҥ ӧрӧ тузаланаачылар 2009 јылда — 2010 јылдыҥ бажында:

Количество Российский IP-адрестери јылдарла

Федеральный округтар ла федерал учурлу калалар	Туружаачылардыҥ тоозы, млн	Киргени, %
Центральный федеральный округ (Москва јокко)	7,4	33
Москва	5,8	64
Тӱштӱк и Северо-Кавказский федеральный округтар	5,5	30
Северо-Западный федеральный округ	5,7	51
Дальневосточный федеральный округ	1,7	33
Сибирский федеральный округ	5	30
Уральский федеральный округ	3,7	38
Приволжский федеральный округ	8,6	35

Демография ла социал сфера

Эл-јонныҥ тоозы

Москва — Россияныҥ тӧс калазы, јаан кала, эл-јоныныҥ тоозы 12 655 050 кижи

Россияныҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧринде эл-јонныҥ ныктазы 01.01.2013 (Республика Крым ла Севастопольдыҥ 2016 јылда)

Текшироссиялык тооалыштыҥ чотогоныла (Всероссийская перепись населения (2010), общенациональная перепись), 2010 јылдыҥ ӱлӱрген айында ӧткӱрилген, Россияда 142 905 200 киди болгон. Чаган айдыҥ 1-чи кӱнинде

Эл-јонныҥ тоозы
1897	1926	1928	1937	1939	1940	1941
67 473 000	↗100 891 244	↗103 185 200	↗104 932 000	↗108 377 000	↗110 098 000	↗110 988 000
1946	1947	1948	1949	1950	1951	1952
↘97 547 000	↗98 509 000	↗99 159 000	↗100 252 000	↗102 067 000	↗102 945 000	↗104 587 000
1953	1954	1955	1956	1957	1958	1959
↗106 715 000	↗108 430 000	↗110 537 000	↗112 266 000	↗114 017 000	↗115 665 000	↗117 534 315
1960	1961	1962	1963	1964	1965	1966
↗119 045 800	↗120 765 599	↗122 406 795	↗123 848 406	↗125 179 206	↗126 309 100	↗127 189 098
1967	1968	1969	1970	1971	1972	1973
↗128 026 196	↗128 695 994	↗129 378 809	↗130 079 210	↗130 563 363	↗131 304 497	↗132 069 024
1974	1975	1976	1977	1978	1979	1980
↗132 799 355	↗133 633 900	↗134 549 101	↗135 503 754	↗136 455 076	↗137 550 949	↗138 126 600
1981	1982	1983	1984	1985	1986	1987
↗138 839 197	↗139 603 792	↗140 529 786	↗141 582 615	↗142 539 000	↗143 527 861	↗144 783 723
1988	1989	1990	1991	1992	1993	1994
↗145 988 334	↗147 400 537	↗147 665 081	↗148 273 746	↗148 514 692	↗148 561 694	↘148 355 867
1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001
↗148 459 937	↘148 291 638	↘148 028 613	↘147 802 133	↘147 539 426	↘146 890 128	↘146 303 611
2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
↘145 166 731	↘144 963 650	↘144 168 205	↘143 474 219	↘142 753 551	↘142 220 968	↘142 008 838
2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015
↘141 903 979	↗142 856 536	↗142 865 433	↗143 056 383	↗143 347 059	↗143 666 931	↗146 267 288
2016	2017	2018	2019	2020	2021
↗146 544 710	↗146 804 372	↗146 880 432	↘146 780 720	↘146 748 590	↘146 171 015

јылда Росстатла Россияда болгон 146 171 015 эл-јон. Россия, онойдо, Европаныҥ эл-јоны кӧп орооны болот, (Список стран, сортировка по численности населения) улузыныҥ тоозыла телекейде 9-чы јерде.

Эл-јонныҥ ныктазы —

1 миллионноҥ кӧп элдӱ јон јаткан јерлер

Кала	Эл-јонныҥ тоозы, кижи
Москва	↘12 655 050
Санкт-Петербург	↘5 384 342
Новосибирск	↘1 620 162
Екатеринбург	↗1 495 066
Казань	↘1 257 341
Нижний Новгород	↘1 244 254
Челябинск	↘1 187 960
Самара	↘1 144 759
Омск	↘1 139 897
Ростов-на-Дону	↘1 137 704
Уфа	↘1 125 933
Красноярск	↘1 092 851
Воронеж	↘1 050 602
Пермь	↘1 049 199
Волгоград	↘1 004 763

Эл-јонныҥ ӧзӱминиҥ тӱргени, социал. јажыла, эр ле ӱй улус структура

Россияда совет ӧйдиҥ кийнинде эл-јонныҥ тоозы астаган. 2000 јылдарда божогондордыҥ тоозы астап, кыккан улустыҥ тоозы кӧптӧй берген. 2009 јылдаҥ ала года јонныҥ тоозы ӧзӱп баштаган. В 2018 и 2019 годах в России происходила убыль населения, смертность превышала рождаемость.

2020 јылда улустыҥ тоозы 352,5 муҥ кижиге астаар, 2024 јылга јетире эл-јонныҥ тоозы 1,2 млн кижиге астай берердеҥ айабас, јаҥыс ла 2030 јылдаҥ ала улустыҥ тоозы кӧптӧп баштаар.

Россияда канча кижи чыккан ла божогон

Јыл	Канча кижи чыккан	Божогон улус	Кожулганы
1995	1 363 806	2 203 811	− 840 005
1999	1 214 689	2 144 316	− 929 627
2000	1 266 800	2 225 332	− 958 532
2001	1 311 604	2 254 856	− 943 252
2002	1 396 967	2 332 272	− 935 305
2003	1 477 301	2 365 826	− 888 525
2004	1 502 477	2 295 402	− 792 925
2005	1 457 376	2 303 935	− 846 559
2006	1 479 637	2 166 703	− 687 066
2007	1 610 122	2 080 445	− 470 323
2008	1 713 947	2 075 954	− 362 007
2009	1 761 687	2 010 543	− 248 856
2010	1 788 948	2 028 516	− 239 568
2011	1 796 629	1 925 720	− 129 091
2012	1 902 084	1 906 335	− 4251
2013	1 895 822	1 871 809	+ 24 013
2014	1 942 683	1 912 347	+ 30 336
2015	1 940 579	1 908 541	+ 32 038
2016	1 888 729	1 891 015	− 2286
2017	1 690 307	1 826 125	− 135 818
2018	1 604 344	1 828 910	− 224 566
Источник: Росстат

Эл-јонныҥ јажыныҥ структуразы: средний возраст жителя Россияда јуртап јаткан кижиниҥ «орто тоодо јӱрӱми» (средний возраст) 39 јаш.

Эр ле ӱй улустыҥ тоозын тӱҥейлегени — 0,86эр кижи 1 бир ӱй кижиге. Бу тоолордыҥ кубулганы телекейде текши айалгага тӱҥей.: 1,06 — јаҥы чыкса, 1,06 — 15 јаштаҥ кичинек, 0,91 — 15-теҥ 64 јашка јетире, 0,43 — 65 јаштаҥ ӧрӧ.

Јаштыҥ структуразы:

• 0—14 јаш: 15,1 % (эр улус — 11,9 млн/ӱй улус — 10,4 млн)
• 15—64 јаш: 72,0 % (эр улус — 48,9 млн/ӱй улус — 53,3 млн)
• 65 јаштаҥ ӧрӧ: 12,9 % (эр улус — 5,7 млн/ӱй улус — 12,6 млн) (2010)

Средний возраст:

• общий: 38,7 јаш
• эр улус: 35,5 јаш
• ӱй улус: 41,9 јаш (2011)

Социал структура: Кӧп саба граждандар — јалданган ишчилер (наёмные работники),орто доходту, сӱреен јабыс кирелтелӱ социал группа текши улустыҥ тоозынаҥ 30 % болот, јеткил-бӱткӱл кирелтелӱ улустыҥ тоозы кӧптӧйт, социальный мобильностьтыҥ вертикали (социальный лифт) ортосоциальный группаларда бар, бу ӧйдӧ ӱстӱги социал группа туйукка артат; Россия текшителекей тенденцияда увеличения концентрации общественного дохода в рамках высшей социальной группы(кӧр. Капитал XXI чакта).

С января по май 2017 јылдыҥ чаган айынаҥ кӱӱк айына јетире Россияда 679,2 муҥ бала чыккан деп Росстат јетирет, јаҥы чыккан балдардыҥ тоозы 11 %-ке астаган.

Национал бӱдӱми

РФ-ныҥ региондорында орустардыҥ тоозы 2010 јылда.      >80%      70—79%      50—69%      20—49%      <20%

Тӧс статья: Россияныҥ ук-калыктары

Ук-калыктар	Ӱлӱзи (2002)	Ӱлӱзи (2010)
Орустар	80,64 %	80,90 %
Татарлар	3,87 %	3,87 %
Украиндер	2,05 %	1,41 %
Башкирлер	1,16 %	1,15 %
Чуваштар	1,14 %	1,05 %
Чечендер	0,95 %	1,04 %
Армяндар	0,79 %	0,86 %
Аварлар	0,57 %	0,66 %
Мордвалар	0,59 %	0,54 %
Казахтар	0,46 %	0,47 %
Азербайджандар	0,43 %	0,44 %
Даргиндер	0,35 %	0,43 %
Удмурттар	0,44 %	0,40 %
Марийлер	0,42 %	0,40 %
Осетиндер	0,36 %	0,39 %
Белорустар	0,56 %	0,38 %
Кабардиндер	0,36 %	0,38 %
Кумыктар	0,29 %	0,37 %
Якуттар	0,31 %	0,35 %
Лезгиндер	0,29 %	0,35 %
Буряттар	0,31 %	0,34 %
Ингуштар	0,29 %	0,32 %
ӧскӧлӧри	3,40 %	3,51 %
угын айтпаган улус , олор керегинде администрациялык бичиктердеҥ алынган, млн кижи	1,46	5,63

2010 јылдыҥ текшироссийский тооалыштыҥ кӧргӱскениле, Россияда 200 ук-калыктар (этнический группалар)бар. Важность этого факта отображена в преамбуле к Россия Федерацияныҥ Конституциязы. Около 80 % населения России составляют русские. Русские расселены по территории страны неравномерно: в некоторых регионах, таких как Чечня, составляют менее 2 % населения

Тилдер

     Окылу тергеелик тили орус тил болуп турган ороондор.      Кӧп саба эл-јоны орустап куучындап турган ороондор.

Россияныҥ калыктары индоевропейский, алтайский ле уральский тилдердиҥ билелерине кирип турган, кавказский ле палеоазиатский группалардыҥ 100-теҥ артык тилдериле, диалекттериле куучындайт. Ороондо эҥ таркаган тилдер: орус тил, татар, чечен, башкир, украин ле чуваш тилдер. Россияныҥ 130 млн улузыныҥ (Россияныҥ јондорыныҥ 92 %-ти) тӧрӧл тили деп орус тилди чотойт.

