Москва

Москва — Россияныҥ тӧс калазы, федерал учурлу кала, Федерал округтыҥ администрациялык тӧс јери, Московский областьтыҥ тӧс јери. Москваныҥ эл-јоныныҥ тоозы 12 678 079 кижи (2020). Россия тергееде јонныҥ тоозыла эҥ јаан кала. Тергеениҥ европей келтейинде турат, улузыныҥ кӧбиле телекейде 10 каланыҥ тоозына кирет, телекейде эҥ јаан орус кала. Москва каланыҥ агломерациязыныҥ тӧс јери. Москвада администрациялык тӧзӧлмӧлӧрдӧҥ 12 округту.

Россияныҥ тӧс калазы Федерал учурлу кала
Москва
орустап Москва
Кызыл тепсеҥде Кремльдиҥ Спасский башнязы
Мааны[d] Кебедел[d]
55°45′21″ с. ш. 37°37′04″ в. д.
Эл-тергее	Россия
Статус	Тӧс кала
Федерацияныҥ субъекты	Москва
Ич бӧлӱк	12 администрациялык округ (125 аймак, 21 поселение), 146 муниципал тӧзӧлмӧ (125 муниципал округ, 19 поселение, 2 каланыҥ округы)
Мэр	Сергей Семёнович Собянин[d]
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы	1147
Баштапкы ады чыккан	кандык айдыҥ 4 кӱни 1147
Алдында аттары	Кучко́во («Москва рекше Кучково»)
Россияныҥ тӧс калазы ала	1478 јылдаҥ ала, 1712—1727 ла 1731—1918 ј.ј. јокко.
Федерал учурлу кала ала	1993 јылдаҥ ала
Текши јери	2561,5 км²
Бийиги	118-255 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+3:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘12 655 050 кижи (2021)
Ныктазы	4940,48 кж./км²
Агломерация	Москваныҥ
Ук-калыктар	орустар (91,65 %), украиндер (1,42 %), татарлар (1,38 %), армяндар (0,98 %), азербайджандар (0,53 %), еврейлер (0,49 %)
Конфессиялар	христиан јаҥду кижи, кӧп сабазы православныйлар Московский патриархаттыҥ), мусульмандар, иудейлер, будда јаҥдулар и др.
Катойконим	москви́ч, москви́чка, москвичтер
Окылу тил	орус тил
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	495, 499
Почтаныҥ индекси	101001–135999
АТТК-ныҥ коды	45000000000
МТТК-ныҥ коды	45000000
Номер в ГКГН	0009405
Оноҥ до ӧскӧзи
Награды
Каланыҥ кӱни	сыгын айдыҥ баштапкы ла экинчи субботазы
Эпитеттер	Ак таштардаҥ эдилген, Ӱчинчи Рим, Алтын башту, Баштапкыпрестольный, Орус калалардыҥ јӱреги , Беш талайдыҥ белтири порт
mos.ru
Москва Москва
Медиафайлдар Викискладта

Улу Москов княжествоныҥ тӱӱкилик тӧс јери, Орус каандыктыҥ, Арасей империяныҥ (1728—1730), Совет Россияныҥ ла СССР-дыҥ тӧс калазы. Герой — кала. Россия Федерацияныҥ тергеелик јаҥ башкарузы Москвада (Конституционный суд мында јок), ӧскӧ јердиҥ ороондорыныҥ посольстволоры, кӧп саба јаан арасей коммерциялык ӧмӧликтердиҥ штаб-квартиралары, јондык биригӱлер мында. Кала Россияныҥ кӱнбадыш келтейинде, Кӱнчыгыш-Европей чӧл-јалаҥныҥ ортозында, Москва сууныҥ јарадында турат, Ока ла Эдил суулардыҥ ортозы киреде, Федерацияныҥ субъекти болуп, Калужский ле Московский областьтарла кыйулажат.

Москва Россияда туристтер јӱрӱжер тӧс јер. Кремль, Кызыл тепсеҥ, Новодевичий монастырь ла Церковь Вознесения Коломенскийде ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчилериниҥ тоозына кирет. Москва јаан учурлу транспортлык јолдордыҥ кӱрмели (орустап узел) болот: 6 аэропорт, 10 темирјол вокзал, 3 речпорт (сууда јолло Тӱндӱк талайга ла Алтлантический теҥистердиҥ бассейндерине једер арга бар). 1935 јылдаҥ ала Москвада метрополитен иштейт. Москва тергееде тӧс спортлык јер. 1980 јылда мында XXII-чи јайгы Олимпий ойындар ӧткӧн, 2018 јылда футболло Телекейлик чемпионат ӧткӧн.

Этимологиязы

Каланыҥ ады суула тудуш.

Москва деп гидронимниҥ табылганы чике айдылбаган. Калганчы ӧйдӧ билимчилер сӧстиҥ учуры балтий ле славян тилдердеҥ келген деп јартайт. Суйук, чыкту, састу, балкашту дегени «орустап жидкий, топкий, сырой, слякотный».

Финно-угорский версияда башка-башка тилдердеҥ мынайда јартайт: коми моска — уй, кунајын, мерян тилде маска — айу, прибалт-фин тилде муста — кара, караҥуй. Эмдиги ӧйдӧ бу версияларды билимчилер јылдырбайт. М.Фасмер деп лингвист ле В. П. Нерознак торт келишпейт деп айдадылар, «Московъ» деп ойконимди ле Москва деп гидронимди јартаганы чике эмес дежет.

Физико-географикалык темдектери

Москваны теҥериде Јондор ортодо космический станциянаҥ кӧрзӧ, 2014 јылдыҥ чаган айыныҥ 29-чы кӱни

Москва Кӱнчыгыш-Европей чӧл-јалаҥныҥ ортозында турат. Ока ла Эдил суулардыҥ ортозында, Смоленско-Московский возвышенность (кӱнбадышта), Москворецко-Окский равнинаныҥ (кӱнчыгышта) ла Мещёрской низменностьтыҥ (тӱштӱк-кӱнчыгышта) бириккенинде турат. Москва кала Кӱнчыгыш-Европей платформаныҥ Русский плитазында туруп јат. Тӱндӱк ле тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында Москваныҥ московская синеклиза деп неме (орустап крупнейшая депрессия центральной части Восточно-Европейской платформы). 2014 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде каланыҥ текши јери 2561,5 км², бу јердиҥ кайда да ӱчинчи бӧлӱги (878,7 км²) кольцевой автомагистральдыҥ (МКАД) ичинде.

Москва МСК (московское время) деп часовой пояста турат. UTC-ка кӧрӧ ӧйдиҥ башказы +3:00. Талтӱш Москвада 12:30 болот.

Теплостанский возвышенностьто эҥ бийик јер 255 м талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийик, эҥ јабыс јер Бесединский кӱрлердиҥ јанында Москва суу каланаҥ чыгара аккан јерде. Кала Москва сууны экијандай, орто агынында туруп јат. Каланыҥ ичиле бу суунаҥ ӧскӧ база ондор тоолу кош суулар агат, јаан ла дегендери: Сходня, Химка, Пресня, Неглинная, Яуза ла Нищенка (сол кош суузы), онойдо ок Сетунь, Котловка ла Городня (оҥ кош суулары). Ӱлекер:Seealso. Москвада ӧскӧ дӧ суулар кӧлдӧр бар, МКАД-тыҥ ичинде кичинек суулар ла суучактар, кӧп сабазы коллекторлордыҥ ичиле агып јат, онойдо ок 240 кире ачык суу (кӧлдӧр лӧ кӧӧлмоктор-буунтылар).

Москванаҥ јаан городторго јетире (кӧндӱре /кӧӧлик јолдорло, км)
ТД-КБ	Санкт-Петербург ~ 618 / ~ 696 Великий Новгород ~ 486 / ~ 538 Тверь ~ 161 / ~ 177	Архангельск ~ 998 / ~ 1291 Вологда ~ 403 / ~ 459 Ярославль ~ 234 / ~ 264	Киров ~ 787 / ~ 943 Кинешма ~ 323 / ~ 401 Иваново ~ 239 / ~ 302	ТД-КЧ
КБ	Смоленск ~ 375 / ~ 414 Витебск ~ 479 / ~ 543 Минск ~ 687 / ~ 750 Варшава ~ 1156 / ~ 1462	Роза ветров	Владимир ~ 173 / ~ 187 Нижний Новгород ~ 393 / ~ 427 Казань ~ 720 / ~ 830 Владивосток ~ 6974 / ~ 9207	КЧ
ТШ-КБ	Калуга ~ 152 / ~ 173 Брянск ~ 343 / ~ 401 Киев ~ 747 / ~ 898	Тула ~ 173 / ~ 183 Липецк ~ 376 / ~ 459 Воронеж ~ 463 / ~ 529 Харьков ~ 642 / ~ 749 Ростов-на-Дону ~ 952 / ~ 1092	Тамбов ~ 413 / ~ 463 Саратов ~ 729 / ~ 853 Волгоград ~ 907 / ~ 966 Астрахань ~ 1284 / ~ 1404	ТШ-КЧ

Климады

Москваныҥ климады орто-континентал, сезондоры чике кӧрӱнет. Кышкыда (коноктыҥ орто температуразы 0 °C јабыс), ортодо 4 айдыҥ туркунына турат (кӱчӱрген айдыҥ 10-чы кӱнинеҥ ала тулаан айдыҥ 20-чи кӱнине јетире. Тулаан айдыҥ 5-чи кӱнинеҥ ала јылый берет. Кыштыҥ ӧйинде бир 3-5 кӱн кире тӱнде тыҥ сооктор −20 °C, каа-јаада −25..−30 °C болот. Бу ла ӧйдо јаҥар айда ла чаган айдыҥ бажында јылый тӱжӱп, −5…-10 °C ала 0 °C једип, +5..+9 °C де боло берет. ВДНХ-да метеостанцияныҥ јетиргениле (1981—2010), эҥ ле соок ай ол кочкор ай, ортоайлык температуразы −6,7 °C).

Јаскы ӧй кезикте 1 ай, кезикте 3 ай болот. Кезикте јайгы температуралар кандык айда да боло берет, је кезикте кӱӱк те айда, кичӱ изӱ де айларда сооктор ойто келет. Јай (тӱште +20 °C, ортоконокто +15 °C ӧрӧ) кайда да 3,5 ай болот, кӱӱк айдыҥ ӱчинчи онкӱндигинеҥ ала (29.05) куран айдыҥ учына јетире (29.08.), кезикте јай туркунына бир 6—8 кӱн кире тӱште температура +30 °C да болот, 2010 јылда ондый изӱ 1,5 ай турган. +35 градус изӱ калганчы 30 јылга 18 катап турган, 16 кӱн 2010 јылда. Эҥ ле јылу ай ол јаан изӱ ай болуп јат (1981—2010), ортоайлык температура +19,2 °C

Кӱс Москвада чала узаксымак, сыгын айдаҥ башталып, кӱчӱрген айдыҥ ортозында ба, айса јаҥар айдыҥ бажында ба башталат), ортоконок температура 0 °C тӧмӧн турат. Кезикте ойто јылый тӱжеле, кар јок болуп кайылып калат. Ортојылдык температура (1981—2010) +5,8 °C. Меорологияныҥ темдектегениле каланыҥ тӱӱкизинде эҥ јылу јыл 2019 јылда болгон, ортојылдык температура +7,8 °C болгон, ортоконок температура +11,5 °C болгон, онойдо ок јылу температуралар тулаан, кӱчӱрген ле јаҥар айларда темдектелген. Оноҥ озо эҥ јылу јыл 2015 јыл (+7,4 °C) болгон. Тӧс калада эҥ соок кыш 1888 јылда (+1,7 °C) болгон. 1961—1990 јылдарда ортојылдык кеми (+5,0 °C) болгон.

Салкынныҥ ортојылдык тӱргени — 2,3 м/с. Кейдиҥ ортојылдык чыгы — 77 %, јаҥар айда 85 % једет, кӱӱк айда 64 % боло берет. 130-јылга шиҥжӱлегени керелейт, эҥ изӱ кӱн јаан изӱ айдыҥ 29-чы кӱнинде 2010 јылда болгон (+38,2 °C, ВДНХ-да метеостанцияда), «Балчуг» деген метеостанцияда ла Домодедово аэропортто +39,0 °C. Эҥ ле јабыс температура 1940 јылда чаган айдыҥ 17-чи кӱнинде −42,2 °C (метеостанция ТСХА) болгон. 1956 јылдыҥ чаган айында Москваныҥ ВДНХ метеостанциязында −38,1 °C болгон. Бир јылга Москвада ла айландыра јерлеринде бийиги 600—800 мм кар-јут јаайт, кӧп сабазы јайгыда. Јут-чыктыҥ кеми јыл сайын кезем башкаланат 2008 јылдыҥ јаан изӱ айында — 180 мм јут-чык болзо, 2010 јылдыҥ јаан изӱ айында јӱк ле 13 мм јут-чык болгон. . Кӱнниҥ узуны јаҥар айдыҥ 21-чи кӱнинде 7 час 00 минуттаҥ ала, јаан изӱ айдыҥ 21-чи кӱнинде 17 час 34 минутка јетире. Горизонтто кӱнниҥ ӱстӱги бийиги 11° ала (јаҥар айдыҥ 21-чи кӱнинде), 58° јетире (јаан изӱ айдыҥ 21-чи кунинде).

