Эрчиш (орустап Иртыш) — Россияда јаан суулардыҥ бирӱзи, телекейде алтынчы јерде.

Эрчиш
кыд. 额尔齐斯河, каз. Ертіс, хант. Тангат, сиб.-тат. Эрчиш, орус. Иртыш
Омскта Эрчиш сууОмскта Эрчиш суу
Характеристиказы
Узуны 4248 км
Бассейн 1 643 000 км²
Сууныҥ чыгымы 3000 м³/с (оозында)
Водоток
Бажы слияние рек: Джалгызагат-Хэ и Ул-Тургэн-Хэ
 • Турган јери Монгол ло Кыдат кыйу
 • Координаталары 47°24′52″ с. ш. 90°12′56″ в. д.HGЯO
Оозы Оп
 • Турган јери Ханты-Мансийск
 • Бийиги 17,8 м
 • Координаталары 61°04′50″ с. ш. 68°49′50″ в. д.HGЯO
Сууныҥ келтеҥи 0,03 м/км
Турган јери
Суузыныҥ системазы Оп → Карский талай
Кыдат Јондык Республика Синьцзян-Уйгурский автоном аймак
Казахстан Кӱнчыгыш-Казахстан область, Павлодар область
Россия Омский область, Тюмен область, Ханты-Мансий автономный округ — Югра
Россия Сибирский ФО
 ещё не имеет [[Ӱлекер:ПозКарта Россия Сибирский ФО
|позиционной карты]].
Кыдат Синьцзян-Уйгурский автономный аймак
 ещё не имеет [[Ӱлекер:ПозКарта Кыдат Синьцзян-Уйгурский автономный аймак
|позиционной карты]].
Код ГСР 14010100112115300000027
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы тӱзедер

Эрчиш суу (казахтап Ертіс, кыдаттап 额尔齐斯河  — É'ěrqísī hé, Ӱлекер:Lang-kca, Ӱлекер:Lang-sty[1]). Кара Эрчиш суу, орустап Чёрный Иртыш, (кыдаттап 额尔齐斯河 — É'ěrqísī hé или 喀拉额尔齐斯河 (Kālā-É'ěrqísī hé)Ӱлекер:Ref+; казахтап Қара Ертіс) — бу ӱстӱги агыны, башталганынаҥ ала Јайзаҥ кӧлгӧ (орустап озеро Зайсан) јетире. Тӱрк тилдеҥ Кара-Ирцис, јердеҥ чыккан карасуу деп учурлу[2].

Эҥ ле озо сууныҥ ады Тонйукуктыҥ (646—724) ла Кӱл-тегинниҥ (684—731) эпитафияларында туштайт. Олор экӱ Кӱнчыгыш-тӱрк-каандыктыҥ черӱрериниҥ башчылары (орустап полководцы) болгон[3] Баштапкы катап Эрчиш сууныҥ адын тӱрк филолог Махмуд аль-Кашгари јартаарга ченешкен (1029—1101). Оныҥ јартаганыла, сууныҥ ады «эртишмак»Ӱлекер:Ref+ (быстро перейти)[3].

Соојындар аайынча персид географ аль-Гардизи (божогон. 1061) «иртыш» деп сӧс токтогор (орустап «остановитесь») дегени деп јартайт[4].

Г.Ф.Миллер сууны Иртышка деп каанныҥ адыла адаган деп бодоштырат, бу каан Он-Сом деп татар каанныҥ балдарынаҥ болгон[5]

Сууныҥ ады тӱрк сӧстӧрдӧҥ турат: Јер, «ир» — орустап земля, «тыш» — казар, јарар, орустап рыть, айдарда, орустап «роющий землю» болот[6].

Профессор Ж. О. Артыкбаев сууныҥ ады казак эпостыҥ баатырыныҥ адыла «Ӱлекер:Iw» аташ деп ајарат, эпосто керектер Эрчиштиҥ јарадында ӧдӧт[3].

Венгер хроникаларда тӱӱкиде Тогора деп суу, эмезе, бу ла суу Туроца-Тогата деп адалат. Хунфальви мыны венгрлар Эрчишти эске алган деп бодойт, не дезе, Матиас Александр Кастрен айтканыла, ханты-остяктар бу сууны Тангат айса Тлангатль деп адайдылар[7](Лангал[8]).

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Эрчиш — телекейде эҥ ле узун кош суу, экинчи јерде Миссури суу. Эрчиштиҥ коолы куулып јадар, койрык-тейрик, кӧп јеҥдерлӱ. Коолыныҥ јалбагы 5 ала 19 км јетире[9].

