Оп (суу)

Оп (орустап Обь) — Россияда Кӱнбадыш Сибирдиҥ суузы, телекейдиҥ јаан сууларыныҥ бирӱзи.

Оп
орус. Обь
Оп-бажы
Характеристиказы
Узуны	3650 км
Бассейн	2 990 000 км²
Сууныҥ чыгымы	12 492 м³/с (Салехард)
Водоток
Бажы   (Т) (B)	слияние рек: Бий и Кадын
• Бийиги	160 м
• Координаталары	52°25′56″ с. ш. 84°59′07″ в. д.
Оозы    (Т) (B)	Карский талай
• Турган јери	Оп сууныҥ оозы
• Бийиги	0,8 м
• Координаталары	66°47′13″ с. ш. 68°57′23″ в. д.
Сууныҥ келтеҥи	0,04 м/км
Турган јери
Суузыныҥ системазы	Карский талай
Ороон	Россия
Региондор	Алтай кырай, Новосибир область, Томтура область, Ханты-Мансийский автоном округ, Ямало-Ненец автономный округ
исток устье
Код ГСР	13010200312115200000019, 14010100112115300000010 ла 13010500112115200000019
Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

Сууныҥ ады кайдаҥ келген чике јарты јок. Бир бодоштыруда (версия) коми тилде — «кар», «кӱрт», «кардыҥ јаны».

Вольфганг Штейниц ле Андре Дульзонныҥ айдышканыла: сууныҥ ады коми-зырян тилде обва деп сӧс — «кардыҥ суузы» орустап «снежная вода», орустар Оптыҥ адын алтыгы агынында коми-јолбаштаачылардаҥ уккан.

База бир бодоштыруда сууныҥ ады — скиф-сармат- иран тилдеҥ келген: *ап — «суу», орустап «вода». Мындый атты јаан сууга чӧлдиҥ иран тилдӱ, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱгинде јаткан калыктар эрте-кӱлер ӧйдӧ лӧ орто чактарда берген болор.

Оп сууны ӧскӧ калыктар тилинде

• ненец:Саля ям (мысовая река)
• хантый: Ас (большая река)
• селькуп: Ӄолд, Ӄо́лтэ, Квай (главная река)
• алтай: Ах умар (северная река)
• татар: Үмәр, Омар, Умор
• алтай Тойбодым.

Тӱӱкизи

Эмдиги ӧйдиҥ шиҥжӱчилери 60 муҥ јыл кайра Кӱнбадыш Сибирде тоштолгон оледенение ӧй божогон деп айдыжат. Оп суу Тӱндӱк соок теҥиске ууланып јайым агарга не де буудактабаган, орой палеолитте де Оп сууныҥ рельефы эмдиги ӧйдӧгизине тӱҥей болгон. Орус аҥчылар ла којойымдар коми-зырян јол-баштаачыларла кожо Уралдыҥ кырларын ажып, баштапкы катап Оп сууны кӧргӧндӧр. Ермак Сибирге келгенинеҥ озо Опты айландыра јерлер Обдорский деп адалатан.

1187 јылда Оптыҥ алты јаны Улу Новгородтыҥ јери болгон, кийнинде ол уйадай берерде, Москваныҥ князьтарыныҥ боло берген, олор 1502 јылдаҥ ала олор бойыныҥ јамызына (орустап титул) «Обдорский ле Югорский» князьтар деп сӧстӧр кожуп баштаган.

1844 јылда Опты тӧмӧн пароходтор јӱрӱп баштаган; первый пароход эксплуатировался коммерции советником Н. Ф. Мясников деп коммерцияныҥ советнигиниҥ пароходы баштапкы болгон. 1895 јылда тоодо 120 пароход болгон, Опло, оныҥ кош сууларыла јӱзип туратан; кӧп сабазы таҥынаҥ улустыҥ болгон.

1923 јылдаҥ ала улусты ла кошты Оп суула Кӱнбадыш Сибир суу-пароходство(орустап Западно-Сибирское речное пароходство), ло Оп-Эрчиш суу-пароходство(орустап Обь-Иртышское речное пароходство).