Москваныҥ климады

Кӧргӱзӱ	чаг	кочк	тулаа	канд	кӱӱк	кизу	јизӱ	кур	сыг	ӱлӱ	кӱч	јаҥ	Јыл
Ӱстӱги бажы, °C	8,6	8,3	19,7	28,9	33,2	34,8	38,2	37,3	32,3	24,0	16,2	9,6	38,2
Орто бийиги, °C	−4	−3,7	2,6	11,3	18,6	22,0	24,3	21,9	15,7	8,7	0,9	−3	9,6
Орто температура, °C	−6,5	−6,7	−1	6,7	13,2	17,0	19,2	17,0	11,3	5,6	−1,2	−5,2	5,8
Ортолой јабыс, °C	−9,1	−9,8	−4,4	2,2	7,7	12,1	14,4	12,5	7,4	2,7	−3,3	−7,6	2,1
Сыраҥай јабыс, °C	−42,1	−38,2	−32,4	−21	−7,5	−2,3	1,3	−1,2	−8,5	−20,3	−32,8	−38,8	−42,1
Јут-чыктыҥ кеми, мм	52	41	35	37	49	80	85	82	68	71	55	52	707
Кайдаҥ алынган: «Погода и климат»

Ан-куштары

Москваныҥ аҥ-куштары башка-башка. Темдектезе, Лосиный остров деп национал паркта тийиҥдердеҥ ӧскӧ јараалар, койондор, јаан да аҥдар бар: какай, булан, чоокыр аҥдар. Казыр аҥдардаҥ тӱлкӱ, јоонмойын ла суузар. Ӱстӱги-Яузада кӧп куштар уйа базат јерлик суугуштар ла цаплялар, ас тоолу фазандар ла боро боро сымдаалар. Иван Грозныйдыҥ ӧйинеҥ бери Лосиный остров корулу јер болгон, окылу каруулчыктарлу, не дезе мында каандар аҥдаган. 1983 јылдаҥ ала ар-бӱткенниҥ национал паркы эдип салгандар. Битцевте агаш-аразында база аҥ-куш бар: 6араалар, 6арганаттар, бурозубкалар, ак койон, русак койон, тийиҥдер, јалаҥныҥ чычканы, калазак.

Подмосковьенеҥ буландар ла какайлар келгилеп турат. Јерлик сӱӱгӱштар уйа базат, коростель бар. Орешниковая соня деп ас туштаар аҥычак јӱрет, ол Битцевте аралдарда, Лосиноостровский паркта.

Национальный парк «Лосиный Остров»

Измайловский аркада. Каа-јаада кара јоонмойын туштайт, ло суујараттай агашту, тайаларлу јерде јӱрет, туштап турган јерлери: Кара кӧлдиҥ јанында, Сходни деген сууныҥ коолында, онойдо ок Братеевский ле Крылатскийде суујараттай (1985—2000). Койондор Измайловодо аралда, Кузьминде агаш-аразында, Битцевте аркада ла Серебряный Бордо. Сарастар дезе: Лосиный Островто, Измайловскийде, Кузьминскийде, Бирюлёвскийде, Битцевскийде, Фили-Кунцевский аралда; Руднёвки, Чёрный, Алёшинки, Чечёры, Сетуни, Раменки, Братовки, Сходни, Клязьмы деп суулардыҥ коолында; Марьинской, Братеевский, Мнёвниковский, Сходненский аркаларда; онойдо ок Химкинский водохранилищениҥ кӱнбадыш јарадында.

«Москваныҥ Кызыл бичиги».бар, ондо бу јерде јоголорго јеткен аҥ-куштар тоололгон: јорокон, агаш аразыныҥ нетопыри, горностай и ласка, койон-беляк и койон-русак, орешниковая соня ла лесная мышовка, тегин хомяк.

Јаан деген казыр аҥдардаҥ тӱлкӱ. Куштардаҥ выпь, боро суукуш, тегин гоголь, састыҥ луни, бӧднӧ, шоҥкор ло пустельга, сымдаа ла лысуха, чибис, бекас ла вальдшнеп, чайки — огош, кӧлдиҥ, кӧк-боро, вяхирь ла тегин горлица, кулакту ла сыстыҥ ӱкӱлери, домовый сыч, кӱӱле, боробьяк ла каргаа. Онойдо ок тегин козодой ло зимородок, јажыл ла боро томурткалар јараттыҥ карлагажы.

Ӧзӱмдери

Крылатские холмы

Телекейде Москва отургыскан ӧзӱмдерле эҥ ле јажыл калаларла Сидней ле Сингапурла јӱзӱндеш. Москвада 436 парковый ла ӧзӱмдерле јарандырган јерлер. Каланыҥ текши јериниҥ 54,5 % јажыл зоналар. Аралду ла парктарлу массивтер бар: Измайловский парк, Тимирязевский парк, Филёвский парк (арал), Москворецкий парк, Люблинский парк, Бутовский лесопарк, Ботанический сад, Нескучный сад, Битцевский лесопарк, Царицыно ло Коломенскийде музеи-заповедниктер, Кузьминский лесопарк, Кусководо агаш-арка ла о.ӧ. Онойдо ок каланыҥ ичинде Лосиный Остров деп ар-бӱткенниҥ национал паркы ла кӧп тоолу скверлер ле рекреационный зоналар бар.

Экологиязы

Москвада экологиялык айалга кӱнбадыш ла тӱндӱк-кӱнбадыш салкындардаҥ камаанду. Каланыҥ сууларыныҥ арузы тӱндӱк-кӱнбадышта артык, Москва сууныҥ ӱстӱгиагыны киреде. Экологиялык айалганы калада коруп аларга агаштарды, парктарды, скверлерди чеберлееринде, калганчы ӧйдӧ туралар тудушла колбой агаштар јоголгон. 39 автоматикалых стационар станциялар Москвада экологиялык мониторинг ӧткӱрип, калада кейдиҥ кирленгенин шиҥдеп јат, 22 каршулу вещество.

Атмосферный кейдиҥ тыҥ кирленгени јаан автомагистральдардыҥ јанында ла прмышленный зоналардыҥ јанында, анчада каланыҥ ӧзӧгинде, каланыҥ кӱнчыгыш ла тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде. Москвада эҥ ле кирлӱ кейлӱ јерлер: Капотня, Косино-Ухтомский ле Марьино — каланыҥ ичинде нефтеперерабатывающий завод бар учун, Люберецкий ле Курьяновский аэрация станциялар учун. Кей киртидерге баштапкы јерде автотранспорттыҥ выхлопной газтары турат, онойдо ок теплоэлектростанциялар, фабрикалар ла заводтор, кызыган асфальттыҥ буулары. 2007 јылдыҥ рейтинги аайынча Москва Европада тыҥ киртиген калалардыҥ тоозына кирип, 14-чи јерде). турат деп Mercer консалтинговыйй компания айдат.

Тӱӱкизи

Баштапкы јурттар

Москваныҥ јажы чокум эмес. Баштапкы јурттар неолиттиҥ ӧйинде В Царицынском парке обнаружено поселение среднего бронзового века фатьяновской культуры, также поселения эпохи бронзы известны в окрестностях Боровицкого холма. табылган, када да 8 муҥ јыл бистиҥ эранаҥ озо. Царицынодо паркта орто-кӱлер чактыҥ Фатьяновский культурага келижер јурттыҥ орды табылган. Ондый ок култураныҥ табынтылары Боровицкий тӧҥдӧ бар болгон.

1-кы муҥјылдыктыҥ учында, эмдиги Москваныҥ јерине славяндар келип баштаган: вятичи ле кривичи. Баштап тарый вятичтер Москвада эҥ кӧби болгон. Кремльдыҥ јанында археологиялык табынтылар XI-чи чакта мында јуртта коруланатан ров ло вал бар деп кӧргускен, бу кала болгон. Ипатьевский летописьте. В 1156 году здесь были построены новые деревянные укрепления. Общая территория увеличилась в 3—4 раза баштапкы катап 1147 јылда кандык айдыҥ 4 кӱнинде Юрий Долгорукий деп ростово-суздальский князь Москва деп калада нӧкӧрлӧрин ле новгород-северский князь Святослав Ольговичти јуучылдарыла кожо уткыган деп бичилген. 1156 јылда мында јаҥы агаш шибеелер тудулган. Текши јери 3—4 катап јаанаган. Новгородтыҥ кайыҥ тозында грамотада XII чакта Москва Кучков деп бичилген. Эҥ јебрен кириллический бичимел Москваныҥ јеринде таш формада кайылткан темир грузиктерде бичилген, Кремльдиҥ 14-чи корпузыныҥ алдында

XII—XIII чактардагы культурный кадында табылган. 1237—1238 јылдарда монгол-татарлар табарарда, Москваны тонойло ӧртӧп салган болгон, је удабай оны орныктырган.

Москва — княжествоныҥ тӧс јери

XIII-чи чактыҥ экинчи јарымында, князь Даниил Александрович тушта (Александр Невскийдиҥ кичӱ уулы) Москва алдынаҥ бойы княжествоныҥ тӧс јери боло берген. Кала саду ӧткӱрер јолдордыҥ бириккенинде турган учун тӱрген ӧзӱп, јаанаган. XIV -чи чактыҥ бажында Москваныҥ јери јаанап, ого Коломенский ле Можайский княжестволор кожулган. XIV-чи чакта Москва оноҥ ло ары кӧдӱрилип, текшиорус тӧс јер болгон. Юрий Даниловичтеҥ баштайла, Москваныҥ князьтары (тӱндӱк-кӱнчыгыш Русьтыҥ ла Новгородтыҥ) Улу князь Владимирский деп титулду болгон, јаҥныҥ ӱстӱги бажы болуп турган. 1325 јылда Москва јаар митрополиттердиҥ резиденциязы кӧчӱрилген, 1589 јылда Московский патриархия јӧптӧлгӧн. Князе Иван I Данилович Калита. тушта Москвада таш туралар тудулып, иш кӧндӱккен, бого јетире каланыҥ туралары бастыра агаш болгон. XIV-чи чакта, XV-чи чактыҥ бажында Москва јаан ремесленный ла садуныҥ калазы боло берген. Оныҥ ичинде Кремль, Китай-город, Замоскворечье, Занеглименье ле Заяузье болгон.

Орус каандык

Орус тергеениҥ тӧс јери.

XV-чи чактыҥ учында князь Иван III Васильевич. XIV — начале XV века Москва была крупным торговым и ремесленным городом; в её состав входили территории Кремля, Китай-города, и слобод в Замоскворечье, Занеглименье и Заяузье. тушта Москва Орус тергеениҥ тӧс калазы боло берген. Мындый статус каланыҥ ӧзӱмине ле экономикалык ла культуралык тӧс јер болорына јарамыкту болгон. Промышленность ӧскӧн: јуу-јепсел эдери, бӧстӧр, тере эдимдер, тойбалкаш эдимдер, ювелир, туралар тудары. Пушечный ла Печатный дворлор табылган. Москваныҥ архитектуразы ӧҥжиген. Москваныҥ границалары билдире јаанап, XVI-чы чактыҥ учында ого Белый ла Земляной городтор кожулган. Коруланатан система тудулган. XIV—XVIII-чи чактарда Москвада јаан восстаниелер ле ӧрттӧр болгон. 1565 јылда Иван Грозный. каан Орус тергеени опричнина ла земщина эдип бӧлӱген, Москва кала земщинаныҥ тӧс јери болгон.

Качалаҥду ӧй

1605 јылда Москвага Лжедмитрий I каанныҥ черӱлери кирген. Тӧгӱн каанныҥ јаҥы 1606 јылда јоголгон, калада восстание башталала улус оны ӧлтӱрген. 1608 јылдаҥ ала 1610 јылга јетире Василий Шуйский деп јаҥы талдаган каан башкарып турарда, Москваны экинчи каан Лжедмитрий II курчайла, Тушинодо туруп алган. Бу ӧйдӧ Москва тергеениҥ ӧскӧ јерлериле колбузы уйан болгон. Бу курчууны Новгородтоҥ Михаил Скопин-Шуйскийдиҥ јалдап алган швед черӱзи келип, чечкен (1610).

1610 јылда Клушинский јууда Васили Шуйский јеҥдиртип ийерде, Москваны поляк Станислав Жолкевскийдиҥ черӱлери колго алган. 1611 јылда Прокопий Ляпунов, Иван Заруцкий земский ополчениеле Москва каланы поляктардаҥ јайымдаарга сананарда, кӱч јетпеген. 1612 јылда земский староста Кузьма Минин ле князь Дмитрий Пожарский экинчи земский ополчениеле Нижний Новгородтоҥ чыгып, Девичий поледе поляк черӱле туштажып, оны оодо соккон. 1612 јылдыҥ учында Москваны јайымдап, поляктарды Москвадаҥ чыгарган.

Романовтордыҥ династиязы

1613 јылда Москвада Михаил Фёдорович каан јаҥга келип, 300 јылга Романовтордыҥ династиязы Орус каандыкты башкарган. XVII-чи чакта Москва јаанап, Земляной кала, Московский Кремль јетире тудулып јат. Ямская, Мещанская ла Немецкая слободалар тудулган. Коломенскийде каандык резиденция јаан учур алынган. 1654 јылда Аптекарский приказта эмчилердиҥ ӱредӱзин ачары керегинде болгон.. XVII-чи чактыҥ ортозы ла учында Москвада социал ла политикалык бунттар болгон: соляной, медный, стрелецкий 1682 јылда ла 1698 јылда.

Арасей империя

1712 јылда Арасей империяныҥ тӧс калазын Санкт-Петербургка кӧчӱрген. Москва јаар императорский двор 1728 јылда Петре II каан тушта кӧчӱрген, оны 1732 јылда Анна Иоанновна. ойто ло Москвага кӧчӱреле, «первопрестольный» тӧс кала болуп императорлорды коронация эдетен јер болуп арткан. Москва тӱӱкиде озо тудулган кала болуп темдектелген, ого коштой орус каанныҥ престолы мында баштапкы катап тургузылган. Ф. А. Брокгауз ла И. А. Ефронныҥ сӧзлигинде Москва «первопрестольная столица России» деп бичилген. С. И. Ожегов ло Н. Ю. Шведова первопрестольный деп сӧсти тӧс кала эҥ ле јебрен деп айтканы деп јартайт. Бу терминди каланыҥ синонимы ла окылу эмес ады эдип эмдиги ӧйдӧ кайда ла тузаланат. 1755 јылда Михаил Ломоносов ло Иван Шувалов императрица Елизаветаныҥ јакарузыла Москваныҥ университедин ачкан. 1812 јылда јууда Москва Наполеонныҥ черӱлериле алдырткан болгон, ӧрттӧрдӧҥ тыҥ корогон. Каланыҥ 80 % туралары кӱйӱп калган. 30 јылдыҥ туркунына Москва ойтодоҥ тудулган, Храм Христа Спасителя тудулган. XIX чактыҥ учында трамвай табылган. 1851 јылда Москва — Санкт-Петербург деп темирјол тудулган. 1896 јылда Николая II каанныҥ коронациязында «Ходынская трагедия» болгон, ондо кӧп тоолу улус бастыгышкан. 1905 јылда Москвада революциялык тӱймеендер болуп, барррикадалу јуу-согуштар болгон.

