Чачияков, Табар Анышкинович

Табар Анышкинович Чачияков (15.07.1923 — 04.1998) — јарлу кайчы. Сӧӧги — тӧӧлӧс.

Табар Анышкинович Чачияков
Чыккан ӧйи	јаан изӱ айдыҥ 15 кӱни 1923(0007-15-1923)
Чыккан јери	Јоло, Оҥдой аймак
Божогон ӧйи	кандык айдыҥ 12 кӱни 1998(0004-12-1998) (74 јаш)
Ороон	СССР[d]  Россия
Иш-тоштыҥ бӱдӱми	бичиичи, ӱлгерчи, фольклорист, музыкант

Биографиязы

Табар Чачияков 1923 јылда јаан изӱ айдыҥ 15-чи кӱнинде Тоотой деген ӧзӧктӧ (Јоло јуртта) тӧӧлӧс сӧӧктӱ Анышканыҥ билезинде чыккан. Энези кыпчак сӧӧктӱ Комдоштыҥ кызы. Табардыҥ салымы кату, јеҥил эмес болгон. Бала тужы байа улусты актуга каралап, бурулап, айдуга аткарып турган тудулу ӧйгӧ келишкен. Адазы Анышка чечен аҥчы, кайчы, кӧрӱмдеп кӧрӧр-сезер кам болгон. 1934 јылда кӧп улусты аргалу-чакту деп бурулап, ар-јӧӧжӧзин, ак малын айрып, алкы бойын Казахстанныҥ кӧс јетпес чӧл алтайына аткарган. 1935 јылда бир бӧлӱк алтай улусты байлар деп бурулап, Казахстанныҥ ээн чӧлдӧри јаар аткарган. Олордыҥ ортозында Чачияковтордыҥ билези.

Айдуда јӱргени

Катуныҥ јеринде ӧткӧн јылдарын эске алып, Табар Анышкинович адазыла кураа јаан улус керегинде јылу куучындап отуратан. Олор эҥирде оттыҥ јанына јуулып, каргандардыҥ озогызын ойгортып элтерткенин јилбиркеп угатан. Ол јаандардыҥ ортозында эки кижи кандый да башка, танылу болгон. Бирӱзи Табардыҥ адазы Анышка, экинчизи Оймон ичинеҥ кайчы Куукак Сакаров. Табар оогоштоҥ ала адазыныҥ чӧрчӧктӧрин лаптап, јакшызынып, јилбиркеп угатан. Ол адазыныҥ «Катан-Коо» деген кай чӧрчӧгин кӧксине бек салган. Шак ла Казахстанда ады јарлу кайчы Куукактаҥ уулчак «Кан-Алтын» деген кай чӧрчӧкти уккан. Јаш, јиит Табарга јарлу кайчыга јолыкканы, туштаганы салымныҥ аҥылу темдеги деп айдарга јараар. Ол бастыра јӱрӱмине кайчы-ӱредӱчизине быйанду јӱрген.

Уулчакты јаан улус уйуктаарга аткарбазын деп, ол отты кӧрӱп, одын-сууны чӱрче ле экелетен. Чай-чуйды азып, отты эбире јӱгӱрип иштенетен. Тышкары одын экелерге турза, јаан улусты, чӱрче ле кайын токтотсын деп јайнаган кептӱ сурап туратан. Каргандар кӱлӱмзиренип, уулчактыҥ сурагын бӱдӱрип турар. Олор, байла, билген-сескен. Кӧзи кара, керсӱ уулчак кийнинде бу отурган јаандардыҥ ээлӱ сӧзин, энчи байлыгын келер ӱйелерге јетирер деп, олор иженген.

Табар Чачияков кумран чактар ӧткӱре јылыйбаган калык чӱмдемелин, тӧрӧл тилин биске, бӱгӱнги ӱйеге, јетирген. Јуу-чактыҥ чек ле башталар алдында Табардыҥ адазын ла Куукак Сакаровты кайдаар да апарган. Оныҥ кийнинеҥ ойто катап олорды кӧргӧн кижи јок. Табардыҥ энези база ӧскӧ талада амырап калган. Је ада-энелери айдаткан балдарга Караганданыҥ шахталары јуу ӧйинде фронт болгон.