Эрчиштиҥ суузы Кыдаттыҥ Синьцзян-Уйгурский автоном аймагында, Казахстанда ла Россияда (Омский областьта ла Тюменский областьта) агып јат, Оп сууныҥ сол јаан кош суузы — Эрчиш[10]. Узуны — 4248 км, Оптыҥ суузынаҥ 598 км узун (3650 км). Эрчиш ле Оп јаба Россияда эҥ ле узун суу, узуныла Азияда ӱчинчи, телекейде алтынчы (орустап Список рек по длине, шестой в мире, 5410 км). Јыл туркунына аккан сууныҥ кеми 94,6 км³.

Эрчиштиҥ бажы Кыдат ла Калка-монголдыҥ јериниҥ кыйузында башталат, Монгол-Алтайдыҥ сын тайгаларында[11]. Кыдатта сууныҥ ады Кара Эрчиш (орустап Чёрный Иртыш), Эрцисыхэ[12] Казахстанга кийдире агып, Јайзаҥныҥ јар-јалаҥын ӧткӱре агат (Зайсанская котловина), Јайзаҥ кӧлгӧ кирет. Кара Эрчиштиҥ оозында јаан дельта бар. Јайзаҥ кӧлгӧ (озеро Зайсан) темирлӱ-рудалу Алтайдыҥ (Рудного Алтая), Тарбагатайдыҥ сындарынаҥ ла Саур кырдаҥ кӧп тоолу суулар кийдире агат. Канча катапка суузы кӧптӧп, Эрчиш Јайзаҥ кӧлдӧҥ чыгара агып, тӱндӱк-кӱнбадыш јаар, Бухтарма ГЭС ажыра, Серебрянск кала јаныла, Усть-Каменогорск ГЭС-ти ӧдӱп барат. Алты јанында Шульбинск ГЭС ле Семей деп кала (Семипалатинск). Семейге јетире јаан кош суулары  — Бухтарма ла Уба[9]. Павлодардыҥ эмеш ӱсти јанында Эрчиштиҥ суузын Иртыш — Караганда деп канал кӱнбадыш јаар туура апарат. Ханты-Мансийск каланыҥ јеринде Эрчиш Оп сууга кирет. Сууныҥ оозы талайдыҥ кемјӱзинеҥ 17,8 м бийик.

Суу реестрдиҥ чотогоныла тӱзедер

Суу Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча коды 14010100112115300000027.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Ајарулар тӱзедер

  1. Сулеймановские чтения: материал межрегиональной научно-практической конференции. 2006 г. — с. 132.
  2. Ӱлекер:Книга:Географические названия мира
  3. 3,0 3,1 3,2 Артыкбаев Ж. О. Среднее Прииртышье в контексте проблем истории Евразийских степей (этноисторический и этноархеологический опыт исследования). — Павлодар: ЭКО, 2007. — С. 70-71,87-88. — 267 с.
  4. Бартольд В. В. Отчёт о поездке в Среднюю Азию с научной целью. 1893—1894 гг. — СПб.: Тип. Имп. АН, 1897. — С. 105—106. — 151, XVII с. — (Записки Императорской Академии наук по историко-филологическому отделению. Серия VIII, том I, № 4).
  5. Г.Ф.Миллер. Описание Сибирского царства и всех произошедших в нём дел, от начала а особливо от покорения его Российской Державе по сии времена. Книга первая. — Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1750. — С. 39. — 238 с.
  6. Матвеев А. К. Географические названия Тюменского Севера. с. 48.
  7. Алексеев М. П. Сибирь в известиях западноевропейских путешественников и писателей. — Иркутск, 1941. — С. LXI.
  8. Никонов В. А. Краткий топонимический словарь. — Москва: Мысль, 1966. — 514 с.
  9. 9,0 9,1 Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок БРЭ не указан текст
  10. Белявский П. Е. Иртыш // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  11. Ӱлекер:ВТ-МЭСБЕ
  12. Ӱлекер:Карта/Бк/L

Литературазы тӱзедер

  • Иртыш // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  • Иртыш // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
  • Артыкбаев Ж. О. Среднее Прииртышье в контексте проблем истории Евразийских степей (этноисторический и этноархеологический опыт исследования). — Павлодар: ЭКО, 2007. — Т. 1. — С. 70—71, 87—88. — 267 с. — 500 экз. — ISBN 9965-08-155-7.
  • Ресурсы поверхностных вод СССР. Том 15. Алтай и Западная Сибирь. Выпуск 3. Нижний Иртыш и Нижняя Обь
  • Государственный водный кадастр. Поверхностные воды. Л., 1984. Т. 1. Вып. 11. Л., 1984. Т. 5. Вып. 1;
  • Вода России. Речные бассейны. Екатеринбург, 2000.

Тайантылар тӱзедер