1917 јыл ла Граждан јуу

1917 јыдыҥ куран айыныҥ ортозында Москвада Удурум Башкаруныҥ Текши российский тергеелик јууны болгон. 1917 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде большевиктердиҥ восстаниези башталала, кӱчӱрген айдыҥ 2-чи кӱнинде кызылгвардеецтер ле юнкерлердиҥ ортозында канду јуу-согуштарла, Кремльди большевиктер алган. 1918 јылда Петербургтаҥ Москва јаар большевиктердиҥ Бпшкарузы кӧчӱп, Москва РСФСР-диҥ тӧс калазы боло берген. 1919 јылда большевиктерге удура Национал тӧс јер башкарып, ак черӱ Москвага 280 км јууктап келген, је Орел каланыҥ алдында большевиктер контрудар эткен.

Совет ӧй

1920 јылда граждан јууны большевиктер јеҥип алган, Москваныҥ ӧзӱминде јаҥы совет эпоха башталган. Совет ӧйдӧ Москва тергеениҥ ойто ло тӧс јери болуп артат, јондор ортодо учуры бийиктеген. Тӱрген јаҥыртылып, туралар тудулып, калага коштой пригородтор кожулып, там ла јаанап ӧскӧн. Је бу ла ӧйдӧ кезик тӱӱкилик туралар јололгон, тоолу храмдар, ол тоодо Страстный монастырь ла Храм Христа Спасителя бызылган. 1922 јылда Москва СССР-дыҥ тӧс калазы боло берген. Транспорт инфраструктура тӱрген ӧзӱп чыккан. Онойдо 1924 јылда калада автобустар јӱрӱп баштаган, 1933 јылда баштапкы троллейбустар јӱрӱп баштаган, 1935 јылда метрополитенниҥ баштапкы линиязы кыймыктаган. Москваныҥ каналы иштеп баштаарда, Москва суу кӧпчип, јанында јерлерди суу туй алып ийген. Дорогомиловский ле ого коштой Еврейский кладбищелерди суу туй алган.

ВЦИК-тиҥ Президиумыныҥ Јӧбиле «Об образовании на территории РСФСР административно-территориальных объединений краевого и областного значения» 1929 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-чи кӱнинде Центрально-промышленная область тӧзӧлгӧн, тӧс јери Москвада. 1931 јылда РСФСР-дын эки јаан калазы Москва ла Ленинград аҥылу алдынаҥ бойы башка администрациялык бӧлӱктер боло берген. Индустриализацияныҥ јылдарында Москвада бир бӧлӱк техникалык ӱредӱ заведениелер техникумдар ла институттар тӱрген кӧптӧдӧ ачылган. 30-чы јылдарда Москвада камык научно-исследовательский ле проектный институттар технический профильдӱ болгон. Олордыҥ кӧп лӧ сабазы Академия наук СССР-га кирип турган. Бу ла ӧйдӧ СМИ тыҥыда ӧскӧн: кӧп газет-журналдар, 1939 јылда телеберилтелер улайын чыгып баштаган. Москва каланыҥ реконструкциязыныҥ тӧс ӱлекери аайынча, каланыҥ ээлемин јаҥыртар, ӧскӧртӧр иш кӧндӱккен. Бызып салган Храма Христа Спасителяныҥ ордына Дворец Советов тудулып баштаган, је јуу башталарда бу керек бӱтпей калган. Каланыҥ эл-јоны тӱрген кӧптӧп, 1917 јылда 1 854 400 кижи, болгон болзо , 1939 јылда — 4 215 532 кижи.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде Москвада ГКО ло РККА-ныҥ тӧс штабы болгон, онойдо ок народное ополчение (160 муҥ кижи). 1941/1942 јылда кышкыда Москваныҥ алдында јарлу јуу-согуш болгон, Экинчи телекейлик јуу башталганынаҥ ала совет черӱ вермахтка удура баштапкы јаан јеҥӱ алган. 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айында немец черӱлер Москвага јаба једип келген, кӧп промышленный предприятиелер эвакуацияга кӧчӱрилген, Башкаруны Куйбышев јаар кӧчӱрип баштаган. 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде Москвада осадное положение јарлалган. Је ондый да болзо, 7 ноябрьда Кызыл тепсеҥде черӱчил парадтаҥ ла ары јуучылдар фронтко атанган. 1941 јылдыҥ јаҥар айында немец черӱниҥ «Центр» деп группазын Москваныҥ алдында токтоткон. Совет черӱ контрнаступление эдип, ӧштӱлерди Москванаҥ кайра таштаган. 1945 јылда Кызыл тепсеҥде Јеҥӱниҥ парады болгон.

1952—1957 јылдарда высотный туралар тудулган, кийнинде ол тураларды «Сталинские высотки» деп адагандар. 1960 јылда Москваныҥ јаҥы кыйулары МКАД-ка јеткен, кала јаҥыс 1984 јылда бу кыйунаҥ чыгып баштаган. 1960 јылдардыҥ учында — 1970 јылдардыҥ бажында каланыҥ ӧзӧги јаҥынаҥ јазалып баштаган. Оромдорда јаанадарга, јаҥы јолдор тударга, туралар кӧдӱрерге кезик архитектурный памятниктер бызылган болгон. Москвада 1957 ле 1985 јылдарда VI ла XII Јииттер ле студенттердиҥ телекейлик фестивали ӧткӧн. 1980 јылда Москвада XXII-чи јайгы Олимпий ойындар ӧткӧн.

Эмдиги ӧй

1991 јылда Москвада Августовский путч болгон, оны ГКЧП баштаган. 1993 јылда президент ле парламенттиҥ ортозында конституционно-государственный кризис ӱстӱги бажына јеткен. 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 3—4-чи кӱнинде «Останкино» теоецентрди колго аларга ченешкен, оноҥ Верховный Советти («Белого дома») аткылаган. 1995 јылда јаҥы окылу тергеелик кебедел, мааны ла мак кӧжоҥ јӧптӧлгӧн. Храмдарды орныктырып баштаган, Храма Христа Спасителяны јаҥынаҥ туткан. 1990 јылдардыҥ учында — 2000 јылдардыҥ бажында калада оштапкы катап международный терроризм болгодый айалга тура берген. Москвада бир канча терракттар болгон.

2000 јылдардыҥ бажында архитектурный јаҥыртулар башталган. «Москва-Сити» деп деловой центр, кӧп катту офисный туралар, јаҥы транспорт структура, элитный туралар кӧптӧгӧн. Бу ла ок ӧйдӧ каланыҥ тӱӱкилик кебери ӱрелип, архитектурный кереестер бызылып турган.. Транспорт инфраструктураныҥ једикпестери учун кӧӧлик-пробкалар ла јондык транспорт једишпези боло берген. Јондык транспортко башка полоса берип, јаҥы кӧӧлик эстакадалар ла развязкалар тудуп, јолдордо ээжилерди јазап шиҥдеп баштаарда (автомат видеофиксациялар, эвакуаторлор) Москваныҥ јааны С. С. Собянинниҥ айтканыла 5 јыл кайра ӧйгӧ кӧрӧ, 2016 јылда кала ичинде јорыкташ 12 % тӱргендей берген.

2010 јылга јетире Москва тӱӱкилик поселение деп статусту болгон, је Министерство культуры РФ-ныҥ 2010 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 29-чы кӱнинде чыккан Јӧби аайынча каланаҥ бу статусты айрыган.. XX-чи чактыҥ 90-чы јылдарында Москва ла Москов областьты бириктирер деп суракты экпиндӱ шӱӱшкен болгон, 2011 јылда јайгыда Москвага тӱштӱк-кӱнбадыш јерлерди кожор «Новая Москва», эмезе «Большая Москва» деп јарт проекттер чыккан, 2012 јылда јайгыда проект бӱткен. 2018 јылда Москва, база 11 калала кожо футболло Телекейлик чемпионат ӧткӱрген. Чемпионатка шылтай керектӱ спортивный ла инфраструктурный объекттер тудулган.

Кайралдары

• 1965 јылда Москвага Герой-кала деп ат «Золотая звезда» ла Ленинниҥ ордени берилген — совет эл-јонныҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда алган јеҥӱзиниҥ 20-чи јылдыгына учурлай, каланыҥ ишмекчилериниҥ Тӧрӧлиниҥ алдына 1941—1945 јылдарда немец-фашисттерге удура јууда кӧпти эткени учун, кӧп тоолу героизм учун, турумкай ла јалтанбазы учун берилген.
• Ленинниҥ ордени (1947) — Москваныҥ 800 јылдыгына учурлай, эл-јоны Тӧрӧлине кӧпти эдип, немец ӧштӱлерле јалтанбай тартышканы учун, промышленность ло культурада једимдери учун берилген.
• Октябрьдыҥ Революциязыныҥ ордени (1967) — Улу Октябрьский социалистический революцияныҥ 50 јылдыгына учурлай берилген.

Башкару

Мэриязы

Москваныҥ Башкарузы (бажында Мэр) бӱдӱрер јаҥду (Исполнительную власть), Јасактар чыгарары — Москва каланыҥ думазы, 45 депутатту. 2006 јылдаҥ ала 2012 јылга јетире Москваныҥ Уставы ӧскӧргӧниле колбой мэрди талдаары ӧткӱрилбеген, мэрди президент кӧстӧгӧн. Баштапкы талдаштар (2003 јылдыҥ кийнинде) 2015 јылда болор учурлу болгон, је мэр бойыныҥ кӱӱниле отставкага барарда, талдаштар 2013 јылда ӧткӱрилген, је, ол бойыныҥ кӱӱниле отставкага чыккан учун, талдаштар 2013 јылда сыгын айда ӧткӧн. Јербойыныҥ керектерин Москваныҥ администрациялык округтарыныҥ 11 префектуразы ла 125 районныҥ управазы бӱдӱрет. «Об организации местного самоуправления в городе Москве», деген јасак аайынча 2003 јылдаҥ ала муниципалитеттер, муниципал собраниелер бӱдӱреечи јаҥду болот, олор Устав внутригородского муниципального образования аайынча талдаштарды ӧдӧ

Федерал башкару

Москвада Россия Федерацияныҥ Башкарузыныҥ туразы ла Тергеелик Дума, (Москва РФ-ныҥ Конституциязыла тӧс кала эдип јӧптӧлгӧн), мында онойдо ок јасак чыгырар, ороонныҥ федерал јаргызы ла бӱдӱрер органдар, јаҥыс РФ-ныҥ Конституционный јаргызы 2008 јылдаҥ ала Санкт-Петербургта.

Ӱстӱги Јаҥныҥ бӱдӱрер органы — Правительство Российской Федерации — РФ-ныҥ Башкарузыныҥ туразында Москваныҥ ортозында Краснопресненский јаказында (набережная) турат. Тергеелик Дума Охотный Рядта јуундайт. Федерацияныҥ Соведи Јаан Дмитровка деп калада турат. РФ-ныҥ Ӱстӱги јаргызы база Москвада. Ого коштой Москваныҥ Кремли Россия Федерацияныҥ окылу резиденциязы болуп јат, иштенетен резиденциязы Кремльде Сенатский ӧргӧӧдӧ.

Администрациялык јерлериниҥ бӧлӱнгени

Москваныҥ администрациялык округтары:

1. Тӧс администрациялык округ;
2. Тӱндӱк администрациялык округ;
3. Тӱндӱк-кӱнчыгыш администрациялык округ;
4. Кӱнчыгыш администрациялык округ;
5. Тӱштӱк-кӱнбадыш администрациялык округ;
6. Кӱнчыгыш администрациялык округ;
7. Тӱштӱк-кӱнчыгыш администрациялык округ;
8. Кӱнбадыш администрациялык округ;
9. Тӱндӱк-кӱнбадыш администрациялык округ;
10. Зеленоградский администрациялык округ;
11. Новомосковский администрациялык округ;
12. Троицкий администрациялык округ.

1922 јылдаҥ ала 1995 јылга јетире јерлердиҥ солунталары. Москваныҥ јерлериниҥ бӧлӱктери болуп, аймактар, поселениелер ле администрациялык округтар, кыйулу, атту, каланыҥ правовой акттарында бичилген болуп јат.

Администрациялык округ — Москваныҥ јериниҥ бӧлӱги, бу бир канча поселениелӱ ле аймакту јерди башкарарге округ тӧзӧлгӧн. Район (аймак) тӱӱкилик, географиялык, турган туралардыҥ аҥылузынаҥ, улустыҥ тоозынаҥ, социал-экономикалык темдектеринеҥ, транспорт-коммуникациялардаҥ, инженер-инфраструктуралардыҥ барын ајарып тӧзӧлӧт.

Поселение — Москваныҥ јериниҥ бӧлӱги, 2012 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинде Москваныҥ јерин јаанадар деген проект аайынча кийдирилген. Поселениелерди кийдирерин, кубултарын, јоголторын, олорго ат адаарын, кыйуларын солыырын Москва каланыҥ Думазы Мэрдиҥ айтканыла јӧптӧлӧт, администрациялык округтардыйи — Москваныҥ Мэриле.

2012 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-чи кӱнине јетире Москва калада 125 аймак, 10 администрациялык округ болгон. 2012 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала Москваныҥ јери јаанадыларда, эки јаҥы администрациялык округ (Новомосковский ле Троицкий) ачылган, олорго 21 поселение кирген. Москва 12 администрациялык округту: Тӧс, Тӱндӱк, Тӱндӱк-кӱнчыгыш, Тӱштӱк, Тӱштӱк-Кӱнчыгыш , Тӱштӱк, Тӱштӱк-Кӱнбадыш, Кӱнбадыш, Тӱндӱк-кӱнбадыш, Зеленоградский, Новомосковский, Троицкий. Ӱч калганчызы Последние три МКАД-тыҥ тыштында.