Россияда эҥ ле јайылган тил — орус. Ол Россия Федерацияныҥ Конституциязыныҥ 68-чи статьязы аайынча Россия Федерацияныҥ окылу тергеелик тили болуп јат. РФ-да база сегис тилле куучындап турган улустыҥ тоозы бир миллион кижинеҥ. Республикаларда тергеелик тилди талдап алар табы бар, бу табын, темдектезе, Карачай-Черкесия Республика, орус тилле коштой абазин тил, карачай, ногай ла кабардино-черкесский тилдерди тергеелик тилдер эдип алган.

2009 јылда ЮНЕСКО Россияда 136 тилди торт јоголорго јеткен тилдерге кошкон.

Федерацияныҥ субъекттериниҥ бастыра бичиктери кириллицала болор учурлу.

Ӧскӧ ороондордыҥ тилинеҥ јарлузы англий тил, оныҥ кийнинде немец, француз ла испан тилдер.

Кудай јаҥдар

Москвада Христос Аргадаачыныҥ Храмы Де-юре Россия светский тергее болот

. Конституция гарантирует «свободу совести, свободу вероисповедания, включая право исповедовать индивидуально или совместно с другими любую религию или не исповедовать никакой, свободно выбирать, иметь и распространять религиозные и иные убеждения и действовать в соответствии с ними».

Ӱлекер:Статья УК РФ (Уголовный кодекс Российской Федерации) УК РФ кудайлык биригӱдердиҥ ижине, эмезе олордыҥ обрядтарын ӧткӱрерге, јасакты бузуп, јаратпай турза, кату карузына тургузар (уголовный ответственность). Федеральный закон от 11 июля 2001 года «О политических партиях» (запрещает создание таковых, среди прочего, «по признакам религиозной принадлежности»).

Россияда христиандар јуртайт (кӧп сабазы православныйлар), мусульмандар, буддисттер, иудейлер, онойдо ок ӧскӧ дӧ кудайлык јаҥду улус јуртайт.

2010 јылда ВЦИОМ ӧткӱрген сурак-куучындарда, бойын православный деп чотогон Россияныҥ граждандарыныҥ ӱлӱзи 2009 јылда 70-неҥ 75 %-ке кӧптӧгӧн. 1990 јылдардыҥ учынаҥ общественный дискуссия ӧткӱрилет: тергеелик школдордыҥ программаларына «Основы православной культурыны» кийдирерге јараар ба деп. Предмет введён с 1 апреля 2010 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала бу предмет 19 регионныҥ школдорында предмет эдип, экспериментал айалгада ӧткӱрилет.

Грозныйда Чечняныҥ јӱреги деп метет

Россияныҥ калыктарыныҥ кудай јаҥга бӱткедердиҥ ӱлӱзи керегинде окылу статистиказы јок, (калганчы катап ол керегинде суракты 1937 јылдыҥ тооалыжы тушта кӧдӱрген болгон); је, (Всероссийский центр изучения общественного мнения) ВЦИОМ-ныҥ 2007 јылда куран — сыгын айларда ӧткӱрген шиҥжӱзинде, Россияныҥ тал орто јоны бойын кудайга бӱдӱп турганын айткан, олордыҥ 10 % улай ла серкпеге барат, бастыра обрядтар ла ритуалдарды бӱдӱрет, 43 %-ти серкпеге јаҥыс байрамдарда барат, обряд, ритуал бӱдӱрбейт. Респонденттердиҥ ӱчӱнчи ӱлӱзи (31 %) кудай бар деп чотойт, је серкпеле јилбиркебейт. Јӱк ле 6 % улус атеисттер болгон. 8 % улус кудай јаҥы керегинде торт сананбайт. Улустыҥ кудай јаҥына тартылганы кӧп сабада национал традицияны, ада-ӧбӧкӧзиниҥ јаҥыла таныжары болуп јат. Россияда эҥ ле кӧп улус бӱткен јаҥ 2007 ле 2008 јылдарда православие болгон (66-67 % куучындашкан улус), 5-6 % — мусульмандар. 1-2 %-теҥ кӧп эмес респонденттер ӧскӧ јаҥду.

Онойдо ок ВЦИОМ ӧткӱрген сурак-куучында (2007 јылдыҥ куран айыныҥ 25—26 кӱндеринде), Россияныҥ тал ортоноҥ кӧп улузы (55 %) президент православиеде болор учурлу деп чотойт;45 % бодоп јат: ол кыйалта јок кудайзак эмес,је Орус серкпени тоор учурлу, ого болужып, байрам-богослужениезине барып турар учурлу.

Эмчилик

Россияда эл-јонныҥ су-кадыгын корууры — политический, экономический, правовой, социальный, культурный, билим, эмчилик, санитарно-гигиенический ле противоэпидемический бӱдӱмдӱ керек, кажы ла кижиниҥ физический ле психический су-кадыгын тыҥыдарга ууламјылалган, оныҥ узак ла једимдӱ јӱрӱмин корулаары, су-кадыгы коомойтыза, ого эмчилик болуш јетирери.

2007 јылдыҥ учында больничный учреждениелердиҥ тоозы 6,8 муҥ болгон, больничный јер (коек) — 1522 муҥ (107,2 јер 10 000 кижиге). 2017 јылда больничный јерлердиҥ (коек) тоозы 1,2 миллион јерге астаган. 2000 јылдаҥ 2015 јылга јетире Россияда больницалардыҥ тоозы эки катапка астаган 10,7 муҥнаҥ 5,4 муҥга јетире. Пациенттерди корулаар Национальнй Лиганыҥ јетиргениле, Россияда јылдыҥ ла чыҥдыйы коомой эмчилик болуштаҥ улам 50 000 кижи божойт; Медицинский страхованиениҥ фондыныҥ ФОМС-ы јетиргениле, бастыра эмчилик болуштыҥ медицинский јастыраларга 10 %-ти келижет, эмезе бир јылга 800 000.

Россияда бастыра бар клиникалардаҥ таҥынаҥ (частный) клиникалардыҥ тоозы 5—10 %-теҥ ашпайт. Россияда башка-башка специальностьту 707 муҥ эмчилер бар (2007 јылдыҥ учында); Россияныҥ Минздравыныҥ јетиргениле (2016), Россияда башка-башка специальностьту 543,6 муҥ эмчи.

2016 јылда Россияныҥ эмчиликке чыгымдаган акчазы 3,6 % ВВП болгон, бу ЕС-тиҥ ороондорыла орто кеминеҥ јабыс, ОЭСР (6,5 %), БРИКС аайынча, Кыдаттыҥ чыгымдананынаҥ кӧп (3,1 %), Индиянаҥ база кӧп (1,4 % ВВП), је эмчиликте јерлер астаган да болзо, Россияда 1000 кижиге келижер деген јрлер 1,6 катапка ЕС-те больничный јерлердиҥ орто тоозынаҥ кӧп; 2011—2017 јылдарда јаҥы чыккан балдардыҥ ӧлӱминиҥ тоозы 36 %-ке астаган; 2011—2017 јј. «Здоровье» деп нацпроект аайынча 300 поликлиника, 1800 фельдшерский пункт, 600 кире специализированный пункттар (инфаркт ла инсульт болзо болужар) тудулган.

Blomberg деп консалдинговый компанияныҥ отчёды аайынча (2014), Россия эмчиликтиҥ чыҥдыйы (качествао) ла эффективности деген критерийле калганчы 51-чи јер алган, 2013 јылда ол критерийлердиҥ рейтингине јуук турбаган; Система здравоохраненияныҥ отчедында 2015 јылда рейтинги 1—2 позицияга кӧдӱрилген, 49—50-чи јерге чыккан.

2010—2014 јылдарда Россияда кӧп европей ороондорго кӧрӧ јаш балдардыҥ ӧлӱми астаган (Список стран по уровню младенческой смертности); бу јанынаҥ российский эмчилик система оҥдолгоны кӧрӱнет.

Эксперттердиҥ јетиргениле (проф. Корчажкина Н.), Россияда јылдыҥ-јылга санаторно-курортный учреждениелердиҥ тоозы ла санаторно-курортный эмдеш алган улустыҥ тоозы астайт, бу мындый эмдениш баалу болгонында. Из-за запрета заместительной терапии для наркозависимых и отсутствия сексуального воспитания в Россияда наркозависимый улусты эмдебес эткениле, сексуальный јанынаҥ ӱредӱ коомой болгонынаҥ ВИЧ эпидемия токтобойт. Россия является лидером по темпам распространения ВИЧ в Европе. Россия кижиниҥ јӱрӱминиҥ узуны јанынаҥ 110-чы јерде (2015)- 105-чи јерде (2017), (Общие расходы на здравоохранение) бу Россияныҥ эмчиликке чыгымдаган ас акчазыныҥ камаанду. Је, Россияда калганчы 12 јылга кижиниҥ јӱрӱминиҥ узуны ортодо алты јылга узаган, Советский Союзтыҥ 1989 јылына келижет, 2016 јылда 71,87 јашка јетире.

The Lancet деп эмчилик журналдыҥ бичигениле (2016), Россия телекейде ороондор ортодо јоныныҥ су-кадыгыныҥ рейтингиле 119-чы јерде . Стратегический разработкалардыҥ тӧс јериниҥ башкараачызыныҥ А.Кудринниҥ јетиргениле, Россия эр улустыҥ су-кадыгы јанынаҥ аутсайдерлердиҥ тоозында. The Economist Intelligence Unit деп јондор ортодо аналитик компанияныҥ јетиргениле (2016), эмчиликтиҥ российский модели эффективность ло уч-турултага ууланган јанынаҥ критерийле рейтингтиҥ учында турат: Нигерияныҥ, Бразилия ла ЮАР-дыҥ кеминде, бу российский здравоохранениени јеткилдеери кезем астап калганы, јӱрӱмниҥ чыҥдыйын јабызадат , Россия ол јанынаҥ 80 јердиҥ 72-чи јеринде. ООН-до докладта, (Всемирный доклад о счастье, оценивающему «уровень счастья») ороондо комплексный показательдердиҥ суммазы аайынча: безопасность, здоровье, образование, удовлетворённости жизнью, — Россия 2017 јылда телекейде 49-чы јерде болгон, јаҥыс ла СССР-дыҥ алдындагы республикаларын акалаган (Прибалтиканыҥ ороондорын эмес); 2018 јылда Россия 59-чы јерге јылган.

Социал једикпестер

Јокту-јойу

Росстаттыҥ јетиргениле, 2016 јылдыҥ 1-кы кварталында Россияда кирелтези прожиточный минимумнаҥ јабыс 23 млн кижи болгон, бу оронныҥ бастыра јоныныҥ 15,4 %-ти.

«Ромир» деп шиҥжӱ холдингтиҥ јылдыҥ ӧткӱрип турган сурак-куучынынаҥ алган кӧргӱзӱлер, «нормальный јӱрӱмге» керектӱ айалга: российский биледе ӱч кижи болзо , экӱэи иштӱ болзын, ай сайын 70—80 муҥ салковой кирелте болор учурлу, эмезе 23 — 27 муҥ салковой бир айда биледе кажы ла кижиге. Росстаттыҥ јетиргениле, 2015 јылда кирелтези 15 муҥ салковойдоҥ ас улус 29,4 % болгон, эмезе 43 млн граждан — бу јокту айалганыҥ окылу кӧргӱзӱлеринеҥ эки катапка кӧп.

