Википедия

Ӱлегем

Ӱлегем (орустап Хабаровка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ӱлегемниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Ӱлегем
орустап Хабаровка
50°41′09″ с. ш. 86°17′19″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Ӱлегемниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 938[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘274[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 93 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649440
АТТК-ныҥ коды 84220860001
МТТК-ныҥ коды 84620460101
Номер в ГКГН 0154067
Ӱлегем (Россия)
Ӱлегем
Москва
Ӱлегем (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Ӱлегем (Алтай Республика)
Улалу
Ӱлегем
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

тӱзедер

Ӱлегем — улу кем, јаан ӧзӧк орустап большая река[4].

Физико-географиялык темдектери

тӱзедер

Географиязы

тӱзедер

Јурт Алтай Республиканыҥ ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ колтыгында, Кичӱ Ӱлегем сууны экијандай турат. Айландыра тайгалары: Кадрин, Сымылты. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 938 метрге бийик[1].

Климады

тӱзедер

Климады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].

Аҥ-куштары

тӱзедер

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар [7]. Алтай республиканыҥ «Кызыл бичикке» кирген куштары: ала ылаачын (орустап балобан), боро ылаачын (орустап кречет), мечиртке (орустап сова), ылаачын (орустап сапсан)[8].

Ӧзӱмдери

тӱзедер

Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[9]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[9].

Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[10].

Јери ле јолдоры

тӱзедер

Јуртта 4 ором: Јараттай, Тӱндӱктей, Тӧс, Тӱштӱктей.

Јурт «Чуйдыҥ трагы» Р-256 деп федерал кӧӧлик јолдыҥ јанында турат. Чике-Таман боочыныҥ ӱстине јетире 2,1 км.

Ӱлегем јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ӱлегем 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 18 км
Республикан тӧс кала Улалу 220 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 310 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 652,9 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи

тӱзедер

Јебрен корумдар ла таш бичиктер.

Эл-јон

тӱзедер
Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
305↘304↘288↘279↘277↘276↘274

Ук-калыктар

тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 353 кижи болгон, олордыҥ 93 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы

тӱзедер
  • Јурт јеезениҥ администрациязы;
  • М. К. Бабаковтыҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школ;
  • ФАП;
  • почта.

Экономиказы

тӱзедер

Мал-аш ӧскӱрери (азыраары). Таҥынаҥ ээлем. Туризм.

Кереестер

тӱзедер

Тӱӱкилик

тӱзедер
  • В. И. Ленинге кереес[16][17];
  • Алтайда Совет јаҥ учун корогондордыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (1924 ј.,Ӱлегемге јетпей јӱрӱп)[16][17];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1054)[18].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Археологиялык

тӱзедер
  • Јебрен мӧҥкӱсалгыш (1016,1196)[18];
  • Алтыгы Кара-Суу. Јебрен корумдар (738)[18].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Ар-бӱткендик

тӱзедер
  • Боочы Чике-Таман, байлу (1196)[18];
  • Аржан суу (919)[18];
  • Каран-Суу (920)[18];
  • Тошту-Кобыда кара суу (922)[18];
  • Кутук-Суу (921)[18].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

тӱзедер

Јарлу улузы

тӱзедер
  • Шатинов Ш. П. (5.09.1938-11.11.2009) — алтай бичиичи, ӱлгерчи, Россия Федерация ла Алтай Республиканыҥ бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы.

Ајарулар

тӱзедер
  1. ↑ 1,0 1,1 Хабаровка
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 0509. Архивировано 1419269678.
  6. ↑ Оҥдой. Климат[1]
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. ↑ 9,0 9,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  10. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  11. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. ↑ 16,0 16,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032386. Архивировано 1610213696.
  17. ↑ 17,0 17,1 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605271704. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 8406 јыл.
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

тӱзедер
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Ӱлегем&oldid=46616"