Зеленоградский администрациялык округ эксклав болот: бастыра јанынаҥ Московский областьтыҥ јери курчайт, тӱштӱк-кӱнчыгышта каланыҥ Химки округыла кыйулажат, арткан јери Московский областьтыҥ Солнечногорский аймагыла кыйулажат. Новомосковский ле Троицкий округтардаҥ ӧскӧзи аймактарга бӧлинет, Москвада бастыра 125 район. Кезик аймактар эксклавтар. Округтарды окружной префектуралар башкарат, аймактарды — районный управалар. Новомосковский ле Троицкий округтар јаҥы единицаларга — поселениелерге бӧлӱнген. Олордыҥ ичинде каланыҥ округтары ла поселениелер. Округтарды текши префектуралар башкарат.

Окылу символика

Москваныҥ кебедели, маанызы ла мак кожоҥы — каланыҥ окылу јӧптӧлгӧн символдоры. Москваныҥ кебедели ле маанызы караҥуй-кызыл ӧҥдӱ геральдикалык куйак ла экче бӧс Агару Георгий Победоносец кара јылан ӧлтӱрип јаткан јурукту. Каланыҥ мак кожоҥы «Моя Москва», кӱӱзи Исаак Осипович Дунаевскийдиҥ, сӧстӧри Марк Самойлович Лисянский ле Сергей Иванович Агранянныҥ.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
1350	1400	1600	1638	1710	1725	1738	1750	1775	1785	1800	1811	1813	1825
30 000	↗40 000	↗100 000	↗200 000	↘160 000	↘145 000	↘138 400	↘130 000	↗161 000	↗188 700	↗250 000	↗270 200	↘215 000	↗241 500
1830	1835	1840	1847	1852	1856	1858	1859	1863	1864	1868	1871	1882	1886
↗305 600	↗335 800	↗349 100	↗353 300	↗373 800	↘368 800	↗377 800	↗379 300	↗462 500	↘351 600	↗416 400	↗601 969	↗753 500	↘753 459
1891	1897	1900	1902	1907	1908	1912	1913	1914	1915	1917	1920	1923	1926
↗822 400	↗1 039 000	↗1 175 000	↘1 174 700	↗1 345 700	↗1 359 200	↗1 617 157	↘1 563 100	↗1 762 700	↗1 817 000	↗1 854 400	↘1 028 200	↗1 542 900	↗2 080 000
1928	1931	1936	1939	1956	1959	1967	1970	1972	1973	1975	1976	1979	1982
↗2 127 200	↗2 781 340	↗3 641 500	↗4 131 633	↗4 839 000	↗5 045 905	↗6 422 000	↗6 941 961	↗7 151 000	↗7 255 000	↗7 862 000	↘7 658 000	↗7 830 509	↗8 111 000
1985	1986	1987	1989	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
↗8 652 000	↘8 527 000	↗8 815 000	↘8 769 117	↗8 880 124	↗9 017 415	↗9 067 808	↘9 066 025	↗9 066 612	↗9 085 457	↗9 246 727	↗9 411 236	↗9 604 297	↗9 783 242
2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013
↗9 932 932	↗10 114 203	↗10 382 754	↗10 386 903	↗10 535 681	↗10 726 429	↗10 923 762	↗11 091 428	↗11 186 851	↗11 281 631	↗11 503 501	↗11 776 764	↗11 856 578	↗11 979 529
2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
↗12 108 257	↗12 197 596	↗12 330 126	↗12 380 664	↗12 506 468	↗12 615 279	↗12 678 079	↘12 655 050

Москваныҥ эл-јоныныҥ тоозы 12 655 050[3] кижи (2021). Росстаттыҥ јетиргениле, Москвада Россияныҥ 8,6 % эли јуртайт.

«Росписной список» аайынча («Москваныҥ 1638 јылдагы тооалыштыҥ бичигинде») 1638 јылда Москввада 200 муҥ кире кижи јуртаган. XVIII чактыҥ бажында Москваныҥ эли эмеш астаган, «ревизский сказкала»: 1710 јылда 160 муҥ кижи, 1725 јылда — 140—150 муҥ, 1740 јылда — 138,4 муҥ, 1776 јылда — 161 муҥ кижи.Јууныҥ алдында 1812 јылда Москвада 270 муҥ кижи јуртаган, јуу божоордо — 215 муҥ. XIX чактыҥ ортозында миграциянаҥ улам Москвныҥ улузыныҥ тоозы кӧптӧгӧн: 1840 јылда — 349,1 муҥ кижи, 1856 јылда — 368,8 муҥ, 1868 јылда — 416,4 муҥ кижи. .

Москва мегаполистиҥ эл-јоныныҥ тоозын аларга (оныҥ кыйуларын алза) бир канча кӱч: јӱк ле јуугында пригородторды алза, МКАД-таҥ 60—70 км радиусында јерди алза, эмезе бастыра Московский столичный регионды (МСР). 2008 јылдыҥ бажында Москва мегаполисте 13—15 миллион кижи, Москваныҥ администрациялык кыйуларында 10,5 миллион кижи (7,4 % населения Россиияныҥ эл-јоныныҥ текши тоозынаҥ). Эмдиги ӧйдӧ эл-јонныҥ тоозы Московский область ла јуук јаткан калаларда улустыҥ тоозы кезем кӧптӧйт. Специалисттер бу субурбанизацияныҥ башталганы ба, айса Москваныҥ јаҥы јерлерге экстенсивный јаанажы ба деп тартыжат. Москва — Россияныҥ Европей јанында улузыныҥ тоозыла эҥ јаан кала. Москвада јаткан улустыҥ куучыны орус литературалык тилдиҥ нормазы деп чотолот. Эл-јонныҥ ӧзӱжиле Москва европей тӧс калаларла тӱҥей, је ныктазыла улузы ӧткӱре кӧп јаҥы ӧзӱмдӱ ороондорго тӱҥей. Текши јериле Москва Берлин, Нью-Йорк, Лондон ло Париж ошкош. Эл-јонныҥ ныктазыла — Тегеран, Киншас, Манила тӱҥей, Мумбаи, Боготы, Лимы деп калалардыҥ улузыныҥ ныктазынаҥ ас. .

Мигранттардыҥ тоозы

Москваныҥ јоныныҥ тоозы ӧскӧ региондордоҥ келген улустыҥ тоозы кӧптӧгӧниле колбулу. Окылу јетирӱлер аайынча, калада тургун улустыҥ тоозы чотолот. Москвада ФМС-тыҥ јетиргениле 2008 јылда база 1 миллион 800 муҥ кижи (ишмекчи мигранттар, гастарбайтерлер, студенттер ле о.ӧ.) окылу регистрация эткендер. Эксперттердиҥ јетиргениле (2009) калада база 1 миллионго шыку регистрация ӧтпӧгӧн мигранттар бар. . 2002 јылдыҥ Текшироссиялык тооалыжыла Москвада 10 382 754 кижи болгон. 2012 јылдыҥ статистикалык бичикте 11 911,1 муҥ кижи. Всероссийский перепись населения (2010)аайынча11 643 060 человек Москвада 30 муҥ кижи удурумга јуртайт, 1,2 млн москвичтер тооалышта турушпаган. 2010 јылдыҥ озолодо алган тоозыла 11 643 060 кижи Москвада тургун улус, 30 муҥ кижи тӧс калада удурумга ла, 1,2 млн кижи тооалышта башка-башка шылтакла тооалышта турушпаган. Москвада УФМС јетирет: 9060 муҥ кижи јаантайын регистрациялу, удурум регистрациялу — 1100 муҥ кижи, миграциялык учетто 340 муҥ ӧскӧ ороондордыҥ улузы. 600—800 муҥ россий граждандар Москвада регистрация јок јӱрет. .

Эл-јонныҥ ӧзӱми

Москваныҥ улузыныҥ бала таап ӧзӧри аҥылу: бийик ӱредӱлӱ, акча-кирелтези кӧп (Россияда ӧскӧ јерлерге кӧрӧ), јиит миграционный потенциалду, эмчилик, ӱредӱлик инфраструктуразы јакшы учун. Тургун москвичтерге кӧрӧ балдары кӧп. 2000 јылдардаҥ ала балдардыҥ тоозы 10 јылга (1999—2009) рождаемость 1,73 катапка јаанаган, текши Россия ичинде 1,45 катапка. В Москве рожают не только жители Москвы, но и иногородние, что завышает показатели рождаемости в статистике среди москвичей. Јаҥыс москвичтер эмес, ӧскӧ јердеҥ келгендер бала таап, Москада рождаемостьтыҥ статистиказын кӧдӱрет.

Ук-калыктары ла кудайлык јаҥы

орустап Этнический и религиозный состав

XIX чактыҥ бажында, 1812 јылда Москвада православный улус 92 % болгон, арткан улус ӧскӧ кудай јаҥду болгон. 1871 ле 1882 јылдарда кудайлык јаҥдар аайынча мындый айалга болгон: православныйлар ла единоверцы — 92,84 лӧ 91,71 %, протестанттар — 2,05 ле 2,28 %, раскольниктер — 2,72 ле 2,21 %, иудейлер — 0,88 ле 2,00 %, католиктер — 1,24 лӧ 1,23 %, магометандар — 0,17 ле 0,26 %, армян-григорианецтер — 0,10 ло 12 %, арткандары — 0,02 %, темдектелбегени 0,17 %. Тилдер јанынаҥ 1881 јылда орустап турган москвичтер— 95,6 %, 1882 јылда — 94,5 %; поляктап — 0,60 ла 0,60 %, фин тилле — 0,02 ле 0,05 %, латыштап — 0,03 ле 0,03 %, литов тилле — 0,06 ла 0,03 %, ивриттеп — 0,94 лӧ 1,61 %, татарлап — 0,15 ле 0,24 %, армяндап — 0,10 ло 0,12 %, французтап — 0,34 ле 0,29 %, немецтеп — 1,82 ле 2,02 %, английлеп — 0,12 ле 0,10 %, итальяндап — 0,03 и 0,02 %, нидерланд тилле — 0,01 ле 0,00 %, ӧскӧ тилдерле — 0,04 лӧ 0,04 %, айтпаган — 0,14 %.

1897 јылдыҥ тооалыжыла, калада мындый укту калыктар јаткан: орустар — 987 муҥ (95 %), немцтер (18 муҥга шыку), поляктар (9 муҥ), еврейлер (5 муҥ кире), татарлар (4,3 муҥ). 1926 јылдыҥ тооалыжыла, Москвда орустар 1772 муҥ кижи (87,4 %), еврейлер — 131 муҥ (6,5 %), татарлар — 171 муҥ, украиндер — 161 муҥ. 1912 јылдаҥ ала 1926 јылга јетире орус улустыҥ тоозы 7,8 % астаган (1912 јылда — 95,3 %), немцтер 0,9 % астаган, поляктар — 0,2 %, је еврейлердиҥ тоозы кӧптӧгӧн (6,1 %), украинцев (на 0,6 %), татар, латышей, армян (на 0,3 %). 1926 јылдаҥ ала 1939 орустардыҥ тоозы солунбаган, еврейлердиҥ тоозы эмеш астаган — 6,5 — 6 %.

1939 јылдаҥ 1959 јылга јетире орустардыҥ тоозы (87,4 — 89,5 %), еврейлер астаган (6,0 — 4,1 %), немцтер, поляктар, Прибалтиканыҥ улузы, мордвалар, азербайджандар, грузиндер астаган, је татарлардыҥ тоозы кӧптӧгӧн (1,5 %), украиндер ле и белорустар база. 1970—1989 јылдарда орустар кӧптӧгӧн (89,2 — 89,7 %). 1989 јылда Москвада јаткан калыктар: орус — 7 963 246, украин — 252 670, еврей — 174 728, татар — 157 376, белорус — 73 005, армян — 43 989, мордва — 30 916, азербайджан — 20 727, грузин — 19 608, чуваш — 18 358, узбек — 9183, казах — 8225, осетин — 7270, молдаван — 6997, поляк — 6920, башкир — 5417, немец — 4670, латыш — 3896, корей — 3693, грек — 3586, литов — 3243, ассирий— 3196, киргиз — 3044, таджик — 2893, болгар — 2641, удмурт — 2600, марий — 2490, лезгин — 2434, чечен — 2101, туркмен — 2093, эстон — 1801, авар — 1706, бурят — 1496, таты — 1292, абхаз — 1286, цыган — 1284, кабардин — 1275, араб — 1261, карел — 1245, испан — 1219, коми-зырян — 1141, вьетнам — 1052, лак — 913, даргин — 891, венгр — 838, еврей — 776, якут — 771, кумык — 727, ингуш — 685, карачай — 624, чех — 605, кубин — 597, адыгей — 490, фин — 471, каракалпак — 402, балкар — 399, черкес — 374, китай — 372, гагауз — 352, хакас — 316, коми-пермяк — 307, монгол — 301, караим — 283, румын — 270, афган — 263, крым татары — 239, итальян — 235, серб — 227, Индия ла Пакистан — 223, курд — 209, тувин — 195, словак — 159, уйгур — 159, абазин — 145, турк — 137, перс — 126, француз — 117.