Вице-премьер Ольга Голодец јарлаган, Россияда јокту айалга (бедность) официал кеминеҥ чик јок бийик, мыны статистика тоолор кӧргӱзет. Онойдо Голодец ајарган, Россияда «иштеп турган јоктулар» деп уникал явление бар. Россияда пенсияда улустыҥ комфорт айалгада јӱрӱми деп рейтинг аайынча ороон телекейде 43 јердиҥ 40-чи јеринде. Разрыв между наиболее богатыми слоями — верхними 10 % населения — и самыми бедными 10 % составлял в 2013 году 16 раз, за двадцать лет расслоение увеличилось в четыре раза.

Каршулу керектер

(Министерство внутренних дел Российской Федерации) (МВД), 2020 јылдыҥ чаган — сыгын айларында 1540.2 муҥ каршулу керек темдектелген, ол 2019 јылга кӧрӧ 1,2 %-ке кӧп. Каршунаҥ улам 17.5 муҥ кижи божогон, 27.1 муҥ кижиниҥ су-кадыгын тыҥ ӱреген. Деремне јерге божогон улустыҥ 39,3 %-ти келижет (6.9 муҥ кижи); калалар ла кала бӱдӱмдӱ поселокторго — 67,6 % кижи, су-кадыгы ӱрелген улус 18.3 муҥ кижи .

Тӱҥдештирзе, 2011 јылда органами внутренних дел 24,61 млн заявление кӧрӱлген, ӧскӧдӧ каршу керек аайынча јетирӱлер болгон. Кажы ла 12 јетирӱде (8,1 %) уголовный керек ачылган. Каршулу керектеҥ 40,1 муҥ кижи (4,5 %) божогон, 49,4 муҥ кижиниҥ су-кадыгы ӱрелген (2,8 %). Деремне јерде 41,0 % божогондор болгон (16,4 муҥ кижи); калалар ла посёлоктордо, федерацияныҥ субъекттериниҥ тӧс јери эмес, — 35,8 % болгон; су-кадыгы тыҥ ӱрелген улус — 17,7 муҥ кижи.

Росстаттыҥ бергениле, 2010 јылда Россияда 1800 каршулу керек болгон, (100 муҥ кижиге чотозо), бастыра эл-јонго бодоштыра чотозо, 2,63 млн Каршулу керек. 2011 јылда 16,4 муҥ темдектелген (Список федеральных субъектов России по уровню убийств) ӧлтӱриш 2010 јылга кӧрӧ 12 %-ке ас.

Ишјок

Россияныҥ иштӱ улузыныҥ тоозыныҥ кеми совет ӧйдӧҥ ала бийик болгон, рождаемость јабызаарда, экономикада иштеп турган ӱй улустыҥ тоозы кезем кӧптӧй берген.

Кризистиҥ кийнинде иштиҥ рыногында Россияныҥ экономиказында шоковая терапия болгон (1990-чы јылдар), экономиканыҥ ойто ӧзӱми кӧндӱгерде, ишјоктор астаган. 2013 јылда года (Трудовые ресурсы в России) Россияда 75,2 млн иштенгедий јашту кижи болгон. Бу ороонныҥ эл-јоныныҥ 53 % болуп јат. Ол тоодо 71,0 млн кижи экономикада турушкан, 4,3 млн кижи (5,7 %) иш јок болгон, је улай ла иш бедиреген. Бу ӧйдӧ Россияныҥ башка-башка региондоры онойдо ло ок иш јанынаҥ кӱч айалгада болгон, гастарбайтерлер иштеген (иностранной рабочей силы). В 2013 году в России по данным МОТ насчитывалось 4,137 млн безработных.

Россияда ӱй улус экономикада кӧп туружат, је, эмдиге јетире кӧп ишбереечилер ӱй улусты дискриминировать эдет. Мындый проблемный схематический дискриминациянаҥ ӧскӧ, Россияда проблема занятости , экономикада неформальный сектордо кӧп иш, перестройканыҥ кийнинде бу тыҥыган. Бу феноменде бойыныҥ јакшызы ла јаманы (плюстары ла минустары) бар.

ВЦИОМ-дыҥ јетиргениле, безработица Россияда јаан социал проблемалардыҥ бирӱзи болот.

СМИ-де цензура, кижиниҥ тап-эриктерин бусканы

1989 јылда американский неправительственный организация Freedom House јетиргениле, ол јылдыҥ ла Россияга ӱч варианттаҥ («свободное», «частично свободное» и «несвободное») статус «частично свободный» ороон деп статус берет.

2004 јылда Россия «несвободный ороондорго» коштырткан, бастыра јайым эмес ороондордыҥ («несвободный ороондордыҥ») тоозы ол тушта 49 болгон. «Частично свободны»й 54 ороон, «полностью свободный» — 89. 2005 јылда Россия бӱдӱнге јайым эмес ороон(полностью несвободной страной) деп чотолгон, 194 јердиҥ 158--чи јеринде болгон. Бу организация, «российские власти используют юридическое и экономическое давление, а также угрозы физической расправы, чтобы предотвратить появление в СМИ критической информации по особо острым темам, таким как, например, конфликт в Чечне» деп чотойт. Олордыҥ 2006 јылда эткен «Россияда СМИ» деп доклады аайынча, правительство телеканалдарды кезем контрольдо тудат (2005), јайым журналисттерди јеткерле коркыдат. 2009 јылда Россия 195 ороонныҥ рейтингинде 174-чи јерде турат.

2008 јылда Россияныҥ «јайымныҥ рейтинги», House-ниҥ јетиргениле 5,5 болгон. Јакшы рейтинг 1,0 болот (темдектезе, Канада); эҥ коомой — 7,0 (темдектезе, Корейская Народно-Демократическая Республика,КНДР). Бу рейтинг аайынча, Россия эмдиге јетире «јайым эмес ороон». Росия Федерацияныҥ Общественный палатазыныҥ ла Российский Едерацияныҥ ӧскӧ ороондорло министерствозыныҥ јетиргениле, доклады организации Freedom House организациияныҥ доклады бъективный эмес, организация бойы является США-ныҥ политиказыныҥ инструменти.

2016 јылда Россия 100-теҥ 35 балл алат.

2017—2019 јылда Россия текши јайымныҥ кемиле 100-теҥ 20 балл алат, јайым эмес болуп артат (рейтинг Freedom House).

Ӧскӧ организация јетиргениле — «Репортёры без границ», 2008 јылда Россия 173 јердеҥ 141-чи јерди јайым прессаныҥ рейтингинде болгон.

2008 јылда тележурналист Познер Владимир Владимирович Россияныҥ тергеелик телевидениезинде баштапкы каналда иштеп тура РФ-ныҥ Общественный палатазында вопросам морали и нравственности на отечественном телевидении керегинде куучынында айткан: Россияда јайым сӧс (свободы слова) јок. 2011 јылда Познер баштапкы катап официально јарлаган: российский телевидениеде «стоп-листтер» бар — кӧрӱлтелерге кычырбас улустыҥ списогы бар. 2010 јылдаҥ ала федерал телеканалдарга кату цензура учун Немцов Борис Ефимовичти кӧргӱспей барган, Гарри Каспаровты, Михаил Касьяновты, Эдуард Лимоновты, Алексея Навальныйды ла о.ӧ. политикалык оппозиционерлерди јууктатпаган. Познердиҥ айтканыла, 2015 јылдыҥ кӱӱк айында, Немцов тыҥ јарлу болордо, телекӧрӧӧчилерге сӱрекей јилбилӱ де болгон болзо, политикти Познер бойыныҥ авторский программазына телеэфирдиҥ «баштапкы каналына», кату токтодып турганы учун, кычырып болбогон, канча катап албаданган да болзо.

Анчада тыҥ телевидение политический цензурга бастырган деп кинокритик Ирина Петровская чотойт. «Критика ла јаҥга јарабас материалдар» ӧйинде јарлалбайт, темдектезе, 2011 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 4-чи кӱнинде болгон текши удурлажуны «За честные выборы, массовые протесты»јӱк ле неделе ажыра кӧргӱскен. Российским телевидениеде политикалык сатира јок (демократияныҥ темдеги — сатира), јаҥда улус бойы керегинде сатираны телеэкранда кӧрӧр кӱӱни јок. Бу айалга (Дело НТВ, разгрома старого) НТВ-ны куклаларлу телепрограмма Путинди «гофманныҥ кичинек Цахези» деп кукла эдип кӧргӱзерде, јаҥдар НТВ-ны «оодып», јоголткон.

2012 јылдыҥ кочкор айында «Познер (телепередача)» деп ток-шоуныҥ ӱзӱгин кӧндӱре эфирдеҥ (Прямой эфир) кезип чачкан Тина Канделаки ле Познер Владимир Владимировичтиҥ Алексея Навальныйды телевидениеге кӧргӱзери јанынаҥ блаашту куучыны кезилген. Ээфирдиҥ бир бӧлӱги ороонныҥ кӱнчыгыш јанында кӧргӱзилген, европей јанына ол чолтык эдип кӧргӱзилген. Кийнинде Познер бу јанынаҥ пресс-конференцияда инцидент чын болгон деп айткан, бу эфирдиҥ цензуразы болгон. Как пояснил сам Познер јартаган, студияда јаантайын генеральный директорго информация јетирер кижи отурат, гендиректор оноҥ кезик кадрларды јоголтот.

Коррупция

Россияда коррупцияныҥ индексмниҥ рейтинги Transparency International-дыҥ кӧргӱзӱзиле

Россия	2019	2018	2017	2016	2015	2014	2013	2012	2011	2010	2009	2008	2007	2006	2005	2004	2003
Јер	137/198	138/198	135/198	131/198	119/198	136/198	127/198	133/198	143/182	154/178	146/180	147/180	143/179	121/163	126/158	90/145	86/133
Балл	28/100	28/100	29/100	29/100	29/100	27/100	28/100	28/100	2.4/9.5	2.1/9.3	2.2/9.4	2.1/9.3	2.3/9.4	2.5/9.6	2.4/9.7	2.8/9.7	2.7/9.7
2002	2001	2000	1999	1998	1997	1996	1995	Калганчы јылдарда Россияда ИВК кубулбайт. 2015 јылдаҥ ала 2017 јылга јетире ол 29 баллду болгон, 2018 јылда бир баллга астаган, 2019 јылда кубулбайт. Более значительные изменения наблюдались в положении Россияда рейтингте оҥдолгон: 2015 — 119-чы јылдарда, 2016 — 131-чи, 2017 — 135-чи, 2018 — 138-чи. Мындый солыныштар ӧскӧ ороондордыҥ рейтинги солынганынаҥ улам, кезик ороондор индекске кийдирилер, кийдирилбес болгон, бар антикоррупционный инструменттер ӧрӧ ӧспӧгӧн, Конвенция о гражданско-правовой ответственности за коррупцию Россияда эмдиге јетире ратифицироватся эдилбеген.
71/102	79/91	82/90	82/99	76/85	49/52	47/54	—
2.7/9.7	2.3/9.9	2.1/10	2.4/10	2.4/10	2.27/9.94	2.58/9.43	—

Јондор ортодо Transparency International деп биригӱ коррупцияныҥ кеми аайынча Россияга 3 баллдаҥ ас берген (2011—1996), бу олордыҥ чотогоныла, сӱреен коомой кӧргӱзӱ. Је, согласно исследованию британ аудиторский компания Ernst & Young-тиҥ шиҥдегени аайынча, 2012 јылдыҥ јазында ӧткӱрилген, 2011 јылда коррупционный рисктер Россияда тыҥ јабызаган, бир канча параметрле орто телекейлик кеминеҥ јабызаган. Ernst & Young-тыҥ шиҥдедежинде 43 ороонныҥ јаан компанияларыныҥ 1500 топ-менеджерлери 43 турушкан. Онойдо, 2011 јылда Россияда 39 % куучындашкан менеджерлер бизнести корулаарга, оноҥ корпоративный кирелте аларга наличный акчала карын берерге келижет деп айдышкан болзо, 2012 јылда мынайда 16 % менеджер айткан.