Физико-географиялык темдектери

Оп суу телекейде јаан деген суулардыҥ бирӱзи, Кӱнбадыш Сибирде агып јат. Оптыҥ узуны — 3650 км (Эрчиштиҥ бажынаҥ ала — 5410 км), сууныҥ бассейны — 2 990 000 км².. Салехардтыҥ јанында Оптыҥ оозынаҥ 287 км киреде суузыныҥ кеми — 12 492 м³/с, јылдык аккан сууныҥ кемине теҥ 394 км³. Туулу Алтайдаҥ, Бий ле Кадынныҥ бириккенинеҥ башталат. Оозында орустап Обская губа бар, Карский талайга кирет. Высота истока — 160 м над уровнем моря. Высота устья — 0,8 м над уровнем моря. Уклон реки — 0,04 м/км. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ бажы — 160 м, оозы 0,8 м бийик. Сууныҥ келтеҥи 0,04 м/км.

Басейны

Оп сууныҥ бажында суу кӧпчигени, 2004 јыл, кандык ай

Оп суу толгоны, агыны, суу-режимыла 3 бӧлӱктӱ: ӱсти јаны (Том сууныҥ оозына јетире), орто јаны (Эрчишле бириккенине јетире), алты јаны (Обской губага јетире). Бу ла ӧйдӧ, Новосибирскте водохранилище тудулган кийнинде, Оптыҥ ӱсти јаны база бӧлинет: Бий ле Кадын бириккенинеҥ Барнаулга јетире, мында Новосибирский гидроузел суу-режимге салтарын јетирбейт, Барнаулдаҥ Камнь-на-Обиге јетире, мында гидроузлдиҥ салтары билдирлӱ, Новосибирский гидроузел бойы ла Новосибирский ГЭС-теҥ ала Том сууныҥ оозына јетире, мында сууныҥ агынын Новосибирский гидроузел кемјийт. Агынныҥ орто тӱргени: јаскыда 5-5,6 км/ч, меженьле 2,7-3,0 км/ч. Сууныҥ эбирилчиктеринде, кызыктарда агыны тӱргендейт (орустап прижимные течения), Сууныҥ айрылчыкту јерлеринде агын арайлай берет, анчада ла суу кирӱде.

Оп суу (орустап Обь) Кадын ла Бий суулар бириккенинеҥ ала адалат, Бийск каланаҥ ала. Алтай кырайдыҥ јериле Барнаул кала ажыра агат, оноҥ, бир канча јерде Алтай кырайды ла Новосибир областьты бӧлийт. 300 км кире агын — Новосибир область кечире барат, ол тоодо Новосибирск кала. Тӱндӱктей, Том суу кожулган кийнинде (Томский область), агыны тӱндӱк-кӱнбадыш јаар солунат, Томский областьтыҥ кайда да 900 км кире јеринде ого јаан кош суулар кирет — Томь, Чулым, Кеть, Чаю, Парабель ле Васюган. Ханты-Мансий автоном округта Оп суу Нижневартовсктыҥ јаныла агып, кӱнбадыш јаар эбирет, Сургутты тӱштӱк јанынаҥ эбирет, Нефтеюганскты тӱндӱктей эбирет. Ханты-Мансийсктиҥ кийнинеҥ Оп суу эҥ јаан кош суузы — Эрчишле биригип, тӱндӱк јаар ууланат. Оноҥ ары ол 660 км кире јерди Ханты-Мансий автоном округ — Югра ажыра ла Ямало-Ненец автоном округ ажыра Салехардка ла Лабытнангиге јетире агат. Перегрёбное деп јуртка јетире Оп суу бир ле коолло агат, оноҥ, айрыланала, Јаан Оп ло Кичӱ Оп боло берет, (эки јеҥ). Байа эки јеҥ (орустап рукава) ойто 460 км кире барала, Салехардтаҥ 20 км тӱштӱктей, Сибирские Увалыны ӧдӧлӧ, бириге берет. Мында сууныҥ коолы 20 км ала 6-8 км јетире чичкере берет, 2 катапка тереҥжийт — 10-15 метрге јетире. Салехардтыҥ кийнинеҥ Оп кенейте кӱнчыгыш јаар эбирет. Оптыҥ бойыныҥ учы является Салемал деп мыстаҥ ала чийӱ до Оптыҥ тӧстӧк јарадына јетире, бу чийӱнеҥ тӧмӧн дельталар башталат. Бу точкадаҥ ала суу Карский талайдыҥ Обской губазына киреле, телкем јайылат. Оп сӱреен јаан дельталу боло берет, текши јери 4,5 тыс. км². Оптыҥ дельтазы широтный ӱзӱкте јадып, Јаан Јары деп ортолыктаҥ башталат (Салемал деп јурттыҥ алты јанында), ондо, суу эки јалбак јеҥге бӧлинет — Надымский Оп ло Хаманельский Оп (Ганейзер 1975), 69°11′ ла 71°40′ в. д. ортозында