1989—1994 јылдарда орустардыҥ тоозы 89,7 — 90,5 % кӧптӧгӧн, татарлар 1,8 — 1,9 %кӧптӧгӧн. СССР јоголгон кийнинеҥ нелегал миграция кезем јаанаган, чын тоолор айдарга кӱч. Темдектезе, МВД-ныҥ эксперттериниҥ јетиргениле 2002 јылда 9-миллион јонду тӧс калада 0,9 — 3 миллионон нелегал мигранттар болгон. Эксперттердий айтканыла кезик калыктардыҥ тоозы ондор катапка кӧптӧй берген: армян, азербайджан, грузин улус, ортоазиянаҥ таджик, таджик цыгандар — люли, афганцах, кыдаттар, корейлер, Молдавия ла Украинаныҥ ишмексилери, онойдо ок Тӱндӱк Кавказтыҥ улузы (чечендер ле дагестандар). Москвада Кӱнбадыш ороондорго кӧрӧ, чук ла јаҥыс аай јаткан этнический группалар јок деп чотолот, је прессаныҥ айтканыла, Москваныҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде кӧп сабада армяндар, Измайловодо — азербайджандар, Марьина рощада — грузиндер, Очаковто ло метро «Автозаводскаяда» — кыдаттар, метро «Савёловская», «Домодедовская», «Планернаяда» — тӱштӱк-кӱнчыгыш Азияныҥ улузы, Подмосковье ле дачных посёлктордо — таджиктер, а таджик цыгандар (люли) таборло Московский кольцевой кӧӧликјолды айландыра туруп алат.

1989—2002 јылдарда Москваныҥ ук-калыктары: орустар астаган 89,7 % 1989 — 84,8 % 2002, украиндер — 2,8 % — 2,4 %, татар — 1, 8 % — 1,6 %, еврейлер — 2,0 % — 0,8 %, армяндардыҥ тоозы кӧптӧгӧн — 0,5 % — 1,2 %, азербайджандар — 0,2 % — 0,9 %, грузиндер — 0,2 % — 0,5 %. .

Москвда, 2002 јылдыҥ ла 2010 јылдыҥ тооалыжы аайынча: орустар — 9 930 410 (91,65 %), украиндер — 154 104 (1,42 %), татарлар — 149 043 (1,38 %), армяндар — 106 466 (0,98 %), азербайджандар — 57 123 (0,53 %), еврейлер — 53 142 (0,49 %), белорустар — 39 225 (0,36 %), грузиндер — 38 934 (0,36 %), узбектер — 35 595 (0,33 %), таджиктер — 27 280 (0,25 %), молдавандар — 21 699 (0,20 %), киргизтер — 18 736 (0,17 %), мордвалар — 17 095 (0,16 %), чечендер — 14 524 (0,13 %), чуваштар — 14 313 (0,13 %), осетиндер — 11 311 (0,10 %), угын айтпаган улус — 668 409 (5,81 %).

Москвада орус улустыҥ тоозыныҥ проценти Россия ичинде олордыҥ тоозынаҥ кӧп (80 %), армян ла еврей улустыҥ тоозы база бийик, ортостатистическийине кӧрӧ (0,78 % ле 0,16 %). 1989 јылдыҥ тооалыжыла орус улустыҥ тоозы кӧптӧгӧн, 89,7 %.

Экономиказы

Москва — текшироссиялык кеминде сӱреен јаан финансовый тӧс јер, јондор ортодо деловой тӧс јер ле ороонныҥ экономиказын башкарар тӧс јер. Онойдо, темдектезе, Москвада бастыра банктардыҥ тал ортозы иштейт, ол тоодо Россияда регистрациялу банктар. Ого коштой, кезик јаан компаниялардыҥ офистери мында, регистрациязы база, је производствозы кайда да јӱстер километр ыраакта болор аргалу. 2019 јылдыҥ кӱчӱрген айында 200 ороонныҥ 200 јаан предприятиелери ниҥ 104-иниҥ регистрациязы Москвада.

Москва — машиностроениениҥ јаан тӧс јери (регистрациялу производство эмес штаб-квартиралар), ол тоодо энергомашиностроениениҥ, станко-, судо-, приборостроениениҥ; кара ла ӧҥдӱ металлургияныҥ (алюминиевый сплавтар чыгарары), химический, лёгкий, полиграфический промышленностьтор. Је, калганчы ӧйдӧ мындый айалга: јаан производительдердиҥ юридический адрестери солунат (налоговый регистрация).

2008 јылда ВВП-ныҥ кеми (321 млрд $), Москва телекейдиҥ јаан калаларыныҥ ортодо 15-чи јерде болгон.. Эҥ ле јаан российский ракета-носитель Протон Хруничевтиҥ ГКНПЦ-да эдилет. МиГ-29 — РСК «МиГ»-те чыгарылат. 2007 јылда год Москвада промышленный производство 11,5 %. ӧзӱп чыккан. Каланыҥ јеринде оборонный промышленностьтыҥ кӧп саба предприятиелери иштейт, ол тоодо:

• М. В. Хруничевтыҥ адыла адалган тергеелик космический билим-производственный тӧс јер;
• РСК «МиГ» деп компанияныҥ производствозы (РФ-ныҥ ВВС истребительдериниҥ ӱсинчи бӧлӱги РСК «МиГ»-те эдилип јат) — штаб-квартира;
• Концерн ПВО «Алмаз-Антей»-диҥ предприятиелери (эҥ јаандары — «Алмаз», «Альтаир», «Авангард») — штаб-квартиразы ла кезик НИИ-лери;
• Тушинский машиностроительный завод — банкрот;
• Ракеталар эдер МКБ «Вымпел»;
• Москвада В. В. Чернышёвтыҥ адыла адалган машиностроительный предприятиези.

Трёхгорный мануфактура — банкрот; Москваныҥ керептер тудар ла јазаар заводы; Н. А. Семашконыҥ адыла адалган Мосхимфармпрепараты ӧмӧлик; Красный Октябрь (кондитерский фабрика) — јабылган, Бабаевский кондитерский фабриканыҥ јерине производствозы кӧчӱрилген. Калада оптико- ло радиоэлектрон приборлор эдер, авиационный ла космический аппаратура, чыҥдыйы-чикези бийик механический приборлор эдер билим ле технологиялык база бар.

Москва ороондо эҥ јаан инженерный тӧс јер болот, мында кӧп саба российский продукция (анчада ла авиационный, космический, ядерный ла јуу-јепселдиҥ), технологиялары ченелип эдилет, материалдары шиҥжӱ ӧдӧт.

2007 јылда калада розничный саду 2040,3 млрд салковой болгон (2006 јылга јетире кӧптӧгӧни — 5,1 %), оптовый саду, 7843,2 млрд салк. (2006 јылга јетире кӧптӧгӧни — 22,3 %), јонго тӧлӧмирлӱ иш эдилгениниҥ кеим — 815,85 млрд салк. (24 % Россия ичине кӧрӧ).

«Ernst & Young» компанияныҥ јетиргениле 2011 јыл туркунына, Европей калалардыҥ ортодо инвестициялар аайынча Москва 7-чи јерде, оныҥ рейтинги ӧзӧт. .

Гражданский производстволордыҥ эҥ јаандары: Москованыҥ нефтьле иштеер заводы — јаан производитель, ол тоодо экспортко иштейт, нефтьэдимдер; Автофрамос — Renault деп јеҥил кӧӧликтер јуур предприятие, бир јылга 60 муҥга шыдар, азыйгы АЗЛК-ныҥ јеринде; Рено Логан Автофрамосто Рено Логанды јууйдылар; Электрозавод — производитель электротрансформаторлор ло реакторлор эдер јаан производитель; Мосэлектрощит — производитель электрический распределительный устройстволордыҥ производители; Карачаровский механический завод — производство подъёмный оборудованиениҥ производствозы; Завод «Москабель»; Московский нефтемаслозавод; Калада оптико- ло радиоэлектрон приборлор эдер, авиационный ла космический аппаратура, чыҥдыйы-чикези бийик механический приборлор эдер билим ле технологиялык база бар

Калада сотовый колбуныҥ алты операторы иштейт, олотдыҥ ӱчӱзи GSM, UMTS (3G) ле LTE деген стандартла иштейт («МТС», «МегаФон», «Билайн»); бирӱзи UMTS ле LTE стандартла («Tele2»[141]); арткан экӱзи беспроводной интернет LTE стандартта («Yota» и «Скай Линк»), бу эки оператор таҥынаҥ бойы эмес, олор «МегаФон» ло «Tele2»-га; оставшиеся два предоставляют беспроводной интернет в стандарте LTE («Yota» и «Скай Линк»), оба эти оператора не являются независимыми и принадлежат «МегаФону» и «Tele2» соответственно кирет.

Forbes журналдыҥ јетиргениле (2011), Москвателекейде долларовый миллиардерлердиҥ тоозыла (79 человек)1‑кы јерде турат. Foreign Policy деп журнал телекейлик цивилизацияга јаан јӧмӧлтӧ эткен калалардыҥ ортозында Москва 2010 јылда 25-чи јерде турат деп јетирген глобальных городов, вносящих значительный вклад в развитие мировой цивилизации. .

Росстаттыҥ 2011 јылда чотогоныла Москва Россия ичинде јадын-јӱрӱмниҥ баалузыныҥ индекси аайынча, тыҥ ла баалу кала эмес деп айдылат. , бир канча сибирдиҥ ле тӱндӱктиҥ калаларыныҥ кийнинде болот. 2012 јылда Москва заняла 1-кы јергеРейтинге качества городской среды чыккан. , мыны Министерство регионального развития РФ тургускан, кожо: Российский инженерлердиҥ бирлиги, Федерал агентство по строительству ла жилищно-коммунал ээлем, Федерал служба по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека, онойдо ок Московский тергеелик университетле (МГУ).

2018 јылда Москвда футболло Телекейлик чемпионаттыҥ 12 матчы болгон. 2018 јылда кичинек ле орто бизнестиҥ предприятиелери Москваныҥ бюджедин 473 млрд салковойго кӧдӱрген. 2015 јылдаҥ ала налоговый кожултаныҥ кеми 46 % кӧптӧгӧн. Москваныҥ мэры Сергей Собянинниҥ шӱӱгениле огош бизнес не мынай ӧзӱп чыккан дезе, Москвада ого керектӱ инфраструктура бар болордо: јер учун аренда баалу эмес, баалу эмес интернет.

Транспорт

Москва — ороонныҥ јаан деген чиймели. Кала темирјолдор ло федерал кӧӧлик јолдордыҥ сыраҥай белтиринде турат. 2013 јылда Москвада улус тартыш јанынаҥ кеми 11,5 млрд кижи болгон. Каланыҥ ичинде јондык транспорттыҥ јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдери бар, 1935 јылдаҥ ала метрополитен иштейт; 76 % улус јондык транспортло тузаланат.

Темирјол

Ленинградский вокзал — Москваныҥ эҥ ле эски вокзалы, 1849 јылда тудулган, Николаевской темирјолло тузаланарга. Москвада онноҥ артык вокзалдардаҥ темирјолдорло башка-башка јанына ууланар арга бар — Белорусский, Казанский, Курский, Киевский, Ленинградский, Павелецкий, Рижский ле Ярославский вокзалдар — пригородный, онойдо ок ырада јӱрер поездтер; Савёловский вокзал јаҥыс ла пригородло иштейт, Восточный — јаҥыс ла ырада јӱрериле, Московский окружной темирјолдыҥ кӧп јаны каланыҥ ичинде, бир канча айрылчыктарлу, тыҥ узун эмес.

Все железные дороги Бастыра Москваныҥ темирјолдоры «Московский железный дорогага» кирет, Ленинградский ууламјы кирбейт, ол Октябрьский темирјолго кирет,јорыктыҥ баазы ла ээжилери бастыра јанындӧӧн тӱҥей. 1990—2000 јылдарда темирјолдордыҥ кезик промышленный предприятиелерге керектӱ болгон айрылчыктары јабылган, бу предприятиелерди каланаҥ чыгарарда, производствоныҥ кеми астаганыла колбулу. Каланыҥ ичинде темирјолдордыҥ текши узуны — 394,7 км. Пригородный поездтер, Москваны коштой јон јаткан јерлерле, Москов областьла колбоп турганыла, каланыҥ ичинде де јаан учурлу. «Московское центральное кольцо» (МЦК) деген јаан проект метрополитенле кезик јерде биригип, Московский железноыйй дороганыҥ ижин јарандырган. Јаҥы проект Московские центральные диаметры база ла темирјолды метрополитенле бириктирип, јорыкташты оҥдолтот, 2019 јылда баштапкы эки бӧлӱги ачылган, баштапкы экизи 2019 јылда кӱчӱрген айда ачылган.

Теҥериде јол

Москваныҥ јеринде эки јондор ортодо аэропорттор Внуково ло Остафьево бар. Онойдо ок айылчылар ла каланыҥ улузы Московский областьта: Домодедово, Чкаловский, Шереметьево, Жуковский деп аэропортторды тузаланат. 1933—2010 јылдарда граждан авиацияныҥ самолетторы Быководо аэропортко конып туратан, эмди ол јаҥыс ла ведомственный вертолётный порт болуп јат.

Добраться до Аэропортторго јетире јаҥыс ла кӧӧликтерле једер эмес, темирјол вокзалдардаҥ атанып турган экспресстерле де једер аргалу: Киевскийдеҥ — Внукового јетире, Белорусскийдеҥ — Шереметьевого, Павелецкийдеҥ — Домодедово аэропортко јетире.

Калада Ходынский поледе аэровокзал иштеген болгон, је XXI чакта ижин токтодып, арендаторлорго садуга керектӱ эдип табыштырылган. 2017 јылда аэровокзалдыҥ туразын бызып салган..

Кӧӧлик транспорт

МКАД-та Бусиновская развязка. Россия ичинде баштапкы јаҥыс бешкат транспортный развязка. Москва федерал кӧӧлик магистральдардыҥ тӧс јери (башка-Башка ууламјылу), олор тӧс каланы субъекттердиҥ администрациялык тӧс јерлериле, коштой јаткан ороондордыҥ калаларыла бириктирет. Москваныҥ бойында јакшы транспортный инфраструктура бар, ӱч транспорт кольцо: Садовое, Третье транспортноеӰчинчи транспортный ла Московский кольцевой кӧӧлик јол (МКАД), Подмосковьеде Центральныйй кольцевой кӧӧлик јол тудулар (ЦКАД), транспорттыҥ транзит потогын эмеш астадарга.