2011 јылда международныя консалтинговый компания PricewaterhouseCoopers ле Transparency International деп биригӱлер докладтар чыгарган, Россияда коррупцияныҥ кеми астайт деп ондо айдылган. PWC-тыҥ докладында темдектелген, «широкий общественный резонанс, который вызывает эта тема, и меры, принимаемые российским правительством в правовом поле, а также работа внутри компаний по укреплению систем обеспечения комплаенса и формированию у сотрудников культуры этичного поведения, — бу айалга јакшы кубулталар экелет».

ВТБ 24 банктыҥ башкараачызы Михаил Задорнов Россияда коррупцияныҥ кеми эмдиги ӧйдӧ, 1990-чы јылдарга кӧрӧ, бийик деп бойыныҥ шӱӱлтезин айткан. По оценкам международной организации сертифицированных бухгалтеров ACCA, Россия находится в пятёрке стран с наиболее высоким уровнем теневой экономики. По поводу борьбы с коррупцией Генпрокуратура РФ отчиталась об увольнении в 2018 году 1303 чиновников в связи с коррупционными расследованиями.

«Чын солынталар эдерге политикалык кӱӱн јок болзо, коррупцияга удурлажары карго культ болуп артар. Башкаруныҥ коррупцияга удура эткен каа-јаа точечный ижи, онойдо ок јасактарда локальный тӱзедӱлер ороондо коррупционный айалганы кезем солып болбос — солыырга выстраивать инклюзивную систему согласования интересов общественных акторов, которая не позволит власти принимать необдуманные решения в интересах узкой группы лиц» деп, Антон Поминов, «Трансперенси Интернешнлдыҥ башкараачызы айдат».

Ӱредӱлик

МГУ-ныҥ тӧс туразы

РФ-ныҥ Конституциязы аайынча текши орто ӱредӱни кыйалта јокко алары. Ол учун ада-энелер ле олордыҥ ордында улус каруулу. Россияда бастыра 31,5 млн кижи ӱренет (2016). Јаан улустыҥ грамотности (2015) — 99,8 %.

Эмдиги Россияныҥ ӱредӱлигиниҥ системазы школго јеткелек, текши ле профессионал ӱредӱ (дошкольное, общее и профессиональное образование). Текши ӱредӱниҥ бӧлӱктери (тепкиштери): баштамы, орто, јаан (начальный, средний и старший), онойдо ок специальный (коррекционный) ла дополнительный образование. Профессионал образование онойдо ок бӧлӱнет: баштамы, орто, бийик (начальный, средний и высший), база послевузовский ле дополнительный профессионал ӱредӱ.

Россияда текши ӱредӱде учреждениелердиҥ бӱдӱмдери (образовательных учреждений)  :

• Дошкольный образование (6—7 јашка јетире): ясли, детский сад;
• Баштамы ӱредӱ (6—11 јаш, 1—4 класс): школа, лицей, гимназия, интернат;
• орто ӱредӱ (12—16 јаш, 5—9 класс): школа, лицей, гимназия, училище, интернат;
• Толо орто ӱредӱ (16—18 јаш, 10—11 класс): школа, лицей, гимназия, училище, интернат;
• Баштамы профессионал ӱредӱ: профессионал училище, профессионал лицей, учебно-курсовой комбинат (пункт, центр);
• Орто профессионал ӱредӱ (9-чы класстыҥ кийнинде): техникум, колледж;
• Бийик ӱредӱ: институт (ВУЗ), академия, университет.

Россияда 2005/06 ӱредӱлӱ јылда 60,5 мкҥ. общеобразовательный учреждениелер иштеген: баштамы, толо, текши, орто школдор, интернаттар, гимназиялар, лицеейлер ле о.ӧ. (46 794, 2015 јылда). В них обучается свыше 15,6 млн учащихся (2018). Бу ӧйдӧ 2 муҥ. ӱредӱлӱ заведениелер, мында 0,3 млн кижи, оору балдарла иштеер ууламјылу. 3,5 муҥ. ӱредӱ заведениелер баштамы профессионал ӱредӱ берет, мында 1,5 млн кижи. Министерство юстицииниҥ 300-ке јуук мындый ӱредӱ заведениелери катуныҥ јеринде улусты ӱредет. Демографиялык айалга коомой болордо, ӱренеечилердиҥ тоозы астайт.

Ороондо 7 млн кире студенттер (3,5 млн тӱште ӱренет), 1068 вуз, ол тоодо 413 тергеелик эмес (2005 јыл). Оноҥ ӧскӧ 2,9 муҥ учреждение орто профессионал ӱредӱниҥ (ол тоодо 217 тергеелик эмес), мында 2,5 млн кижи ӱренет. Профессионал ӱредӱниҥ учреждениелери јасактар аайынча ӧй-ӧйинде аттестация, лицензирование ле тергеелик аккредитация ӧдӧр учурлу. Ӱредӱ заведениелер, тергеелик аккредитациязы јок болзо, ӱредӱни алган деп государственный бӱдӱмдӱ документти (диплом, свидетельство) берер учуры јок, лицензия јогы — ӱредер табы јок. «Аттестация» деген оҥдомол учреждениелерге эмес, ӱредӱ программаларга баштанган, онойдо ок вузтыҥ ла орто ӱредӱ заведениелерди божодып јаткандарга керектӱ.

2008 јылдаҥ ала бийик ӱредӱни эки бӧлӱктӱ системага кӧчӱрери уулалат: бакалавр — магистр (см. Болонский процесс). Квалификацияны «специалист» деп алза, кезик профессиялар ла ӱредӱ ууламјылар, темдектезе, медицина эмезе оборонный учурлузы бир уровеньдӱ системада артат.

ООН-ныҥ јетиргениле Россия телекейде инженерный ӱредӱ алып турган улустыҥ тоозыла баштапкы јерде турат.

2010 јылдаҥ ала 2017 јј јетире Россияда бийик ӱредӱ алар заведениелерде бюджетный (акча тӧлӧбӧс) јерлер кӧптӧгӧн (2010 — 43,43 %; 2017 — 49,91 %), је бу ла ӧйдӧ тӧлӧп ӱренер јерлерде ӱредӱниҥ баазы тыҥ кӧдӱрилген, бу айалга текши телекейде ӱредӱ учун тӧлӧмирлер астап бараатканына торт келишпейт кезик шиҥжӱчилердиҥ айтканыла, Россияда бийик ӱредӱ бааланганыла колбой бастыра кӱӱнзегендер ӱренип болбос. Россия бийик ӱредӱниҥ национал системазыныҥ рейтингинде (Universitas21 деп элдер ортодо сетьтиҥ версиязыла) 33-чи јерде турат. Ӱредӱниҥ кеминиҥ телекейлик рейтингиле (Education index) (2018) — комбинированный показатель Программы развития Организации Объединённых Наций (ПРООН), Россия 32-чи јерде. Согласно рейтингу эффективности национальных систем образования (Global Index of Cognitive Skills and Educational Attainment (2016)) — рейтинг, измеряющий достижения стран мира в сфере образования по версии британской компании Ӱлекер:Iw, — Россия 34-чи јерде.

Билим

Телекейдиҥ ороондорыныҥ текши билим продукциязы. Россияныҥ ӱлӱзи 2 %

Россияда билим социальный институт болуп Петре I тушта табылган, ол тушта Сибирь ле Америка јаар бир канча экспедициялар аткарылган, ол тоодо Витуса Беринга ле Василия Татищева, баштапкы орус историограф. 1725 јылда Петербургский академия наук ачылган, (эмдиги ӧйдӧ ол теперь Российский академия наук, Россия Федерацияда фундаментал билимде тӧс башкару јер). Оныҥ ичинде университет ачылган, кийнинде ол Петербургский университет боло берген. Академик Михаил Ломоносов орус билимниҥ ӧзӧрине јеен кирелте эткен, «закон сохранения масс»ы бу ачылтаны ол эткен. 1755 јылда году на основе проекта Ломоносовтыҥ ӱлекери аайынча, И. И. Шуваловтыҥ болужыла Московский университет тӧзӧлгӧн.

XVII—XIX чактарда Дерпте университет, Вильнеде , Казанда ла Харьковто университеттер ачылган . XIX чакта Варшавский, Киевский, Одесский ле Томский университеттер бк тоого кожулган. Д. И. Менделеев 1869 јылда ар-бӱткенниҥ законын — орустап периодический закон химических элементов ачкан. 1904 јылда И. П. Павлов Нобельдиҥ сыйын физиология ла эмчиликте ижи учун алган, 1908 јылда — И. И. Мечников — иммунитеттиҥ механизмин шиҥдеген учун база ондый сый алган. 1909 јылда Саратовто университет тӧзӧлгӧн.

Россияныҥ билимчилери јаҥы билим ууламјылар баштаган: физическая химия (М. Ломоносов, Д. Менделеев), органическая химия, тӧзӧӧчилердиҥ база бирӱзи (А. Бутлеров), неевклидова геометрия (Н. Лобачевский, Б. Риман), металлография (Д. Чернов, П. Аносов, Г. Клифтон), криобиология (П. Бахметьев), биогеохимия (В. Вернадский), геохимия (В. Вернадский Ф. Кларкла кожо, А. Ферсман, В. Гольдшмидт, А. Виноградов), геронтология (И. Мечников), гелиобиология (А. Чижевский), нефтехимия, тӧзӧӧчилердиҥ база бирӱзи (Н. Зелинский), теоретическая космонавтика (К. Циолковский, А. Штернфельд), аэродинамика (Н. Жуковский), военно-полевая хирургия (Н. Пирогов), психофизиология (И. Сеченов), рефлексология (И. Сеченов, И. Павлов, В. Бехтерев), тӧзӧӧчилердиҥ база бирӱзи крестьяноведения (peasant studies) является А. Чаянов, тектология (А. Богданов), реаниматология (В. Неговский, С. Брюхоненко), одним из основателей социологии является П. Сорокин, почвоведение (В. В. Докучаев), тӧзӧӧчилердиҥ база бирӱзи трансплантологии является В. П. Демихов.

