Кыҥыраар
Кыҥыраар (орустап Малый Яломан) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Кыҥыраар | |
|---|---|
| орустап Малый Яломан | |
 | |
| 50°29′52″ с. ш. 86°34′34″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Оҥдой |
| Јурт јеезе | Ийинниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 701[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗219[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 100 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649446 |
| АТТК-ныҥ коды | 84220820003 |
| МТТК-ныҥ коды | 84620420126 |
| Номер в ГКГН | 0154677 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерКыҥыраар — табыштанар, шыҥыраар орустап гремящий, будет звенеть, зазвенит[4].
Алама — јулукту агашта ӧзӧр јаан јиилек орустап яблоко[4].
1957 јылга јетире јурт Каҥырар (Кынырар) деп атту болгон[4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Алтай Республиканыҥ ортозында, Јаламанныҥ суузы Кадынга киргенинде турат. Тӱштӱк-кӱнчыгыштан Чуйдыҥ сындары, Теректиниҥ сындары тӱштӱк-кӱнбадыш јанында, тӱндӱк-кӱнбадыш јанында Јал Мӧҥкӱниҥ Сындары. Јуугында тайгалар: Кадрин, Сымылты, Ӱч-Эҥмек, Јайлугуш. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 701 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгалары аҥдык јер: айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар[7]. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.
Ӧзӱмдери
тӱзедерКырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар[8]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы-јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 4 ором: Кадынныҥ, Садтыҥ, Тӧс. Бу Р-256 темдектӱ федерал учурлу кӧӧлик јол. Чике-Таманныҥ ӱстине јетире 33 км. Эл-токтоду јурттыҥ ортозы киреде турат.
| Кыҥыраар јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире' | |
| Администрациялык тӧс јер Ийин | 8,8 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой | 60 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 260 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 350 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 695,3 км-деҥ | 0 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 219 | ↘218 | ↘215 | ↘211 | ↗216 | ↘214 | ↗219 |
Ук-калыктары
тӱзедер2002 јылдыҥ тооалыжыла 266 кижиниҥ 100 % алтайлар болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедер- баштамы школ;
- стадион;
- магазин — 2;
- эмчилик;
- культура байзыҥы.
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ (лпх), јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Мӧҥкӱсалгыштар (1244—1247)[14];
- Јебрен корумдар (964—969, 990—993, 1018, 1087, 1088, 1089, 1159)[14];
- Ӧркӧш, корумдар (1163—1171)[14];
- Ташта јурамалдар (743)[14];
- Кара-Корум, петроглифтер (963, 1231, 1232)[14];
- Аныйак ӧзӧк, мӧҥкӱсалгыштар (744—746)[14];
- Бозоголу (773, 861, 948)[14];
- Озогы јебрен субактар (742)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Ар-бӱткендик
тӱзедерЈуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Дилювиальная берма "каменный сад" на условно 100-метровой террасе р. Катуни (Горный Алтай) в районе пос. Малый Яломан. Чуйский тракт -
Камень с бермы на Катуни между селами Малый Яломан и Иня
Јарлу улузы
тӱзедер- Малчиев К. Ф. (1951—2020)- балетмейстер, балеттиҥ артизи, баштапкы алтай хореографиялык композициялардыҥ авторы, Арасей Федерацияда культураныҥ нерелӱ ишчизи.
- Шумаров,Ногон (1947г.р.) — режиссёр, актёр, драматург, кожоҥчы ла кӱӱ чӱмдеечи. Арасей Федерацияныҥ нерелӱ артизи (1999).
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Малый Яломан
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Onguday, Russia Travel Weather Averages (Weatherbase) (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 3906. Архивировано 1419269678.
- ↑ Оҥдой. Климат
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА " Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.