Јолдо бӧктӧр

1990 јылдардаҥ ала Москва транспортный (проблемалу) курч суракту боло берген. Москваныҥ автопаркыныҥ ӧзӱжи тыҥыган : 2000 јылда калада 2,6 млн кӧӧлик болгон болзо, 2012 јылда — 4,5 млн (380 кӧӧлик 1000 кижиге); 2020 јылга јетире — 4 %. Увеличился также объём грузовых перевозок автомобильным транспортом в городе; в год через Москву перевозится около 10 млрд т грузов, из них около 4 млрд т приходится на транзитные грузоперевозки кӧптӧӧр болор. Калада кош тартарыныҥ кеми јаанаган; јыл туркунына Москва ажыра 10 млрд т кош ӧдӧт, олордоҥ 4 млрд т кош транзитный болот. Каланыҥ кӧӧликтери кӧптӧгӧнинеҥ улам, јолдоры улам ла бӧктӧлӧри кӧптӧгӧн. Калага кош тартар јаан кӧӧликтерди кийдирбес эдип јӧптӧлгӧн, оноҥ јаҥы развязкалар тудар керек болгон. Кӧӧлик бӧктӧр јаан чыгым экелип турган. Калада тудум иштердиҥ јастыралары учун мындый бӧктӧр база болгон. Каланыҥ башкарузы бу курч суракты чечерге ченежип, кольцевой кӧӧлик јолдыҥ реконструкциязын эткен, ӱчинчи транспорт кольцо тудулган, 2008 јылда Тӧртинчи кольцо тудулып баштаган. Кӧӧлик пробкалар јаан чыгым экелет.

2016 јылда јолдо кыймыгуныҥ тӱргенин бийиктедерге, адаптивная система работы светофоров тузаланып баштаган. Светофарлордыҥ втоматикалык режимдӱ ижи јолдо кӧӧликтердиҥ тоозынаҥ камаанду болгон. Мындый системалар тӧрт магистральда иштейт: Пятницкий шоссе, Јайымныҥ оромы, Шереметьевский ором ло Алтуфьевский шоссе. Јылдыҥ учына јетире автоматикалык системалу светофорлорлу магистральдардыҥ тоозы 20-ге јетире кӧптӧгӧн. 2017 јылда Каширский шосседе Пролетарский проспекттеҥ ала Борисовские пруды деп оромго јетире јолдыҥ полосалары чичкерилген, оноҥ ары 5 полоса боло берген, 4-тиҥ ордына. Москвада транспорттыҥ департаменти јетиргениле, 2016 јылдыҥ кандык айында час пик тушта мында 3,7 муҥ кӧӧлик ӧдӧтӧн, элбеткенниҥ кийининеҥ 19 % (4,4 муҥ) боло берген. Вернадский проспектте ле Тропарёвский оромдо база полосалар чичкертилген (15 % 3,5 муҥ кӧӧликтеҥ, 4,1 боло берген). Липецкий оромдо МКАД -таҥ ала Липецкий путепроводко јетире јаанадылган.

2018 јылдаҥ ала Тӱндӱк администрациялык округта ла МКАД-та база јаҥы информационный мониторлор иштей берген, јолдо айалга керегинде јетирип турган,јолдо кыймык кӱч деп, фотовидеофиксацияныҥ јаҥы камералары тургузылган, ээжилерди бӱдӱрери, јолой ӧдӧтӧн точкалар керегинде, ууры алган кӧӧликтер керегинде, ай-кӱнниҥ айалгазы јанынаҥ јетирӱлер кӧргӱзилген. .

Кӧӧлӱктер тургузар јер

Кӧӧлӱктер тургузар јер (парковкалар0 једишпейт. 2010 јылдыҥ сыгын айында департаменттиҥ јааны јетирген: калада 250 муҥ парковочный јер бар, бу ла ӧйдӧ 1,2 миллион кӧӧлик турар јер једишпейт. Каланыҥ оромдорында тӧлӧмирлӱ парковкалар эдер ченелте болгон, је однако 10 сентября 2008 јылдыҥ сыгын айыныҥ 10-чы кӱнинде Јӧп чыккан, оромдордо јолды јакалай кӧӧликтерди акча тӧлӧбӧй тургузарга јараар деп. Акча тӧлӧӧр парковкалар јаҥыс вокзалдарда, аэропорттордо, каланыҥ ортозында окылу темдектелген социал јерде јарадылган. Для решения проблемы в жилых районах была организована программа «Народный гараж» деп программа эмдиге чӧйилгенче.

2012 јылда ойто акча тӧлӧӧр парковкаларды ойто баштаар дешкен, башкаруныҥ шӱӱгениле 2012 јылдыҥ јаан изӱ айында чыккан јӧп парковканыҥ ээжилерин бускан учун штрафтарды кӧптӧтсӧ, керек оҥдолор деп, ого коштой каланыҥ чике ортозында парковкаларды база тӧлӧмирлӱ эдер керек. ГКУ «Администратор московского парковочного пространства» (АМПП) деп ӧмӧлик акча тӧлӧӧр парковкалар учун каруулу болгон..

2012 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 1-чи кӱнинеҥ ала 2013 јылдыҥ кочкор айыныҥ 28-чи кӱнине јетире Петровка ла Каретный ряд деп оромдордо, онойдо ок коштой кош оромдордо баштапкы тӧлӧйтӧн парковкалар ачылган. Бир частыҥ баазы 50 салковой болгон. Тураныҥ јанында јер (двор) акча јокко болгон. 2013 јылдаыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинде тӧлӧӧр парковкалар Бульварный кольцоныҥ ичинде табылган. Бульварный кольцоныҥ јанында парковкалардыҥ баазы 50 салковойдоҥ 80-ге јеткен. 2013 јылдыҥ учынаҥ тӧлӧӧр парковкалардыҥ зоназы Садовый кольцого јеткен, баазы 1 часка 60 салк болгон . 2014 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱнинде мындый парковкалар ММДЦ "Москва-Сити"де иштеп баштаган. 2014 јылда Москваныҥ ортозында 27 539 парковочный јер јазалган, включая придомовые территории (дворы).

2017 јылда нидерланд компания TomTom Москвага премия берген: јолдо бӧктӧрди астаткан иштер учун, парковка бедиреер ӧй 65 % кыскарган. Компанияныҥ јетиргениле 2013 јылда Москва јолдорында кӱч айалгалу калалардыҥ ортозында 1-чи јерде болгон, је 2015 јылда — бежинчи, 2016 јылда дезе тӧс кала 13-чи јерде боло берген.

Каршеринг

Москвда каршеринг система иштейт — кыска ӧйгӧ кӧӧликти арендага алары (минутла, часла тӧлӧӧр). Каршерингтиҥ эптӱзи неде дезе, улус оныла тузаланарда, јолдор эмеш когызай берет. Транспорттыҥ департаментиниҥ јетиргениле каршерингтиҥ 1 кӧӧлиги таҥынаҥ улустыҥ 10 кӧӧлӱгин солыйт. Баазы оператордоҥ камаанду, 1 минутка 7-11 салковой. Каршерингтиҥ јакшызы неде дезе, парковкага, бензинге, кӧӧлик јунушка чыгым јок. 2020 јылда Москвада каршеринг системага 8 оператор кирет: «Делимобиль», Youdrive, BelkaCar, Rentmee, Lifcar, «Карусель», Яндекс. Драйв, Matreshcar. Тӧс калада мындый системаны 2013 јылда "СитиКар"компания баштаган. 2017 јылдаҥ ала Москваныҥ Департамент транспортазы каршеринг компанияларга субсидия берет</ref>. 2017 јылдаҥ ала Москваныҥ транспортыныҥ Департаменти каршеринговый компанияларга субсидия эдет. .

Јердиҥ ӱстинде транспорт

орустап Наземный городской транспорт Трамвай «Витязь-М» Москвада јондык транспорт бастыра јерде иштейт: маршрутта автобустар, электробустар, трамвайлар, маршрутный таксилер кажы ла кӱн 12 миллион улус тартат. Кезик маршруттар тӱнде де иштейт.

XX чактыҥ бажында Москвада трамвай јолдор тӱрген јайылган — 1930-чы јылдардыҥ бажында Бульварное ле Садовое кольцо, коштой оромдордоҥ јакалай райондорго јолдор ӧткӱрилген. 1935 јылда метрополитенниҥ баштапкы јолдоры ачыларда, кезик метрополитенле бир уулу трамвай линиялар јабылган. 1940-чи јылдарда кезик трамвай маршруттар троллейбустарла солунып, Кремльдеҥ јоголткон. 1960—1970-чи јылдарда каланыҥ тӱндӱк јанында трамвай линиялары јоголгон, «трамвай кольцолор» ӱзӱлген. 1980-чи јылдардаҥ ала јаҥы јолдор чек тудулбаган.1981-1982 јылдарда јӱк ле Строгинодо калганчы линия тудулган. 1990-чы јылдардыҥ ортозынаҥ ойтодоҥ трамвай линияларды јоголторы башталган, анчада ла каланыҥ ортозында. 2010-чы јылдарда ойто кезик линияларды орныктырган.

2020 јылдыҥ куран айында Москвада троллейбустар иштеген, телекейде эҥ јаан депо болгон. Троллейбусный транспорттыҥ кезиги электробустарла солынган, кезиги — автобустарла. Шылтагы: троллейбустардыҥ эскиргени, ле јаҥы ӧйдӧ керек јок боло бергени. Эмди калада бир ле музейный маршрут бар, Комсомольский площадьтаҥ Елоховскийге јетире.

Јондык улам сайын јолдо бӧктӧрдӧ туруп калаттранспорт, је јаан магистральдарда ого берилген аҥылу полосалар бар, 2009 јылда башталган. 2020 јылда ондый 65 полоса текши узуны 350,82 км. Происходит также обновление подвижного состава Трамвайлар ла автобустар јаҥыртылат, олордыҥ тӱби јабыс, инвалид-коляскалар кирерге эптӱ. 2014 јылдаҥ ала јондык транспортто велосипедтер апарарга јараар боло берген.

8 октября 2016 јылда маршрутный сеть «Магистраль» маштапкы катап кӧндӱккен. «Магистраль» каланыҥ ортозын ла јаказын бириктирет. 2017 јылда «Магистральдыҥ» экинчи бӧлӱк окылу программазы иштей берген.

2017 јылда Москваныҥ транспортыныҥ Департаменти валидаторлор тургузып баштаган, ого коштой улус банковский картала тузаланар аргалу боло берген, PayPass ла PayWave технологияла, онойдо ок смартфонло јол учун тӧлӧӧр арга бар. Бир јорык 40 салковой. Число маршрутов, на которых можно оплатить проезд с помощью банковской карты постоянно растёт. .

Москваныҥ метрополитени

1935 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 15-чи кӱнинеҥ ала Москвада метрополитен иштейт, тӧс кала ичиле јурӱжетен тӧс транспорт. Бир кӱнде метроло 6,498 млн пассажир јорыктайт (2016). Бу бир јылды алза, пассажиропотокло телекейде алтынчы јерде метро, Европада баштапкы јерде. Общая протяжённость линий Московский метрополитенниҥ текши узуны — 408,1 км, кӧп саба јолы ла станциялары јердиҥ алдында. Узуныла Московский метрополитен телекейде тӧртинчи јерде.

2020 јылдыҥ сыгын айында московский метродо 232 станция ла 14 линия (монорельс јокко, МЦК и МЦД). Метроныҥ кӧп станциялары архитектураныҥ кереестери. 2000 јылдардаҥ ала метрополитенниҥ линиялары МКАД-таҥ чыгып баштаган.

2013 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 14-чи кӱнинеҥ ала Московский метрополитенде оору-јоболду улуска болужар тӧс јер ачылган (маломобильные граждане с нарушениями слуха, зрения, функций опорно-двигательного аппарата, граждане социальны категорий, а также организованные группы пассажиров (в том числе детские группы до 11 лет).

2018 јылда Московский метрополитен АО «Москва Медиа» ла Департамент транспортала кожо вагондордо онлайн-информациялу экрандар тургускан. 2018 јылдыҥ кӱӱк айында метрополитенде карта «Тройка» ла брелоктор «Тройка» иштеп баштаган. 2004 јылдаҥ ала монорельс јол иштеп баштаган (темдеги 13), ГУП «Московский метрополитен» бу јолды иштедет. 2016 јылдыҥ сыгын айыныҥ 10-чы кӱнинде Москваныҥ тӧс кольцозыла јол ачылган (МК МЖД), бу јол 1934 јылдаҥ ала јаҥыс ла кош тартар ла транзит јорыкка јараар болгон. Линия железнодорожный кольцоо болгон, 31 станциялу, је 14 линиялу метрополитен деп чотолгон. Многие станции метро являются памятниками архитектуры. Бу Московский центральный кольцо каланыҥ электричказы кезектей метрополитенле колбулу, (пересадкалары, акча тӧлӧӧри). Онойдо ок Московское центральное кольцо пригородный поездтерле база колбулу. 2018 јылдыҥ кочкор айыныҥ 26-чы кӱнинде Јаан кольцевой линияныҥ баштапкы (тӱндӱк-кӱнчыгыш) келтейи ачылган — келер ӧйдӧ Московский метрополитенниҥ јердиҥ алдында экинчи кольцозы, 2022 јылдыҥ учында тудуп божоор деп темдектелген.

2018 јылдаҥ ала транспортно-пересадочный узелдер (ТПУ) Большой кольцевой линияда тудулып баштаган. Бастыра 22 ТПУ тудулар учурлу..

Сууда транспорт

Совет ӧйдӧ тудулган каналдардыҥ шылтузында Москва беш талайдыҥ порты (орустап «порт пяти морей») деп адалган — Балтийский, Белый, Каспийский, Азовский ле Кара талай. Тӱндӱк ле Тӱштӱк суу-вокзалдардаҥ круизный теплоходтор јӱрет, Москваны Санкт-Петербургла, Астраханьла, Ростовом-на-Донула Россияныҥ о.ӧ. калаларыла колбойт. Суу тоҥголокто Москве-сууда суу-трамвайлардыҥ бир канча маршруттары иштейт.

Тӱндӱк, Кӱнбадыш ла Тӱштӱк речпорттордо кош грузтаар причалдар бар. Москве-суула кош эдип кӧп лӧ сабада тура тудар ишке керек таш, кумак, балкаш материалдар тартадылар.