Совет ӧйдӧ российский билим јаан ачылталарды, једимдерди естественный билимдерде эткен, мында башкару партияныҥ идеологиялык ширтежи тыҥ эмес болгон. Кезик эксперттердиҥ айдыжыла, (проф. Н. Азаров), СССР-да билимниҥ культы болгон. Бу ӧйдӧ эдилген ижи учун Нобельдиҥ сыйын алган физиктер: Тамм, Франк, Черенков, Ландау, Басов, Прохоров, Капица, онойдо ок химик Семёнов ле математик Канторович, 1975 јылда экономикала сый алган. Математиктер С. Новиков (1970) ло Г. Маргулис (1978) математикала эҥ ле бийик сыйды — Филдсовский сыйла кайралдаткандар. Курчатоватыҥ, Королёвтыҥ ла СССР-дыҥ ӧскӧ дӧ билимчилериниҥ баштаган билим школдорына шылтай ядерный јуу-јепсел ле космонавтика ӧзӱп чыккан. Ол ӧйдӧ биологияда ачылталар «туктурылган» , не дезе сдерживалось начатой в середине 1930-чы јылдарда Лысенко баштаган кампания генетикага удура болгон, оныҥ учун коштой база ӧскӧ билим дисциплиналар тыҥыда арткан(см. Идеологический контроль в советской науке).

Совет ӧйдӧ билим учреждениелердиҥ тоозы ӧскӧн, академический ле вузовский бӧлӱктерле кожо билимде в науке отраслевой ло заводской секторлор кожулган. Калганчылары кӧп нургуны совет ӧйдиҥ кийнинде тергеениҥ секторынаҥ бойыныҥ акча-манадыла иштеерине кӧчӱрилген.

XX чактыҥ кийнинде российский билим уур кризис ӧткӧн. 1987 јылды билимниҥ кризисы тыҥып баштаган јыл деп темдектейдилер, качан ЦК КПСС ла Совет Министров СССР бастыра билим учреждениелерди таҥынаҥ бойыныҥ акчазын чыгымдап иштеерине(«О переводе научных организаций на полный хозяйственный расчёт ло самофинансированиеге) кӧчӱрер деп јӧби чыгарда», прикладной исследованиелер ле разработкалар товар деп чотолгон, научно-технический продукцияны (по договорным ценам) јӧптӧжӱ-баала тӧлӧӧрине кӧчкӧн, билим ишчилердиҥ тоозы астап баштаган. Промышленностьты јаҥыртар шиҥжӱлер ӧткӱрилбей барган , оборудование јаҥырбай, эскирип ле кадрового потенциала кожулбай барган. Билимди акчала кенейте јеткилдебей барарда, ороонноҥ муҥдар тоолу билимчилер ӧскӧ јерлерге, ороондорго јӱре берген (Утечка мозгов).

1990-чы јылдардыҥ кризисине алдырышпай билимниҥ кезик областьтарында кӧп билимчилер телекейде бийик јерде болгондор, темдектезе 4 российский физик Нобельдиҥ сыйын алган: Жорес Алфёров — 2000 јылда, Алексей Абрикосов ло Виталий Гинзбург — 2003 јылда, Константин Новосёлов — 2010 јылда. Математиктер В. Дринфельд (1990), Е. Зельманов (1994), М. Концевич (1998), В. Воеводский (2002), Г. Перельман (2006), А. Окуньков (2006), С. Смирнов (2010) [Филдсовская премия|Филдсовский сыйла]] кайралдаткан. Математиктер М. Пинскер (1978), А. Холево (2016) Шеннонныҥ сыйыла кайралдаткан, теория информацииде эҥ ле бийик кайралдаткан. Математиктер М. Громов (2002), Я. Синай (2014), Г. Маргулис (2020) Абелевский сыйды математикала алган, Нобельдиҥ сыйына тӱҥей. Пуанкарениҥ сыйын — математикалык физикада бийик кайралды — М. Концевич (1997), Я. Синай (2009), А. Бородин (2015) алган. 20-чи ле 21-чи чактардыҥ белтиринде Россияда канча јӱс муҥ билим шиҥжӱчилер иштеген, кӧп сабазы (јарым миллион кирези ) — билимниҥ кандидаттары ла докторлоры.

Россияда тӧрт муҥ кире билим организациялар иштейт, олор шиҥжӱлер эдет. 70 % кирези тергеениҥ.

Д. А. Медведевтиҥ башкарузы Российский академия наукта ӧткӱрген реформазын билимчилер тыҥ критикалаган, 2019 јылда Ӱредӱлик ле билимниҥ министерствозы 8000 билимчини иштеҥ јайладарга сананган, «Развитие науки и технологий» деген тергеениҥ программазы бюджетти 0,98 %-теҥ 2015 јылда 0,87 %-ке јетире 2019 јылда астадарга сананган.

Россияда муҥдар билимчилер иштейт, олордыҥ иштерин телекейде кӧп катап темдектеп, цитировать эдедилер (олордыҥ ижине ондор, јӱстер тоолу ссылкалар).

Математика ла программирование сферада Россия бойыныҥ билим потенциалын чеберлеп алган, телекейде эмди лидер јерде; олимпиадаларда (математика ла программированиеде) российский туружаачылар бийик јерде болот. 1994—2011 јылдарда јылдыҥ изобретениениҥ патентный заявкалары Россияда 25 745 ала 41 414 јетире кӧптӧгӧн. 2011 јылда Россияда 4 катапка кӧп патентный заявка болгон, СНГ-ныҥ бастыра ороондорыныҥ патенттерин катай алганынаҥ.

• 
  Пётр Капица
• 
  Илья Мечников
• 
  Иван Павлов
• 
  Андрей Сахаров
• 
  Николай Семёнов
• 
  Павел Черенков

Космосты шиҥдеери

Российская Российский «Мир» деп орбитал станция

Космосто технологиялар ла космосты шиҥдеери Россияда Константин Циолковскийдеҥ башталат, теоретический космонавтиканыҥ адазынаҥ. Оныҥ иштери баш совет ракетостроительдердиҥ јайаандыгын кӱйбӱреткен, Сергей Королёвты, Валентин Глушконы ла о.ӧ., совет космический ӱлекерлердиҥ једимине јаан јол берген.

1957 јылда телекейде Јердиҥ баштапкы искусственный спутниги учуп чыккан  — Спутник-1; 1961 јылда [[Гагарин, Юрий Алексеевич|Юрий Гагарин] — телекей ичинде баштапкы кижи космоско учып чыккан. Совет ле российский шиҥжӱчилдердиҥ јаан једимдериниҥ ортозында телекейде ачык космоско кижи, Алексея Леонова, чыкканы болуп јат. Луна-9 деп космический корабль Айга баштапкы катап конгон аппарат болот, Венера-7 дезе планета Венерага баштапкы катап конгон аппарат болуп јат, , Марс-3 дезе баштапкы катап Марс планетага отурган планетоход Луноход-1 болуп јат. Орбитальный станция Салют-1 ла кӧпмодульду орбитальный станция Мир база телекейде баштапкы катап учкан.

Совет Союз јоголгон кийнинде, космосты шиҥдеерге башкару акча-манат чыгарып турган ӱлекерлер, ол тоодо космический челнокты, Буранды јеткилдегени токтодылган, удаткан, бу ла ӧйдӧ российский ракетно-космический отрасльда коммерческий кыймыгу јондор ортодо биригӱде тыҥыган. После того, как программа США-ныҥ Спейс шаттл деп программазы 2011 јылда токтоордо, ракета Союз Международный космический станцмяга космонавттар ла кош јетирер јаҥыс кереп болуп арткан.

Российский Ай ӱлекер (Луна-Глоб) айдыҥ миссиязыла 2021 јылда учарга белетелет. Роскосмос база Федерация деп атту космический корабль белетейт, оны ичинде экипажту эдип орбитага 2025 јылда чыгарар. В феврале 2019 было объявлено, что Россия планирует свою первую миссию с экипажем для высадки на Луну в 2031 году.

Культура ла кеендик

Россия кӧп культуралардыҥ белтиринде турат, онойдо ок тергееде башка-башка укту калыктар јуртайт, этнокультурный байлык, культуралар ортодо колбулар бар. Россияныҥ кӧпнациональный культуразы телекейлик культураныҥ учурлу бӧлӱги болуп јат. ООН-ныҥ јетиргениле, Россия сӱреен бай культуралык энчилӱ ороондорго кирет. Российский материальный ла духовный культураныҥ ӧзӱмине православие ле башка-башка бӱдӱмдӱ язычество салтарын јетирген и разнообразных форм язычества, онойдо ок монгол-татар ла кӱнбадышевропей салтар. Мындый јӱзӱн-башка культуралык энчи бастыра бар јок национал кеендиктердиҥ бӱдӱмдеринде кӧрӱнет.

Литература

Билимчилердиҥ шӱӱлтезинде, литература Россияныҥ кӧлӱрилгенине јаан учурлу болгон, качан телекейлик интеллектуал элита Россияны јерлик варвар ороон деп айдатан, ойто Россияны аҥылу культуралык бӱдӱмдерлӱ ороон деп ајарган, орус культура телекейдиҥ культуразыныҥ база бир бӧлӱги деп кӧргӧн.

Бистиҥ ӧйгӧ јетире Јебренорус литератураныҥ бир бӧлӱк кереестери јеткен кудайлык эмезе куучын кептӱ, олордыҥ ортодо јарлузы: «[Повесть временных лет», «Слово о законе и благодати», «Память и похвала князю Владимиру», «Житие Феодосия Печерского», «Сказание о Борисе и Глебе», «Поучение Владимира Мономаха», «Слово о полку Игореве», «Моление Даниила Заточника», «Задонщина», «Повесть о житии Александра Невского» ло о.ӧ. Самара кептӱ (эпистолярного жанра) бичимелдер, темдектезе «Послание Климента Смолятича пресвитеру Смоленскому Фоме». XVI чакта (жемчужина эпистолярного жанра) Иван Грозный ла Андрей Курбскийдиҥ ортодо самаралар. Ол тушта поляктар ажыра табынча ла кӱнбадыш литературала таныжып баштаган. Албатыныҥ творчествозы былины ла сказтар ажыра кӧрӱнген. Светский литература Россияда јаҥыс XVII чакта табылган. Баштапкы ондый јарлу бичимел — «Житие протопопа Аввакума». Ол ло тушта орус литература арайынаҥ ӧзӱп баштаган, орус поэзия база (известные представители русской орус силлабический стихосложениениҥ, силлабический поэзияныҥ баштапкылары — Симеон Полоцкий ле Сильвестр Медведев).