Табар јууныҥ баштапкы кӱнинеҥ ала калганчы кӱнине јетире казарманыҥ ээжизиле јӱрген. Јердиҥ алдында коногына 14 сааттаҥ иштеген.

Алтайына јанганы

Јууныҥ-чактыҥ кийнинеҥ, бежен јылдарда Табар Анышкинович эр кемине јеткен, эленчиктериниҥ кайкамычылу кай чӧрчӧктӧрин ӧзӧгинде чебер алып, тӧрӧл Алтайына, Јоло деген јуртына бурылып јанган. Урсул ичинде оныҥ ады-јолы танылу, алкы бойы јарлу кайчы болуп, эл-јонды сӱӱндирди.

Јайаандык ижи

1967—1968 јылдарда ол эҥ ле јаан кай чӧрчӧктӧрдиҥ бирӱзин, «Кан-Алтынды», бичип баштаган. 1968 јылда «Кан-Алтын» деген кай чӧрчӧк бичиктер кепке базар басмада (јааны А. О. Адаров) баштапкы катап кепке базылган. «Алтай баатырлардыҥ» 6-чы томына кийдирилген. Кай чӧрчӧк кепке базылган кийнинде Т. А. Чачияковтыҥ ады-јолы, нерелӱ ижи республикада јарлу боло берди. Бичиичилер кай чӧрчӧкти бийик баалаган. Калык-јон ортодо ады-јолы јарлаларга «тебӱни» Вера Еруковна Санашкина берген. Ол алтанынчы јылдардыҥ бажында «Кан-Алтынды» кайчыныҥ айтканыла бичиген. Кийнинде кай чӧрчӧкти фольклорист С. С. Суразаков јазаган.

Алтайда кайчыныҥ онойдо ок «Ак-Боро атту Ак-Бийдиҥ уулы Алтын-Коо» (1974 ј.), «Јылаҥаш-Уул» (1974 ј.) деген кай чӧрчӧктӧри база јарлу. 2008 јылда кайчы Т. А. Чачияковтыҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгыла колбой «Кан-Алтын» деген бичиги чыккан. Бичикке кайчыныҥ беш кай чӧрчӧги кирген. Олор: «Кан-Алтын», «Кӱн кылгалу Кӱреҥ атту Кудай уулы Катан-Коо», «Ак-Боро атту Ак-бийдиҥ уулы Алтын-Коо», «Темирче туйгакту кӧбӧҥ јалду Кӧк-боро атту Кан-Будай», «Јылаҥаш-уул».

Кайчыныҥ кай чӧрчӧктӧринде тӧрӧл јерине, албатызына ӱргӱлјик сӱӱш макталат, ӱйелердиҥ ӱргӱлјик колбузы чындык, јараш, ак-чек кӱӱн-санаа деген кожоҥдый алкыштарла айдылат.

«Учурлу кай чӧрчӧк, јебрен кӱӱлер, чындык сӱр-кеберлер, кижиниҥ сезимдери оныҥ ар-бӱткенле, Јайаанла бирлик эрмек-куучынында» — шак мынайда кайчыныҥ кай чӧрчӧктӧри керегинде улустыҥ айтканы јолду. Алтай албатыныҥ кай чӧрчӧктӧри — јаандарыстаҥ, ада-ӧбӧкӧлӧристеҥ арткан эрјинедий байлыгыс, ийделӱ, ээлӱ сӧс лӧ јажытту ӱредӱ. Кайчы Т. А. Чачияковтыҥ ады-јолын эзедип тура, бис ончо ады-јолдоры јарлу ла јарлу эмес те кайчыларыстыҥ, байлыгысты корып, чеберлеп јӱргендердиҥ эземин кереестейдис. Олордыҥ кажызын да бистиҥ ундыыр учурыс јок. Олор барда, тилистиҥ, калыгыстыҥ салымы ӱргӱлјик, мӧҥкӱлик. Кайчы Табар Анышкинович Чачияков 1998 јылда амырап калды.

Литература

• «Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока»
• «Алтайдыҥ Чолмоны» газет / К. Пиянтиованыҥ статьязы

Тайантылар

• З. С. Казагачева. Табар Анышкинович Чачияков
• 90 лет со дня рождения кайчи алтайского народа Табара Анышкиновича Чачиякова