Велосипед транспорт

Москвада статистика аайынча 3,5 миллионноҥ артык велосипед. Је баштапкы велојол калада јаҥыс 2011 јылда табылган. 2013 јылда велотрассалардыҥ узуны 100 километрге јеткен. Јайгыда калада велопрокатный станциялар иштейт, спонсоры «Банк Москвы», онойдо ок таҥынаҥ прокатный службалар. Москвада 2013 јылдаҥ ала Единый городской велопрокат иштеп баштаган. Јылдыҥ ла 2019 јылга јетире 50 јаҥы станциянаҥ кожулат, 500 велосипед.

Билим

Москва — телекейде јаан билим тӧс јер, билим-шиҥжӱ институттарлу, башка-башка отрасльдарда иштейт, ядерный энергетика, микроэлектроника, космонавтика ла о.ӧ.

Эмдиги ӧйдӧ Москвада Россияныҥ билимчилериниҥ ӱчинчи бӧлӱги иштейт. Олор бастыра билим чыгармалардыҥ 40 % бӱдӱредилер. Билим иштердиҥ (Web of Sciencте индексация алып турган) тоозы аайынча Москва телекейде 11-чи јерде, Европада 2-чи јерде, Лондонныҥ кийнинеҥ. Јондор ортодо рейтингтерде QS, THE ле ARWU Москва јаан вузтардыҥ тоозыла телекейлик калалардыҥ ортозында 5-чи јерде. 2014—2018 јылдарда Москва каланыҥ билимчилериниҥ кепке базылган бичимелдери 47,6 % кӧптӧгӧн (2009—2013 ј.ј. кӧрӧ).

Тӱӱкизи

Москвада баштапкы билим иштер Московский университетте 1755 јылдаҥ ала башталган. XIX чакта университеттиҥ ичинде јаҥы билим биригӱлер (сообществолор) иштеп баштаган, Россияныҥ тӱӱкизин шиҥдеген, эмчиликте, физикада, орус тилде ле о.ӧ. билимдерде..

1828 јылда Петербургта Румянцевский музей ачылат — мында кӧп бичиктер, монеталар, колбичимелдер, ӧскӧ дӧ этнографиялыки тӱӱкилик материалдар, оны 1861 јылда Москв јаар кӧчирген, 1924 јылда ондо СССР-дыҥ В. И. Ленинниҥ адыла адалган тергеелик библиотеказы ачылган (1992 јылдаҥ ала — Российский тергеелик библиотека).

XX чакта Москвада башка отрасльдарла билим учруждениелер ачылып баштаган. Москвада Всесоюзный институт минерального сырья (1904), Центральный аэрогидродинамический институт им. Жуковского (ЦАГИ) (1918) ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Совет ӧйдӧ Москвада академический сеть ӧскӧн. Москвада ачылган, эмезе бери кӧчкӧн: Всесоюзная академия сельскохозяйственных наук имени Ленина (1929), Академия наук СССР — Президиум АН СССР (Ленинградтаҥ 1934 јылда кӧчкӧн), Академия медицинских наук СССР (1944), Академия педагогических наук РСФСР (1943).

Ӱредӱлик

орустап Образование

Бийик ӱредӱ

Москва Россияда јаан учурлу ӱредӱлик тӧс јердиҥ бирӱзи. Баштапкы бийик ӱредӱ алар заведение ачылганынаҥ ала — Славяно-греко-латинской академия — калада сӱреен кӧп тоолу ӱредӱлик объекттер ачылган. 1755 јылда году по инициативе Шувалов ло Ломоносовтыҥ баштаҥкайыла Московский университет тӧзӧлгӧн — старейший и самый известный в Россияда эҥ эски ле эҥ јарлу университет.

2009 јылда Москвада 264 бийик ӱредӱлӱ заведениелер бар, олордыҥ 109 тергеелик, эмезе муниципал учурлу ла 155 тергеелик эмес. Студенттердиҥ текши тоозы 1281,1 муҥ кижи. 11 московский ВУЗ Национал шиҥжӱ университет деп статусту.

Москвада 400-ке шыку библиотекалар, олордыҥ ортозында эҥ ле эски — МГУ-ныҥ билим библиотеказы ла ороондо эҥ ле јаан бичиктердиҥ кӧизӧзи — Российский тергеелик (Ленинская) библиотека..

Орто ӱредӱ

2010 јылдыҥ учында Москвада 1727 орто ӱредӱлӱ школ (1588 тергеелик ле 139 таҥынаҥ). В городе 168 средних специальных учебных заведения (154 государственных и 14 частных). Калада 168 орто-специальный ӱредӱлӱ заведениелер (154 тергеелик ле 14 таҥынаҥ). 2314 школго јеткелек балдардыҥ туралары (дошкольных образовательных учреждения).

Общество

Москва — орусской православный серкпениҥ тӧс јери, орус православный старообрядческий серкпениҥ, орус древлеправославный серкпениҥ, Российский союз евангельских христиан-баптистов ло о.ӧ.

Москвада телекейдиҥ бастыра кудай јаҥдарыныҥ бӱдӱмдери бар. Калада окылу регистрация эткен 1000-наҥ артык кудайлык биригӱлер ле ӧмӧликтер, 50 башка кудай јаҥду.

Эҥ ле јаан кудайлык биригӱ Русская православная церковь (Московский патриархат) — ол 500 кире биригӱ ле организацияларлу, 711 православный храм ла часовнялу, 6 эр улустыҥи 6 ӱй улустыҥ монастырлары, Московский калалык епархияга кирет. 645 храм ла часовня иштейт — эҥ ле јааны — Храм Христа Спасителя — кафедральный собор Россияныҥ тӧс кафедрал соборы, онойдо ок 45 храм ла часовня јаҥынаҥ тудулып ја. «Власть» деп журналдыҥ јетиргениле, 2010 јылдыҥ кӱчӱрген айында Москвада 253 православный храмы ачылган.

калада старообрядческий православный биригӱлер ле организациялар бар, тоозы 10 кире бар (Эҥ ле јаан орус православный старообрядческий серкпе), мӱргӱӱлдери 13 храм ла часовняда ӧдӧт.

Исламда 25 биригӱ ле организация, мӱргӱӱл 4 мечетте ӧдӧт, эҥ јааны Московский соборный мечет.

Москвада иудаизм (21 биригӱ ле организация, 5 синагога); буддизм — 16 организация, 4 культовый кып, 1 храм тудулып јат; Армянский апостольский серкпе — 3 организация, 2 храм, база 2 храм тудулат; католицизм — 12 организация, 3 храм; лютеранство — 10 организация, 3 храм; протестантизм — 260 кире организация, 42 молитвенный тура; оноҥ до ӧскӧзи — 15-ке јуук культовый объект.

Ого коштой, Москвада 45 кудайлык тӧс јер, 10 духовный ӱредӱлӱ заведение ле ончо ло монастыр.

Каршу

Москвада 2014—2016 јылдарда (темдектелген каршулу керектер, муҥ)
	Ууры	Тонок	Тӧгӱндеш	Мылтык-бычакту тонош	Наркотик таркадары	Су-кадыкка тыҥ каршу эткени	Ӧлтӱриш ле ченешкени	Бастыра
2014	93,6	9,2	21,6	2,0	20,8	1,1	0,3	148,6
2015	103,7	9,0	21,5	1,9	19,7	1,0	0,3	157,1
2016	89,2	6,9	25,8	1,4	16,2	0,9	0,3	140,7

2006 јылда регистрацияга кирген ӧлтӱрерге ченешкени ле ӧлтӱриш Москвада кажы ла 100 000 тургун кижиге 11,4, бу ла ӧйдӧ орто тооло ороондо 20 регистрированный ӧлтӱриш бир јылда кажы ла 100 000 тургун кижиге. Кулданыш учуралдар бар.

2007 јылда уур ла ӧткӱре уур каршулу керектерди тапканыныҥ проценти 36,8 %. Бу Россияда Санкт-Петербургтыҥ кийнинеҥ коомой кӧргӱзӱ (25,5 %). По итогам 2016 года раскрываемость убийств составила 84,5 %, раскрываемость изнасилований достигла 95,3 %. 2016 јылда ӧлтӱришти ачканы 84,5 %, албадаганын тапканы 95,3 %. Москва калада каршу керектердиҥ тоозы кӧп лӧ бойы, је 23,5 % -ке астаган да болзо. 2017 јылда чаган айдаҥ ала Москвада 90 муҥ каршу керек темдектелген,ЦФО-до эҥ бийик кӧргӱзӱ, онойдо ок ороондо. Бу ла ӧйдӧ 26 муҥнаҥ ажыра уур ла ӧткӱре уур каршулу керк темдектелген, олордыҥ јӱк ле 10,5 муҥы табылган.

Эмчилик

орустап Здравоохранение Москвада 1857 больничный ла амбулаторно-поликлинический учреждениелер бар. Калада олордыҥ 250-неҥ артыгы клинический больницалар ла тӱрген болуш јетирер эмчиликтер. Онойдо ок калада 64 стоматологический поликлиника, 19 балдар табар тура, 20 кире дом ребёнка. Москвада 1700-теҥ артык амбулаторно-поликлинический учреждениелер, ол тоодо 256-зы балдардыйи.

Окылу јетирӱде 2015 јылда јӱрӱмниҥ орто узуны (средняя продолжительность жизни) 76,8 јаш. 2016 јылда бу кӧргӱзӱ 77 јашка јеткен, айса болзо, 2018 јылда 78 јаш болор.

Сӧӧксалгыштар

Каланыҥ јаанап ӧскӧниле колбой кезик сӧӧксалгыштардыҥ јерин кичинерткен болгон, кезигин чек јоголткон. Эмдиги ӧйдӧ каланыҥ јеринде 63 сӧӧксалгыш ла ӱч крематорий иштейт: Митинский Митинский кладбищеде, Николо-Архангельский Николо-Архангельский кладбищениҥ јанында ла Хованский Хованский кладбищеде.

Культура ла кеендик

орустап Культура и искусство Москва — телекейде ле Европада јаан культурный ла туристический тӧс јер, московский регион Россияда бай историко-культурный потенциалду. Москвада јилбилӱ јерлер кӧп — ол тӱӱкилик ле культуралык, архитектуралык кереестер, онойд ок эмдиги ӧйдиҥ улус амыраар инфраструктуразы.

Москвада эмдиги ӧйдӧ 100-теҥ артык театрлар бар. Эҥ ле јарлузы — Большой театр, Малый театр, МХТ им. Чехова, «Современник», Ленком, Театр на Таганке, Театр Петра Фоменко.

Калада 60-наҥ артык музейлер. Московский тергеелик университеттиҥ турушканыла, Москвада Политехнический, Исторический, Зоологический музейлер, антропологияныҥ музеи, музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина, Ботанический ле Зоологический садтар (Московский зоопарк). Каланыҥ кӧп тоолу музейлериниҥ ортодо Третьяковский галереяны темдектеер керек, орус меценат тӧзӧгӧн, ады музейдиҥ адында јажына арткан. Јаан выставочный јерлер бар (Центральный дом художника, выставочный зал «Манеж» ле о.ӧ.).

Москвада кӧп тергеелик ле таҥынаҥ художественный галереялар иштейт, олордыҥ кӧби эмдиги ӧйдиҥ кеендигиле иштейт. Москвада бир канча јаан кинотеатрлар иштейт (бастыразын алза 100-теҥ артык кинозал), Кӧп саба кинотеатрлар мультикомплекстер болот, бир ле уунда канча-канча кинолорды башка экрандардаҥ кӧргӱзип јат.

Москвада кӧп јаан киностудиялар: «Мосфильм», М. Горькийдиҥ киностудиязы, «Союзмультфильм» ле о.ӧ. Ежегодно Јылдыҥ ла Московский јондор ортодо кинофестиваль ӧдӧт.

Калада 400-теҥ артык библиотека, ол тоодо Российский тергеелик национал библиотека бар.

Москвада тӱнде иштеер башка-башка заведениелер бар — клубтар, баров, ресторандар, варьетлер. Темдектезе, по данным сайта «Афиша» деп сайттыҥ јетиргениле, тӧс калада 400-теҥ ас эмес клубтар бар Олордыҥ кӧп сабазы Бульварный кольцоныҥ ичинде, Тверской ором, Остоженканыҥ јаны, Јаҥы Арбатта, Кутузовский проспектте ле о.ӧ. Тверской оромло биригип турган Театральный проездте Китай-городто — кӧп тоолу бутиктер турат.

2009 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-чи кӱнине јетире (игорный бизнести астадар деген јасак чыкканча) Москвада кӧп тоолу казинолор, игровой клубтар иштеген.

Москвада балдар ойноор јерлер сӱреен кӧп. Москвичтер ле айылчылар балдарыла кожо баратан эҥ ле јарлу јерлер ол — Московский зоопарк, Московский планетарий, музей занимательных наук Экспериментаниум, А. Тимирязевтиҥ биологический музеи . 2015 јылда ВДНХ-ныҥ јеринде «Москвариум» ачылган. Нагатинский поймада DreamWorks деген компанияла кожо ойынныҥ јаҥы паркы тудулган «Остров мечты» тудулган.

Каоганчы ӧйдӧ московский парктардыҥ модернизация ла реконструкциязы ӧткӱрилет, балдарла кожо јӱрерге сӱреен эптӱ, јакшы эдип тудулган, элбек инфраструктуралу. Велосипедтер ле роликтепдиҥ прокады кӧп парктарда бар. Онойдо ок 2015 јылда Москваныҥ ичин јазаар программа аайынча 12 муҥ балдардыҥ площадкалары јаҥыртылган. 2019 јылда Москва туристический премия алган World Travel Awards номинациязы World’s Leading City Destination 2019 (Эҥ артык туристический направление. Кала).