XVIII чакта Россияда јаркынду орус бичиичилер ле ӱлгерчилер табылган. Олордыҥ ортозында — поэттер ле бичиичилер В. К. Тредиаковский, А. Д. Кантемир, М. В. Ломоносов, Г. Р. Державин, Н. М. Карамзин; драматургтар А. П. Сумароков ла Д. И. Фонвизин. Ол ӧйдӧ классицизм деп стиль болгон. Оныҥ ордына сентиментализм келген(М. Херасков, М. Муравьёв, Н. Карамзин, И. Дмитриев ле о.ӧ.).

Телекейде XIX ле XX чактардыҥ эҥ ле јарлу орус бичиичилери ле драматургтары: А. С. Грибоедов, Н. В. Гоголь, А. И. Герцен, И. А. Гончаров, А. Н. Островский, Д. В. Григорович, М. Е. Салтыков-Щедрин, Ф. М. Достоевский, И. С. Тургенев, Л. Н. Толстой, А. П. Чехов, М. Горький, И. А. Бунин, А. И. Куприн, И. Э. Бабель, М. А. Булгаков, В. В. Набоков, В. Г. Короленко, А. П. Платонов, К. Г. Паустовский, В. Ф. Тендряков, А. И. Солженицын, В. П. Астафьев, В. Г. Распутин, В. Н. Войнович, Ф. А. Искандер, братья Стругацкие, С. Д. Довлатов ло о.ӧ., олордыҥ бичимелдери кӧп ӧскӧ тилдерге кӧчӱрилген, телекейлик культураныҥ учурлу бӧлӱги болуп арткан.

Орус поэттердиҥ телекейде эҥ јарлузы: В. А. Жуковский, К. Н. Батюшков, А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, А. В. Кольцов, Е. А. Баратынский, А. А. Фет, И. Ф. Анненский, Ф. И. Тютчев, Н. А. Некрасов, А. А. Блок, С. А. Есенин, К. Д. Бальмонт, А. Белый, В. Я. Брюсов, Д. С. Мережковский, Н. С. Гумилёв, И. Северянин, О. Э. Мандельштам, В. В. Маяковский, Э. Г. Багрицкий, М. И. Цветаева, М. А. Волошин, С. Чёрный, Б. Л. Пастернак, А. А. Ахматова, В. Хлебников, Н. А. Заболоцкий, И. А. Бродский (Нобельдиҥ литературала сыйыныҥ лауреады, 1987), Н. М. Рубцов, А. Т. Твардовский, К. М. Симонов, А. А. Тарковский, В. С. Высоцкий, Е. А. Евтушенко, Р. И. Рождественский, А. А. Вознесенский, Б. А. Ахмадулина, Я. В. Смеляков, Э. А. Асадов, Ю. В. Друнина, Л. А. Рубальская, Ю. И. Визбор, Б. Ш. Окуджава, Р. Г. Гамзатов ло о.ӧ.

Тӧрт российский писатель Нобельдиҥ литературала сыйыныҥ лауреаттары болгон: Бунин (1933, эмиграцияда), Пастернак (1958), Шолохов (1965) ло Солженицын (1970).

• 
  Александр Пушкин
• 
  Михаил Лермонтов
• 
  Николай Гоголь
• 
  Иван Тургенев
• 
  Фёдор Достоевский
• 
  Лев Толстой
• 
  Антон Чехов

Философия

М. В. Нестеров. «Философтор» (П. А. Флоренский ле С. Н. Булгаков) 1917

Шиҥжӱчилдердиҥ кӧрӱмиле Россияныҥ философиязыныҥ тӧзинде («идея целостного знания»), курч айалгалар ла јӧпсинишпестерди ӧдӱп чыгарга ууланган, нравственно — ӱредӱлик ууламјылу; орус литература нравственный философияныҥ тили, Россияда аҥылу литературоцентричный бӱдӱмдӱ болгон. Николай Лосскийдиҥ шӱӱлтезиле, орус философияныҥ аҥылузы: космизм, софиология (учения о Софии), соборность, метафизичность, религиозность, интуитивизм, позитивизм, реалистичность (онтологизм) болуп јат. Кезик шиҥжӱчилер Россияныҥ философиязында эсхатологический мотивтер темдектейт.

Орус философтордыҥ ортозында башка-башка философиялык ууламјыларлу, орус ла телекейлик философияныҥ кӧмзӧзине јаан кирелте эткендериниҥ эҥ ле јарлузы: А. Н. Радищев, П. Я. Чаадаев, А. С. Хомяков, П. В. Киреевский, Н. Г. Чернышевский, Ф. М. Достоевский, Л. Н. Толстой, Н. Ф. Фёдоров, Г. В. Плеханов, М. А. Бакунин, П. А. Кропоткин, В. С. Соловьёв, В. В. Розанов, К. Э. Циолковский, Д. Л. Андреев, В. И. Вернадский, Н. О. Лосский, В. И. Ленин, С. Н. Булгаков, Н. К. Рерих, Н. А. Бердяев, А. А. Богданов, Н. Я. Данилевский, П. А. Флоренский, Ф. А. Степун, И. А. Ильин, С. Л. Франк, П. А. Сорокин, Е. П. Блаватская, А. Ф. Лосев, С. А. Яновская, В. В. Зеньковский, А. А. Зиновьев, Э. В. Ильенков, А. Л. Чижевский, Г. И. Гурджиев, С. Н. Трубецкой, Л. И. Шестов, Г. Г. Шпет, М. М. Бахтин, С. С. Аверинцев, А. М. Пятигорский.

Јурамал кеендик

Јебрен јурамалдардыҥ бир бӱдӱми — орус иконопись. Ол византий устардыҥ эп-аргаларын энчилеген, је бу ла ӧйдӧ олордо бойыныҥ стили болгон.. Олорго реализм эмес, символизм јуук болгон; иконописте орус символизм кӧп јурукчыларга ууламјы берген, темдектезе, влияние русской иконы на своё творчество подчёркивал Анри Матисс бойыныҥ јайаандык ижинде орус икона јаан салтарын јетирген деп айдат. Орус иконописьте тӧс тема: ончозыныҥ јаманын таштаары (орустап тема всепрощения), јаҥыс Храм Божий эмес, је бастыра Айлаткыш (Вселенная) Святой Троицада бириккен, ого јебренорус живописьте ончозы бажырат, бир јанынаҥ аскетизм, экинчи јанынаҥ бастыра тынду немеге айдары јок сӱӱштӱ; орус иконада Кудай бар, агарулар, онойдо ок тегин улус, кудайдыҥ улусты кичеегени: калаш ла (Святая чаша) байлу айак; орус иконописьте јураш ортозынаҥ башталат, тӧс фигуранаҥ, оны айландыра симметричный эдип экинчи планныҥ фигуралары јуралат. Орус иконописьте аҥылу ӧҥдӧрлӱ гамма ла, византий јаҥжыгуга кӧрӧ, јаркынду кызыл ӧҥди (орустап пурпурный цвет — цвет императора) тузаланбайдылар. Алипий Печерский, Григорий Иконописец, Андрей Рублёв, Даниил Чёрный, Дионисий, Гурий Никитин, Симон Ушаков, Фёдор Зубов ло ӧскӧлӧри де, орус иконописьти телекейлик кемине јетирген.

Баштапкы реалистический портреттер Россияда XVII чакта табылган, XVIII чактыҥ ортозы ла учы јаар Россияда јарлу јурукчылар болгон: Левицкий ле Боровиковский. Российский живопись ол ӧйдӧҥ ала текшителекейлик тенденцияларла барган. Выдающиеся художники XIX чактыҥ айдары јок јарлу јурукчылары: Ф. А. Бруни, С. Ф. Щедрин, О. А. Кипренский, К. П. Брюллов, А. А. Иванов, И. К. Айвазовский, А. И. Куинджи, В. А. Тропинин, А. Г. Венецианов, П. А. Федотов. Бу ӧйдиҥ јуруктарында кӧп саба академический ууламјы болгон. XIX чактыҥ экинчи јарымында века — реалистический живопись јайылып ӧскӧн (А.Саврасов, В.Поленов). Передвижниктер јурукта «критического реализм» деп ууламјы кӧндӱктирген, олордыҥ иштеринде улай ла социал тема болгон. Критический реализмниҥ эҥ јарлу јурукчызы — Репин. XIX чактыҥ учында Россияда Француз импрессионизмныҥ ууламјылары башталган. Реалистический ууламјынаҥ ыраабай, јурукчылар бойыныҥ ижинде бир канчага јайым ла виртуозный эп-аргаларла тузаланган, бу Сероватыҥ иштеринде кӧрӱнет. Василий Верещагин база бир јарлу орус јурукчы-баталист, орус черӱде бойы орто-азияда походтордо турушкан.

чактыҥ бажында Россияныҥ јурукчылары јаҥы эп-аргаларды экпиндӱ бедирейт, кӧп јаҥы ууламјылар табылат, темдектезе, символизм (Врубель, Добужинский), декоративный ууламјы, модернге тӱҥей, авангардный кеендик (Кандинский, Малевич). XX чактыҥ ортозында ла учында элбеде јарлу боло берген јурукчылар: И. Грабарь, А. Рылов, М. Шагал, Н. Крымов, И. Бродский, Б. Иогансон, С. Герасимов, М. Фейгин, З. Серебрякова, В. Стожаров, Ю. Васнецов, Е. Моисеенко, П. Кончаловский, Д. Жилинский, В. Орешников, Г. Ряжский, Т. Яблонская, К. Юон, В. Мешков, А. Пластов, Н. Ромадин, П. Оссовский, С. Чуйков, А. Дейнека, М. Сарьян, Ф. Решетников, А. Мыльников, Н. Нестерова, Б. Ряузов, О. Филатчев, О. Верейский, Э. Браговский, К. Васильев, М.Шемякин, Э. Окас, Я. Ромас, В. Алфеевский.

• 
  А. Рублёв. «Ӱчӱ»
• 
  А. Иванов. «Христос јонго кӧрӱнгени»
• 
  И. Шишкин, К. Савицкий. «Карагай ортодо эртен тура»
• 
  И. Крамской. «Таныш эмес»
• 
  И. Репин. «Волгада бурлактар»
• 
  В. Васнецов «Баатырлар»
• 
  И. Айвазовский. «Тогузынчы толку»
• 
  И. Левитан. «Алтын кӱс »
• 
  К. Малевич. «Кара квадрат»

Архитектура

Јебренорус архитектура (орустап Древнерусская архитектура) бир јанынаҥ византий јаҥжыгуларды уулалткан, је база бир јанынаҥ бойыныҥ јебрен орус агаш зодчествозын ӧскӱрген. Византиянаҥ орус храмдар кӱнбадыш — кӱнчыгыш деп осьло тудулган: притвор, эмезе трапезный, наос ло алтарь. Орус храмдардыҥ аҥылу темдеги : «согоно» башту (луковичные главы) ла кӧп баштарлу. Кремльдер орус шибеелердиҥ зодчествозыныҥ јаркынду темдеги. Орто чактарда орус крестьяндардыҥ туралары агаштаҥ чапкан сруб јаҥжыккан изба болгон эки- ле тӧртскатный јабынтылу. Арга-чакту калада јаткан улус хоромный комплекстер тудатан. Кийнинде орус архитектура кӱнбадышевропей архитектурага тӱҥейлешкен барокко, классицизм, темдектезе, оны Санкт-Петербургтыҥ ла оны айландыра архитектура керелейт. XIX чактыҥ ортозынаҥ Российский империя ойто кайра јебрен орус зодчествого баштанып, орус ла јаҥы орус стильди таркадат. СССР-дыҥ архитектуразыныҥ јаркынду тӱӱкизинде авангард проекттер сад-калалар, коммунна-туралар, жилкомбинаттар, соцкалалар конструктивизм ле рационализм деп ууламјыларла тудулган. 1930-чы јылдарда политическалык конъюнктура архитектура авангардты токтотсын деген, оныла кожо улус јадар туралардыҥ проекттерин «левацкими загибами» деп јамандап, сталинский архитектураныҥ ӧйи башталган. Переход к массовому типовому строительству при Н. С. Хрущёвтыҥ ӧйинде тудулган туралар «хрущёвкалар» деп чоло алган».