Сууныҥ толгоны ла режимы

Оптыҥ јайылганы. 2002 јылдыҥ кичӱ изӱ айы

Энесай ла Оп (оҥ јанында) Карский талайга кирет

Оп сууны кӧп саба кар кайылып толтырат, Туулу Алтайда: кар кайылып толтырганы — 40 %, тош 22 %, јаҥмыр 19 % ла јер алдыныҥ суулары 15 %; тайга јерде кайылган кардыҥ кеми — 55 %, јаҥмырдыҥ — 25 %, грунттыҥ — 20 %. Јаскы-јайгы кирӱ суу јылдык сууныҥ кӧп сабазын берет. Суу ӱстӱги агынында кандык айдыҥ бажынаҥ, кезикте ортозынаҥ ала кирӱ болот, алтыгы агынында кандык айдыҥ учында, эмезе кӱӱк айдыҥ бажында кирӱ болот. Тош тӱжӱп баштаза ла суу кӧдӱрилет; тош тӱжӱп, кажылза, суутӱрген кӧдӱрилип, јабызап турат. Оныҥ учун кезик кош сууларга тескери агын келет. Ӱстӱги агынында јаан изӱ айда суу јабызайт, јайгы межень кубулчак, сыгын — ӱлӱрген айларда јаҥмырдаҥ суу база кӧпчийт. Орто ло алтыгы агынында суу јаҥмыр ла тош кайылыштаҥ камаанду болуп, тош турганча ла кӧдӱрилип, ойто јабызап турат. Јыл туркунына суу 180 кӧннеҥ ала 220 кӱнге јетире тош алдында болот, кыштыҥ соокторынаҥ камаанду.

Кош суулары

Јаан деген кош суузы Эрчиш. Оныҥ узуны Кыдат ла Калка-Монголдыҥ кыйузынаҥ ала Опко сол јанынаҥ киргенине јетире 4248 км — Эрчиш Оптоҥ 598 км узун.

Ӧскӧ кош суулары:

• сол — Песчаная, Ануй, Чарыш, Алей, Барнаулка, Касмала, Шегарка, Чая, Парабель, Васюган, Большой Юган, Северная Сосьва, Щучья, Сыня;
• оҥ — Чемровка, Чумыш, Бердь, Иня, Томь, Чулым, Кеть, Тым, Киевский Ёган, Вах, Ватинский Ёган, Тромъёган, Пим, Лямин, Казым, Полуй.

Керептер јӱрери

Оп сууныҥ бастыра узуныла керептер јӱрер аргалу. Оп ло оныҥ кош сууларында кереп јӱрер бӧлӱктер бар:

Новосибир водохранилище. Бердск мыстаҥ кӧрзӧ

• Барнаульский — Бий ле Кадын бириккенинеҥ ала Камень-на-Обиге јетире, включая устьевые участки Бий сууныҥ бажы кожулат, Кадын, Чарыш ла Алтын кӧл. Сууныҥ тереҥи — 110—140 см;
• Новосибирский водохранилище — Камень-на-Обинеҥ ала до Новосибир шлюзтыҥ аванпортына јетире;
• Новосибирский — новосибир шлюзтыҥ аванпортынаҥ ала, шлюз бойы кожо, Том сууныҥ бажына чыгара. Сууныҥ тереҥи — 210—240 см;
• Томский — Том сууныҥ оозынаҥ ала Парабель деп айрылчык сууга јетие, Томныҥ оозынаҥ Кемерового јетире. Оп суу ла Томныҥ тереҥи Том-Турага јетире — 210—240 см;
• Колпашевский — Парабель деп айрылчык суунаҥ (Томский областьтыҥ) ала и Кеть сууула 274 километр. Сууныҥ тереҥи — 240—270 см;
• Обь-Иртышский — Эрчиш суула Омсктаҥ Эрчиштиҥ оозына јетире. Оптыҥ тереҥи — 140—180 см;
• Сургутский — Томский областьтыҥ кыйузынаҥ Эрчиштиҥ оозына јетире. Оптыҥ тереҥи — 240—270 см;
• Ханты-Мансийский Эрчиштиҥ оозынаҥ Казымныҥ оозына јетире. Оптыҥ тереҥи — 270—300 см;
• Салехардский — Казымныҥ оозынаҥ Обской губага јетире. Оптыҥ тереҥи — 270—300 см.