Физкультура ла спорт

Москвада кӧп спорт сооружениелер иштейт. Ол тоодо 200 бассейн, 40-гӧ јуук дворец спорта, 30-таҥ артык стадион, 1500 јерлӱ, 20-неҥ артык јабык тош ареналар, 2700 спортзал, 150-ге јуук балдардыҥ спортивный школы, велотрек ле Телекейде бар (каланыҥ ичинде) јаҥыс олимпий велотрасса Крылатскта. Москвада јарыш эдер эки арена: Центральный Московский ипподром ло Конно-спортивный комплекс Битцада. Кӧп тоолу спорт сооружениелер XXII-чи јайгы Олимпийский ойындарды Москвада 1980 јылда ӧткӱрерге јаҥыртылган, јаҥынаҥ тудулган, бу тоого «Лужники» ле «Олимпийский» стадиондор кирип јат. 1960 јылдаҥ 1994 јылга јетире калада эҥ јаан эжинетен теҥериниҥ алдында ачык бассейн — «Москва».

1990-чы 6ылдарда кӧп саба јаан стадиондор ло спортивный комплекстер коомой айалгада боло берген, спортивный мероприятиелер ӧткӱрилбей турган; олордыҥ јеринде кийим садар рынктор ачылган. Кезик спортивный сооружениелер коммерческий фитнес-центрлер боло берген — темдектезе «Правда» ла машиностроительный заводтыҥ «Рассвет» деп бассейндер.

Баскетбольный, гандбольный ла мини-футбол соревнованиелер кӧп сабада УСК ЦСКА ла «Динамодо» Крылатскийде ле Лавочкинниҥ оромында ӧткӱрилет. Јӱзишле маргаандар, теннисле турнирлер кӧп сабада «Олимпийский» комплексте эмезе «Лужникиде» ӧдӧт. Хоккейле ойындар — МСА «Лужникиде», «Сокольникиде» ле ЛСК ЦСКА-да болуп турат. 2006 јылда «Мегаспорт» деп спорткомплекс тудулган, 2013 јылда оны реконструкцияга тургузып ийген.

Онойдо ок «Динамо» стадион, Э. Стрельцоватыҥ адыла адалган стадион, «Лужники» ле јуук јанында јерлерди база реконструкция деп тургускан. 2014 јылдыҥ куран айында «Открытая Арена» ачылган, 2016 јылдыҥ куран айында — «Арена ЦСКА» иштеп баштаган, 2017 јылда «Лужники» стадионныҥ реконструкциязы божогон. Бу стадиондорло кожо Москвада база бир стадион «Локомотив» Премьер-лигада футболло ойындарды ӧткӱрген .

Јӱзӱн-јӱӱр спортойындар, мероприятиелер ӧткӱрер сооружениелердеҥ ӧскӧ калада сјреен кӧп спортӧмӧликтер бар, олордыҥ ортозында јарлу футбол клубтар: «Динамо», «Локомотив», «Спартак», «Торпедо» ло ЦСКА; хоккейный клубтар — «Динамо», «Спартак», ЦСКА; баскетбол клубтар — «Динамо» ло ЦСКА; мини-футбол клубтар — «Динамо», «Дина», ЦСКА ла КПРФ.

XX-чи чактыҥ учында ла XXI-чи чактыҥ баштапкы эки онјылдыктарында Москва мындый јаан спорт маргаандар ла турнирлер ӧткӱрген:

1967 јылдаҥ ала јыл ла сайын јондор ортодо «Кубок Первого канала» деп шайбалу хоккейле турнирлер ӧткӱрилет, алдында «Турнир на призы газеты „Известия“» болгон; 1973 јылда калада Јайгы Универсиада; 1979, 2007 ле 2016 јылдарда Москвада шайбалу хоккейле телекейлик чемпионат (2016 — Санкт-Петербургла кожо); 1980 јылда Москвда XXII-чи Јайгы Олимпийский ойындар; 1986 јылда году Первые Игры доброй воли Москвада; 1990 јылдаҥ ала «Кубок Кремля» деп теннисный турнир; 1998 јылда Первые Всемирные юношеские игры Москвада; 1999 јылда финал Кубка УЕФА «Лужникиде», 2008 јылда ондо ло — финал Лиги чемпионов УЕФА; 2005 ле 2011 јылдарда Москвда Чемпионат мира по фигурному катанию; 2013 јылда чемпионат мира по регби-7; 2013 јылда чемпионат мира по лёгкой атлетике; 2017 јылда Москвада футболло конфедерацияныҥ кубогына бир канча маргаандар. 2018 јылда Москвада 64 матчтыҥ 12-зи чемпионата мира по футболу, «Лужники» (7 матч) ла «Спартак» (5 матч).

«Лужники»	«Открытие Банк Арена» («Спартак»)	«ВЭБ Арена» (ЦСКА)	«РЖД Арена» («Локомотив»)	«ВТБ Арена» («Динамо»)

Архитектура ла кереестер

Москва — јаан учурлу туристический тӧс јер, айылчыларды орус архитектуралык кереестерле јилбиркедет (олордыҥ кезиги ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизиниҥ тӧӧзына кирген), эмдиги ӧйдиҥ ойындарлу инфраструктуразыла база јилбиркедет. Калада јаан отельдер ле гостиницалардыҥ тоозы кӧп, телекейлик гостиничный брендтер бар.

Москва озодоҥ ло бери радиально-кольцевой планировканыҥ эбиле тудулып ӧскӧн. Онойдордо, кала ортозынаҥ чӧйилген бир канча оромдордоҥ, ол тоодо Тверской ором ло кольцолор (3 транспортный — МКАД, Садовое, 3-чи транспортный, онойдо ок Бульварный кольцо). Московский метрополитен база ла ондый эп сӱмеле тудулган — Кольцевой линия ла Московский центральный кольцо радиальный линияда ӧскӧзине кӧчӧр арга берет, олор каланыҥ ортозын јаказыла бириктирет, метрополитенниҥ јердиҥ алдында экинчи кольцозы тудулып јат.

Москвада саду јанынаҥ јаан учурлу оромдордыҥ бирӱзи — Тверская — Манежный тепсеҥнеҥ Тверской район ажыра барып, Бульварный кольцоны Пушкинский площадьта кечип, Триумфальный площадьта божойт. Оныҥ улалганы — 1-кы Тверской-Ямской кала — Ленинградский проспект болуп Белорусский вокзалдыҥ јанынаҥ улалып јат.

Кӱрлер

Москва кала Москва сууда турат, каланыҥ ичиле кӧп огош то суулар агып јат, оныҥ учун калада кӧп кӱрлер бар. Олордыҥ эҥ ле јарлузы: Јаан Таш кӱр (Большой Каменный мост) ле Кичӱ Таш кӱр (Малый Каменный мост), Крымский кӱр, Живописный кӱр.

Москваныҥ Кремли ле Кызыл тепсеҥ

Москваныҥ тӱӱкилик тӧс јери — Московский Кремль. Свой нынешний вид стены и башни крепости приобрели ещё в XVII-чи чактаҥ ала стенелери ле тыш бӱдӱми эмдиге јетире ол ло бойы. Кремль эмди Россияныҥ президентиниҥ резиденциязы болот. Кремльде кӧп тоолу храмдар ла музейлер бар. Московский Кремльдиҥ ансамбли ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизиниҥ тоозына кирет. Кремльдиҥ ичи музейный зоналарга бӧлинген.

Кремльге кӱнчыгыш јанынаҥ коштойында эҥ ле јарлу — Кызыл тепсеҥ. Јанында Покровский собор, Средние торговые ряды, ГУМ-ныҥ туразы, Собор Казанской иконы Божьей Матери, Воскресенские ворота, Манежный площадь, Исторический музей. Кызыл тепсеҥге коштой Никольская, Сенатская ла эҥ јарлу — Спасская башня куранттарлу. Кремльдыҥ стенезиниҥ јанында некрополь эдилген (мемориальное кладбище), Ленинниҥ мавзолеи. Тепсеҥниҥ јанында онойдо ок Лобное место ло Минин ле Пожарскийге кереес. Тепсеҥ јаантайын айылчылар ла москвичтерге ачык, је аҥылу учуралда: јазаар иштер, кандый бир мероприятиеге белетениш, эмезе јамылулардыҥ кортежи ӧдӱп јатса јабылат. Кремльдиҥ јанында, Александровский садта, Неизвестный Солдаттыҥ сӧӧгиниҥ јанында, Пост № 1 почётный караул турат.

Архитектуралык кереестер

Кӧп тоолу кереестер ле каланыҥ ичинде телекейде јарлу кезик база кайда да јок уникал тудумдар бар. Олордыҥ тоозына Јаан теартрдыҥ туразы, (Большой театр), Музей изобразительных искусств имени А. С. Пушкина ла Третьяковский галерею. ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизине кирген архитектуралык кереестери — Новодевичий монастырь ла Коломенскоеде усадьба. Уникальными в своём роде строениями являются гиперболоидная конструкция Шуховский башняныҥ гиперболоидный конструкциязы ла Останкинский телебашня база уникал-тудумдар болот, сегис јылдыҥ туркунына телекейде эҥ бийик тудум деп статусту болгон.. Юрии Лужков тушта Москва кӧп архитектуралык ла тӱӱкилик кереестерин јылыйткан, олорды копияларга солыган, «Москва» гостиницаныҥ копиязы чылап, Воздвиженкада Военторгтыҥ туразы. Москваныҥ культуралык средазы кату айалгада.

СМИ

1702 јылдаҥ ала Москва ла Санкт-Петербургта Россияда баштапкы «Ведомости» деп газет чыгып турган болгон («Ведомости московские»).
. Эмдиги ӧйдӧ Москвада улай ла јӱзӱн-јӱӱр башка-башка ууламјыларлу газеттер лежурналдар кепке базылат — (информационный, развлекательный, рекламный ла о.ӧ.), аймактардыҥ — округтардыҥ газеттери, аймактар ла ӧскӧ дӧ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ.

Останкино (телецентр)

2011 јылда, Москвада 57 радиостанция иштеген: 6-зы УКВ ла 51 FM (радиоканалдарда, 2017) УКВ (66—74, 88—108 МГц) диапазондордо, СВ: 612 и 738 кГц, ДВ: 153, 171, 198 ла 261 кГц (ижин токтоткон), КВ — «RWM Эталон времени»: 4996, 9996 ле 16996 МГц (орто, узун, кыска волналу). Олордыҥ кӧп сабазы берилтелерин Останкинский телебашнянаҥ ла Балашихада радиомачтанаҥ эфирге аткарып турган болгон (тӱҥдештирзе, Нью-Йорке 82 канал болгон).

Калада 1939 јылдаҥ ала улай телекӧрӱлтелер башталган. Эмди 24 телевизион канала иштейт — федералга коштой, бир кезик регионал каналдар; бастыра федерал каналдар, «Петербург — Пятый каналдаҥ» ӧскӧзи, Москванаҥ берилет. 1980 јылдаҥ ала Москвада Ленинградтаҥ берилтелер башталган. Телевидениеде ретрансляциялар ӧткӱрерге передатчиктер ле антенналарла тузаланат: Шаболовкада, Останкинодо, Октябрьское поледе, Софринодо.

Каланыҥ Кӱндӱлӱ граждандары

1866 јылда Каланыҥ Кӱндӱлӱ гражданы деп ат-нерени Москвада јӧптӧгӧн, Октябрдыҥ революциязыныҥ кийнинде 1917 јылда јоголтоло, ойто 1995 јылда орныктырган. Бастыра ӧйгӧ јӱк ле 24 катап берилген. Бу улустыҥ ортозында хирург Н. И. Пирогов, меценат П. М. Третьяков, патриарх Алексий II ле ӧскӧ дӧ ады јарлу иосквичтер болгон. Эмдиги ӧйдӧ Почётный гражданин Москвы деп нерелӱ атту: композитор А. Н. Пахмутова, строитель В. Е. Копелев, В. А. Садовничий билим-ишчи ле совет тергеелик ишчи В. И. Долгих.

Москвада мероприятиелер

Москва ла оыҥ јаказында јылдыҥ ла эмезе бир канча јылдыҥ бажынаҥ ӧткӱрер јаан культуралык ла спортивный мероприятиелер, јӱзӱн-јӱӱр выставкалар ла фестивальдар болот. Эҥ јарлу ла кӧп улус болоры: Московский автосалон, Московский международный кинофестиваль, Кубок Кремля, Арх Москва ла Международный авиационно-космический салон, Подмосковьеде (Жуковский) ӧдӧт.

Москвада эки катап Дельфийские игры болгон — јондор ортодо кемдӱ Баштапкызы (2000, Москва) ла текшироссиялык кеминде XI-чизи (2012, Москва).

Москва кеендик иштерде

Кӧп тоолу совет, гран ары јаныныҥ ла эмдиги ӧйдиҥ орус композиторлоры ла кожоҥчылары Москвага чӱмдемелдерин учурлаган. Совет те ӧйдӧ, оныҥ да кийнинде кӧп кинолор согулган, олордыҥ сюжеди Москвада ӧдӧт, кӧрӧӧчилер каланы кинозалдыҥ экраны ла телеэкраннаҥ кӧрӧр аргалу. Москвада эидиги ӧйдиҥ кӧп тоолу сериалдары согулат .

Москва астрономияда

Москвага учурлай астероидти (787) «Москва» деп адалган, 1914 јылдыҥ кандык айыныҥ 20-чи кӱнинде Россияныҥ астрономы Григорий Неуймин Симеизский обсерваторияда тапкан. Айдыҥ ары јанында «Москва» деп «талай» бар.

Карындаш-калалар

Москвада карындаш-калалар кӧп. Кӧп сабазы 1990-чы јылдарда табылган. Баштапкы карындаш-калалар: Берлин ле Буэнос-Айрес (1990); Венала нӧкӧрлик колбулар туку 1956 јылдаҥ ала болгон. Ого коштой, Москвада Париж деп партнер бар.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 
  Христос Спасительдиҥ храмы
• 
  Јаан театр
• 
  Московский тергеелик университет (МГУ)
• 
  «Москва-Сити» деп јондор ортодо тӧс јер
• 
  Московский Кремльди Јаан Таш кӱрдеҥ кӧрзӧ

Тайантылар

• Окылу сайт