Санкт-Петербургтыҥ тӱӱкилик тӧс јери, Кижиде серкпелердиҥ комплекси, Московский Кремль ле Красная площадь, Новгород, Дербентте Нарын-кала деп шибее ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик энчизине кожулган(Всемирного наследия ЮНЕСКО). Славист и историк русской архитектуры У. К. Брумфилд славист ле орус архитектураныҥ шиҥжӱчили јебренорус агаш зодчествоны ла конструктивизмди орус архитектурада элдеҥ ле учурлу болгонын темдектейт. Оноҥ ӧскӧ, Россияда Кавказтыҥ элдериниҥ тудумдары арткан (осетинский, рутульский архитектура); свой самобытный облик имеет татар архитектурада бойыныҥ аҥылузы бар.

• 
  Нарын-кала шибее
• 
  Нерлиде Покровтыҥ храмы
• 
  Василий Блаженныйдыҥ храмы
• 
  Кижиде мӧҥкӱсалгыш
• 
  Казанский собор
• 
  Культураныҥ Зуевтиҥ адыла адалган туразы

Кӱӱлик

Кӱӱлик культура Россияда јаан учурлу болуп, телекейлик культураныҥ база бир јаан бӧлӱги болот. Россияда јаткан калыктардыҥ кӱӱлик культуразы јаба байлык энчи болот. Орус ла совет кӱӱчӱмдеечилердиҥ XVI—XX чактарда орус кӱӱ-фольклоры, орус романс, совет ле кийнинде кожоҥдоры, орус рок, бардтардыҥ чӱмдемелдери байлык энчи болуп биригет.

• «Знаменное пение». Јарлу композиторлор: Василий Рогов,Фёдор Крестьянин (Христианин) ле Иван Нос.
• Орес албатыныҥ кӱӱлери. Јарлу кожоҥчылар: Надежда Плевицкая, Лидия Русланова, Фёдор Шаляпин, Ольга Воронец, Людмила Зыкина, Евгения Смольянинова ла о.ӧ.
• Орус классикалык кӱӱ, опера ла балет, орус симфонический кӱӱ. Россия кӧп композиторлордыҥ тӧрӧли, олор классикалык симфонический кӱӱниҥ жанрыла бастыра телекейге јарлу. Олордыҥ ортозында А. А. Алябьев, М. И. Глинка, А. П. Бородин, П. П. Булахов, М. П. Мусоргский, П. И. Чайковский, Н. А. Римский-Корсаков, А. К. Глазунов, А. Н. Скрябин, С. В. Рахманинов, С. С. Прокофье, И. Ф. Стравинский, Д. Д. Шостакович, Н. Я. Мясковский, Г. В. Свиридов, А. И. Хачатурян, Э. В. Денисов, С. А. Губайдулина, Р. К. Щедрин, А. Г. Шнитке ле о.ӧ. Онойдо ок Россияныҥ кӱӱлик культуразына јаан кожулта эткен кӱӱчилер: Д. Ф. Ойстрах, М. Л. Ростропович, Ю. А. Башмет, В. А. Гергиев, Е. В. Образцова, Д. А. Хворостовский, С. П. Ролдугин ле о.ӧ.
• Орус романс. Јарлу композиторлоры: А. А. Алябьев, А. Е. Варламов, А. Л. Гурилёв, М. И. Глинка, А. С. Даргомыжский, А. П. Бородин, М. П. Мусоргский, П. И. Чайковский, Н. А. Римский-Корсаков, С. В. Рахманинов. В совет ойдӧ: Г. В. Свиридов, Ю. А. Шапорин, Д. Д. Шостакович, С. С. Прокофьев ле о.ӧ.
• Российский поп-кӱӱ. Јарлу кожоҥчылар: Иосиф Кобзон, Муслим Магомаев, Эдуард Хиль, Эдита Пьеха, Олег Анофриев, Юрий Антонов, Лев Лещенко, София Ротару, Алла Пугачёва, Валерий Леонтьев, Филипп Киркоров, Дима Билан ла о.ӧ.
• Авторский кожоҥ.

• 
  Михаил Глинка
• 
  Модест Мусоргский
• 
  Пётр Чайковский
• 
  Николай Римский-Корсаков
• 
  Александр Бородин
• 
  Сергей Рахманинов
• 
  Дмитрий Шостакович

Театр ла кино

Большой театр

Орто чактарда орус актерлор скоморохтор XI чактаҥ бери болгон. Олордыҥ ортозында музыканттар, кожоҥчылар, бијечилер, кокырчылар, јерлик аҥдардыҥ дрессировщиктери болгон.

Је театр Россияда иностранецтердеҥ келген. Развитием театрального дела занимались Алексей Михайлович ле Пётр I орус театрдыҥ ӧзӱмин кичееген . Петра Первый божогон кийнинеҥ театральный искусство Россияда чала уйадап баштаган. Је Елизавета Петровна каан болуп турарда, кӱӱлик ле театрал кеендик ойто ӧзӱп чыккан. 1756 јылда куран айдыҥ 30-чы кӱнинде орус театрды Петербургта иштедер деп Јарлык чыккан, эмди ол Александринский театр. Екатерина II театрды јаан учурлу деп чотогон, воспитательно-образовательный учуры јаан деп, је кӧп сабада ол ӧйдӧ театр, балет, опера улус соотодор учурлу болгон.

1896 јылда, парижский кинематографический сеанстардыҥ 4 ай кийнинде Россияда баштапкы кинематографический аппараттар табылып келген. Камилл Серф кӱӱк айда Россияда документал кинематографический съёмка эткен: Николай II каанныҥ коронациязына учурлай байрамды соктырган. Кино кӧргӱзери соот болуп тӱрген модага кирген, Санкт-Петербургта баштапкы кинотеатр 1896 јылда кӱӱк айда Невский проспектте ачылган. Баштапкы орус художественный ленталар орус классикалык литератураныҥ ӱзӱктери аайынча болгон: «Песнь про купца Калашникова», «Идиот (фильм, 1910)», «Бахчисарайский фонтан (фильм)»), албаты-кожоҥ аайынча «Ухарь-купец (песня)», эмезе орус тӱӱкилик куучындардыҥ иллюстрациязын кӧргӱзетен «Смерть Иоанна Грозного (фильм)», «Пётр Великий (фильм, 1910)». 1911 јылда Россияда баштапкы полнометражный фильм «Оборона Севастополя (фильм)» чыккан.

1925 јылда режиссёр Сергеем Эйзенштейном «Броненосец «Потёмкин» (фильм)» деп кино тургускан, критиктер бу киноны бастыра ӧйлӧрдиҥ ле бастыра калыктардыҥ талдама кинозы деп айдышкан.

3 совет ле 1 российский кино Оскар деп сый алган, «Лучший фильм на иностранном языке» деп категорияда:

• «Война и мир (фильм, 1967)» Сергея Бондарчука;
• «Дерсу Узала (фильм, 1975)» Акира Куросава (кожо производство СССР ла Япония);
• «Москва слезам не верит» (1981) Владимир Меньшов;
• «Утомлённые солнцем» (1994) Никит Михалков.

Совет ӧйдӧ мультипликация јаранып ӧскӧн. Мультфильм «Ёжик в тумане» Юрия Норштейна 2003 јылда Токиодо эҥ артык мультфильм «всех времён и народов» (башка-башка ороондордыҥ 140 кинокритик ле мультипликаторлорыныҥ айтканыла).

Балет

Балет Россияда јаан ӧзӱмин алынып, телекейде јарлалып, бастыра балеттиҥ тӧзӧлгӧзи болуп, ороонныҥ орус культураныҥ визитный карточказы боло берген. Орус балетте телекейге јарлу бијечилер: Матильда Кшесинская, Ольга Спесивцева, Вацлав Нижинский, Анна Павлова, Тамара Карсавина, Джордж Баланчин, американ балетке јол ачкан эмдиги неоклассический балетный искусствого база; Марис Лиепа, Рудольф Нуреев, Галина Уланова, Константин Сергеев]], Майя Плисецкая ла о.ӧ..

Музейлер

Россияда телекей ичинде јаан музейный фондторлу ороондордыҥ бирӱзи. Российский музейлер телекейде эҥ ле кӧп улус келер музуйлердиҥ тоозында.

Тергеелик орус музей

Тӱӱкилик музейлерге культура энчини чеберлеери, шиҥдеери ле јартаары јанынаҥ јаан иш келижет. Россияныҥ 2027 музеинде (РФ-ныҥ культура министерствозыныҥ музейлериниҥ системазында), 60 млн единица кире бар, јылдыҥ ла 70 млн кижи ол музейлерге келет. Россия јаан музейлериниҥ тоозыла телекейлик лидер болот: Кунсткамера Санкт-Петербургта Музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина, Третьяковская галерея, Оружейная палата, Государственный Русский музей — орус кеендиктиҥ телекейде эҥ јаан музейи. Государственный Эрмитаж телекейде 10 эҥ артык музейлердиҥ тоозына кирет, National Geographic деп журналдыҥ чотогоныла, Государственный исторический музей — Россияныҥ јаан деген тӱӱкилик национал музеи.

Библиотекалар ла архивтер

Россия библиотечный фонд аайынча телекейде баштаркы јерлерде: Россияда 39000 библиотека иштейт, ороонныҥ кайда да 30 % улузы тузаланат. В стране действует несколько библиотек мирового уровня, Российская национальная библиотека, по мнению аналитической компании World atlas, занимает пятое место в мире по своим размерам. Россияда архивтердиҥ системазы федерал, регионал ла каланыҥ ичинде таркаган. Российские архивы входят в число крупнейших архивов мира.

Декоративно-прикладной кеендик

Россияда јаткан калыктардыҥ соојындары ла чӧрчӧктӧри јебрен ӧйдӧҥ бери калыктыҥ кӧгӱс байлыгын биске јетирген .

Россияда художественный промыселдер калыктыҥ јайаандыгына тайанып ӧскӧн, оноҥ ары профессионал јурукчылар ла аргачы улустыҥ кӱчиле XX чакта профессионал декоративный искусство болуп ӧскӧн: дымковская игрушка, филимоновская игрушка, оренбургский пуховый платок, палехская миниатюра, абашевская игрушка, хохлома, гжель, хлудневская игрушка, городецкая роспись, богородская резьба.