Балыктары

Озодоҥ бери Оптоҥ балык тудары јаҥжыккан болгон. Онойдо, XIX чактыҥ учында балыкчылардыҥ шӱӱнине окунь, ёрш, бычок, подкаменщик, чортон, налим, муксун, пелядь (сырок), щокур, пыжьян, нельма, хариус, кумжа, таймень, карась, пескарь, плотва, чебак, елец, гольян, голец, щипок, осётр, стерлядь, минога ла о.ӧ. балыктар.

Эмдиги ӧйдӧ Оптыҥ суузында ла Обской губада 50 бӱдӱм балык јӱрет, тал ортозы промышленный ӧскӱриште. Баалу дегени: осётр, стерлядь, нельма, муксун, чир, сосьвинская сельдь (тугун]), сиг, пелядь. Кӧп саба промысловый балык частиковый укту — судак, щука, язь, налим, лещ, елец, плотва, карась, окунь.

Оп сууда калалар

Оп сууныҥ јанында ла оныҥ кош сууларын јараттай Кӱнбадыш Сибирдиҥ јондорыныҥ арбынду улузы јуртайт. Росиияныҥ јаан деген калаларыныҥ ӱчинчизи — Новосибирск кала Оп сууда туруп јат, онойдо ок бойыныҥ агломерациязыла Барнаул-Новоалтайск. Опты јараттай јерлер Кӱнбадыш Сибирде Приобье деп адалат.

Нижневартовскта Опты јараттай

• Јаш-Тура (орустап Бийск) — каланыҥ кӧп јери Бийдиҥ суузын јараттай да болзо, садовый ӧмӧликтер ле каланыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш јанында коттеджный јурттар (Сорокино, Одинцовка, Одинцовский посад) ла калага кирип турган јурт Фоминское Оп сууда турат.
• Барнаул
• Новоалтайск
• Камень-на-Оби
• Бердск (Бердск заливте Новосибир водохранилищениҥ)
• Новосибирск
• Колпашево
• Стрежевой (Пасол сууныҥ айрылчыгы)
• Нижневартовск
• Мегион
• Лангепас (Каюк сууныҥ айрылчыгында)
• Сургут
• Нефтеюганск
• Лабытнанги
• Салехард

Оп-Эрчиш бассейнниҥ тӧс портторы ла пристаньдары: Бийский суу- порт, Барнаульский суу- порт , Новосибирск, Томск, Самусь, Нижневартовск, Сургут, Лабытнанги, Павлодар, Омск, Тобольск, Тюмень, Ханты-Мансийск.

Суу реестрдиҥ чотогоныла

Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны.

Кӱрлер

Сууныҥ оозынаҥ бажы јаар:

• Югорский кӱр (Сургут, Ханты-Мансий автоном округ — Югра);
• Темирјол кӱр (Сургут);
• Шегарский кӱр (Мельниково јурттыҥ јанында (Томский область));
• Тӱндӱк кӱр (Новосибир область)(2008);
• Димитровский кӱр Новосибирскте;
• Опты кечире баштапкы темирјол кӱр, Транссиб, Новосибирск;
• Октябрьский кӱр (Новосибирск) (Коммунальный);
• Новосибирский метрокӱр;
• Бугринский кӱр Новосибирскте;
• Комсомольский темирјол кӱр Новосибирскте;
• Новосибирской ГЭС-тиҥ шлюзы ажыра кӱр;
• Камень-на-Обиде темирјол кӱр, Алтай кырай;
• Барнаулда темирјол кӱр;
• Барнаулда темирјолдо јетире тудулгалак кӱр;
• Барнаулда Коммунальный («Эски») кӱр (темирјол ло кӧӧлик јолдор ӧдӧтӧн) ;
• Барнаулда јаҥы кӱр.

