Јодро
Јодро (орустап Иодро) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Јодро | |
|---|---|
| орустап Иодро | |
 | |
| 50°23′58″ с. ш. 86°58′36″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Оҥдой |
| Јурт јеезе | Ийинниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 892[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘268[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 98 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649446 |
| АТТК-ныҥ коды | 84220820004 |
| МТТК-ныҥ коды | 84620420116 |
| Номер в ГКГН | 0153844 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерЈодро-кара јиилектерлӱ јулукту агаш. Јодро орустап черёмуха[4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Алтай Республиканыҥ чике ле ортозында, Јодроныҥ суузы Чуйдыҥ суузына киргенинде турат. Айландыра Чуйдыҥ, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ сындары, Сымылтыныҥ, Кадринниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ тайгалары курчайт. Јери эмеш тапчы, тӧн јерде турат, айландыра кырлар сӱреен кају, јолдор кату. Меес келтейи как ташту болзо, арка јаны койу туйук агашту. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 892 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].
Ан-куштары
тӱзедерТайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, сарас, јоон мойын, јеекен, тооргы, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар-куштар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, јелечи, ылаачын, саныскан, тарал, каргаа, кускун, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, аҥыр, турна, кӱӱк ле о.ӧ. бар[7].Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[8]. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар[9].
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт, мӧш агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[8]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[8]. Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[10].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 5 ором: Јииттердиҥ, Тоҥмок суу, Тӧс, Чуйдыҥ. Јурт Чуйдыҥ трагы деп федерал кӧӧлик јолдо турат. Јолдыҥ темдеги Р-256. Чике-Таманныҥ боочызына јетире 73 км.
| Јодро јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ийин | 31 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой | 100 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 300 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 390 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4200 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 735,0 км-деҥ | 0 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[11] | 2011[12] | 2012[12] | 2013[12] | 2014[13] | 2015[14] | 2016[2] |
| 276 | →276 | ↘268 | ↗273 | ↘271 | ↘270 | ↘268 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 317 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[15]
Инфраструктуразы
тӱзедер- Јодро јурттыҥ баштамы;
- школы;
- эмчилик;
- јурттыҥ;
- клубы;
- библиотека;
- эки;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Мӧҥкӱсалгыш (1224—1228)[16];
- «Калбак-Таш» — јебрен тӱрк бичиктер (1229—1230)[16]. Јурттаҥ 13 км. Чуйдыҥ трагыныҥ 721-чи км;
- Ташта јурамалдар (945,1067,1068)[16];
- Петроглифтерлӱ комплекс (995,1205,1208)[16];
- Јебрен курган (1012)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Мӧҥкӱлерлӱ јалаҥ (740)[16]. Ашкайакту деп јерде. Чуйдыҥ сол јарады. Јурттаҥ 17-17,8 км;
- Узун Ашкайакту. Мӧҥкӱлерлӱ јалаҥ (1160)[16]. Јурттаҥ 15-16,5 км;
- Аҥду таш (1204)[16];
- Ӱстӱги От-Тӱшкен. Мӧҥкӱлерлӱ јалаҥ (1228)[16];
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јарлу улузы
тӱзедер- Садалова, Тамара Михайловна (17.03.1960) — билимчи, филология билимдердиҥ докторы. Алтайский государственный университеттиҥ историко-филологический факультедин божоткон (1983, Барнаул). А. М. Горькийдиҥ адыла адалган телекейлик литератураныҥ институдыныҥ аспирантуразын божоткон (1992, Москва)[17].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
«Калбак-Таш» деп комплекс. Јодро јурттыҥ јанында -
Алтарь Калбак-Таш -
"Айлаткыштыҥ кереби".Ташта јурамал -
"Куды јок јаан кижи". Ташта јурамал -
"Аҥдар". Ташта јурамал -
Калбак-Таш. Јебрен абра
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Иодро
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 21 кӱни, 6058. Архивировано 1419269678.
- ↑ Оҥдой. Климат[1]
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Садалова Т. М.