• 
  Матрёшка
• 
  Дымковский ойынчык
• 
  Палехский миниатюра
• 
  Гжель
• 
  Хохлома

СМИ

Шуховский башня

Басма

Баштапкы периодический изданиелер Россияда XVIII чактыҥ бажында табылган, је басма ла СМИ јаҥыс ла XIX чактыҥ учында тыҥ таркаган.

2000 јј Россияда 170 кӱнӱҥ чыгар газеттер — тӧс јердиҥ ле јербойыныҥ — текши тиражы 4,8 млн экземпляр кире, онойдо ок а 425 кӱнӱҥ чыкпас газет ле журналдар текши тиражы 7,8 млн экземпляр кире. Баш национал газеттер (муҥ тиражту, бир катап чыгар): «Известия» (150), 1917 јылда тӧзӧлгӧн,Совет јаҥныҥ башкарузыныҥ; «Коммерсантъ» (125), 1989 јылда тӧзӧлгӧн; «Комсомольская правда» (955), 1925 јылда тӧзӧлгӧн, ВЛКСМ-ныҥ тӧс комитединиҥ башкарузы; «Московский комсомолец» (700), 1919 јылда тӧзӧлгӧн, Московского горкомныҥ (ВЛКСМ) башкарузы; «Независимая газета» (40), 1990 јылда тӧзӧлгӧн; «Новая газета» (284), 1993 јылда тӧзӧлгӧн; «Новый взгляд» (307), 1992 јылда тӧзӧлгӧн; «Парламентская газета» (56,5), 1996 јылда тӧзӧлгӧн, Россия Федерацияныҥ собраниезиниҥ; «Правда (газет)» (100), 1912 јылда тӧзӧлгӧн, КПРФ-тыҥ тӧс комитединиҥ органы; «Российская газета» (166), 1990 јылда тӧзӧлгӧн, орган РФ-ныҥ Башкарузыныҥ; «Советский спорт» (180), 1924 јылда тӧзӧлгӧн.

Баш информ агентстволор: ТАСС, 1904 јылда тӧзӧлгӧн; «Россия сегодня», 2013 јылда тӧзӧлгӧн; «Интерфакс», 1989 јылда тӧзӧлгӧнг. «Российский книжный палата» тергеелик библиографияныҥ ла российский басманыҥ статистиказыныҥ тӧс јери болот. ТАСС-тыҥ филиалы болуп, палата улай ла библиографический указательдер чыгарат. «Ежегодный библиографический указатель книг России» деп јыл сайын чыгар статистический ежегодникте канча кире печатный продукция кепке чыкканын бичийт (1954 јылдаҥ ала). Республикан книжный палатлар Башкортостанда, Чувашияда ла Татарстанда бар.

Теле, радио

Российский учёный Попов Александр Степанович радионы тапкан изобретатель улустыҥ бирӱзи, баштапкы катап радиопередачаны ыраакта угускан. 1924 јылдаҥ ала Россияда радиовещание, телевизионный берилтелер — 1931 јылдаҥ ала. 1991 јылга јетире телевидение ле радиовещаниени Государственный комитет СССР по телевидению и радиовещанию, Гостелерадио башкарган болгон, передачалар 3 всесоюзный радио- ло 2 всесоюзный телевизионный программала кӧргӱзилген, јербойында телевизионный передачалар бойыныҥ телестудияларыла 2-чи программала, бежинчи канал Ленинградский студия телевидения ла Московский телевизионный канал јербойыныҥ передачаларын 1-чи программала кӧргӱскен. Проводное радиовещание: 1-чи программа кожмак болгон, смешанной и јербойыныҥ ла всесоюзный программалар, 2-чи программада экинчи всесоюзый программа, 3-чиде — ӱчинчи всесоюзный программа берилген.

1992—1995 јј. Останкино телерадиокомпания, РГТРК «Останкино»,«РТР», ВГТРК башкаруны колго алган. 1-й канал Останкино, Радио-1 (ады «Радио 1») ле Маяк (радиостанция) федеральным радиоканалам осуществлялось «Останкино», (РГТРК «Останкино»), Россия-1|2 федеральному телеканалу, (заголовки «Российское телевидение», «РТР», «Россия»,) ла Радио России  — (ВГТРК). Јербойыныҥ радио- ло телевизионный передачалары 2-чи теле- ле 3-чи радиоканалла бойыныҥ государственный телерадиокомпанияларыла ӧткӱрилген (2004 јылдаҥ ала — ВГТРК-ныҥ филиалдары), Московский ле бежинчи Санкт-Петербургский каналдардаҥ ӧскӧзи. Проводной радиовещание: 1-кы канал кошмок арткан федерал ла јербойыныҥ берилтелери, 2-чи каналла федерал радиоканал, 3-чизиле — баштапкы федерал радиоканал.

1995 јылда РГТРК «Останкино» јоголгон, оныҥ ордына акционер общество государственный капитал туружар («Общественное российское телевидение» ле Общероссийская государственная радиокомпания «Маяк» (1998 јылда башкарары ВГТРК-га берилген, 2004 јылда оныҥ филиалы) ла Общероссийский радиостанция «Радио 1» (1997 јылда јоголгон, артканы акционерлерге). Гран ары јаар Российский государственный радиокомпания «Голос России» берилтелер эдет, 2014 јылдаҥ ала — Международный информационный агентство «Россия Сегодня» берилтелер ӧткӱрет. Бу ла ӧйдӧ коммерческий телевидение таркаган, акционер обществолор: Телекомпания НТВ (2001 јылдаҥ ала «Газпромныҥ колына кирген», оны государство јӧмӧйт), «ТВ-6, Московская независимая вещательная корпорация» (2002 јылдаҥ иштебейт), онойдо ок коммерциялык радиовещание. Бир канча проводной (кабельный) телевидениениҥ сетьтери бар.

Тергеелик байрамдар

Јеҥӱниҥ кӱни Кызыл тепсеҥде, 2010 јыл

Нерабочими праздничными днями в Россия Федерацияда иштебес байрам кӱндер:

чаган айдыҥ 1,2,3,4,5,6 ла 8-чи кӱндери — Јаҥы јыл, каникулдар;

чаган айдыҥ 7-чи кӱни — Россияда Рождество Христово;

кочкор айдыҥ 23-чи кӱни — День защитника Отечества;

тулаан айдыҥ 8-чи кӱни — Ӱй улустыҥ телекейлик байрамы;

кӱӱк айдыҥ 1-чи кӱни — Јас ла иштиҥ байрамы;

кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱни — Јеҥӱниҥ кӱни;

кичӱ изӱ айдыҥ 12-чи кӱни — Россияныҥ кӱни;

кӱчӱрген айдыҥ 4-чи кӱни — Эл-јондордыҥ бирлиги.

Иш јок байрам кӱндерде производственно-технический айалгала токтодор аргазы јок иш (эл-јонго керектӱ обслуживание) уулалат, ого коштой тургуза ла эдетен ремонт ло погрузочно-разгрузочный иштер токтобойт.

Спорт

Сочиде Кышкы Олимпиаданыҥ ачылтазы

1952 јылдыҥ Хельсинкиде Олимпий ойындардаҥ ала 2012 јылда Лондондо Јайгы Олимпий ойындарда советский, кийнинде российский спортсмендер качан да ӧскӧ ороондордыҥ ортозында медальдардыҥ тоозыла (общем медальном зачёте среди всех стран мира на летних Олимпийских играх) ӱчинчи јердеҥ тӧмӧн тӱшпеген. Бастыра медальдардыҥ зачедында СССР/Россия (бастыра Олимпий ойындарда) 2 јерде, США-ныҥ сборный командазыныҥ кийнинде.

1980 јылда Москвада Јайгы Олимпий ойындар ӧткӧн, 2014 јылда Сочиде — Кышкы Олимпий ойындар XXII болгон. Онойдо ок Россия Универсиадалар ӧткӱрген: 1973 јылдыҥ Јайгы Универсиадазы Москвада, 2013 јылда Казаньда Јайгы Универсиада болгон. 2019 јылда Красноярск Кышкы Универсиада ӧткӱрген.

Советский ле российский хоккеисттердиҥ јеҥӱлери тӱӱкиге кирген, олор кӧп катап телекейлик чемпионаттарда ла кышкы Олимпиадаларда јеҥӱ алгандар.

Россияда футболдыҥ традициялары тыҥ. Советский ле кийнинде российский футбольный клубтар европей турнирлерде јеҥӱ алган. СССР-дыҥ сборныйы Европаныҥ 1960 јылда чемпионы болгон, онойдо ок 1956 ла 1988 јылдарда олимпий алтын алган, футбольный турнирдее. Эмдиги ӧйдӧ Россияныҥ сборныйы 3-чи јерге ЧЕ-да 2008 јылда чыккан. 2017 јылда Россияда Кубок конфедераций ӧткӧн. 2018 јылда Россия баштапкы катап футболло телекейлик Чемпионат ӧткӱрген, ороонныҥ 11 калазында болгон. 2021 јылда Европаныҥ футболло чемпионадыныҥ кезик матчтары Санкт-Петербургта болгон.

Российский спортсмендер фигурный јыҥылашла, биатлондо, чанала, мини-футболло, пляжный футболло, мячту хоккейле, шайбалу хоккейле, спортивный ла художественный гимнастикала, јеҥил атлетикала, синхрон эжинишле, онойдо ок а также башка-башка единоборстволордо, анчада вольный борьба ла бокста тыҥ кӧргӱзӱлерлӱ.

Телекейде международный шашкиле чемпиондорыныҥ ортозында, го ло рэндзюныҥ европей турнирлериниҥ јеҥӱчилдериниҥ ортодо советский ле российский спортсмендер кӧп. Советский ле российский шахмат: 1946 јылдаҥ ала 1990 јылдарга јетире телекейдиҥ шахматла чемпиондоры болуп мира јаҥыс ла совет шахматисттер чыгатан, (американец Роберт Фишердеҥ ӧскӧ). Кӧп саба телекейлик командный чемпионаттар эр де улу, ӱй де улустыҥ группаларында, онойдо ок равно «СССР телекейдиҥ сборныйына удура» деп турнирлерде совет шахматисттер јеҥӱни алатан болгон. Совет ойдиҥ кийнинеҥ российский шахматисттердиҥ айдары јок јеҥӱлери токтогон до болзо, баштапкылардыҥ ортозында барып ла јат.1991 јылдаҥ ала эмдиги ӧйгӧ јетире шахматла ӱч чемпион  — россияндар.

2015 јылда российский спортсмендерди допингле тузаланат деп бурулаган (орустап Допинговый скандал в ВФЛА,российских спортсменов обвинили в массовом применении допинга). 2019 јылдыҥ јаҥар айында российский спортсмендерди тӧрт јылга международный соревнованиелерге божотпос деп јӧп чыккан.

Ајарулар

Комментариелер

Ајарулар