Опты кечире јебрен јолдордо кӱрлер јок тушта, темдектезе, «Таранаҥ Барабуны кечире Том-Турага јетире» («Бухарский јол»), суу — кечӱлерле (орустап переправы) тузалангандар (орустап «Перевоз», Оп сууга Уртамка деп суу киргенинде; Уртамда тӱрме (орустап острог) тудулган болгон).

Стрежевой каланыҥ јанында Оп сууны кечире база бир јаҥы кӱр тудуларга белетелет, Александровский аймак (Томский область) Тӱндӱк широтный коридор кечире, је акча-манат келишпейт. В случае начала строительства железнодорожной ветки в предгорные районы Алтай кырайдыҥ тӱштӱк јаны ла Республика Алтай јаар јаҥы темирјол тудулза, Быстроисток аймактыҥ јеринде, Бий ле Кадын бириккенинеҥ 20 км киреде база бир јаҥы кӱр тудулар.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 
  Эрчиш — Оптыҥ јаан кош суузы
• 
  Барнаулда суу-вокзалдыҥ јанында пристань
• 
  Барнаулды Опты кечире јаҥы кӱрдеҥ кӧрзӧ
• 
  Камень-на-Обиде темирјолдыҥ кӱри
• 
  Барнаулда кӧӧлик јолдо суу кечире јаҥы кӱр

Литературазы

• Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.
• Варпаховский Н. А. Рыболовство в бассейне р. Оби. II. Рыбы бассейна р. Оби (орус.). — СПб., 1902.
• Обь (орус.). Современные географические названия. Институт географии РАН.
• Обской нахлыст. Книга известного Новосибирского рыболова Сергея Шаталова (орус.) (недоступная ссылка). Дата обращения: чаган айдыҥ 13 кӱни, 2019. Архивировано кӱӱк айдыҥ 1 кӱни, 2009 јыл.
• Кириллов В. В., Безматерных Д. М., Яныгина Л. В., Третьякова Е. И., Кириллова Т. В. Котовщиков А. В., Ермолаева Н. И. Факторы и показатели самоочищения реки Оби // Фундаментальные проблемы воды и водных ресурсов: Матер. III всерос. конф. с междунар. участием (Барнаул, 24-28 августа 2010 г.). — Барнаул: Изд-во АРТ, 2010. — С. 137—140. (орус.). bezmater.narod.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 13 кӱни, 2019.
• Расход воды у Салехарда за 1930—1999 (орус.). www.r-arcticnet.sr.unh.edu. Дата обращения: чаган айдыҥ 13 кӱни, 2019.
• Лоция реки Обь (орус.) (недоступная ссылка). www.fishingsib.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 13 кӱни, 2019. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 5 кӱни, 2013 јыл.
• Пузанов А. В., Безматерных Д. М., Винокуров Ю. И., Зиновьев А. Т., Кириллов В. В., Красноярова Б. А., Рыбкина И. Д., Котовщиков А. В., Дьяченко А. В. Современное состояние и экологические проблемы Обь-Иртышского бассейна (орус.). waterjournal.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 19 кӱни, 2021. // Водное хозяйство России: проблемы, технологии, управление. — 2017. — № 6. — С. 106—118.
• Пузанов А. В., Зиновьев А. Т., Безматерных Д. М., Резников В. Ф., Трошкин Д. Н. Опасные гидрологические явления в бассейне Верхней Оби: современные тенденции и прогнозирование (орус.). waterjournal.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 19 кӱни, 2021. // Водное хозяйство России: проблемы, технологии, управление. — 2018. — № 4. — С. 69-77.
• Безматерных Д. М., Пузанов А. В., Папина Т. С., Кириллов В. В., Рыбкина И. Д., Ловцкая О. В., Кузняк Я. Э. Перспективы совершенствования технологии экологического мониторинга поверхностных вод Обь-Иртышского бассейна (орус.). rgo-journal.ru. Дата обращения: кандык айдыҥ 19 кӱни, 2021. // Известия Алтайского отделения Русского географического общества. — 2020. — № 2. — С. 49-58. DOI: 10.24411/2410-1192-2020-15704