Википедия

Чуй (Кадынныҥ кош суузы)

Чу́й (орустап Чуя) — Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой аймактарыныҥ јериле агып јаткан суу.

Чуй
орус. Чуй-Суу
Чуй суу јайылганыЧуй суу јайылганы
Характеристиказы
Узуны 320 км
Бассейн 11 200 км²
Сууныҥ чыгымы 43 м³/с
Водоток
Бажы  
 • Турган јери Чихачёвтыҥ сындарыныҥ кӱнбадыш јаны
 • Бийиги 2931,1 м
 • Координаталары 49°46′31″ с. ш. 89°36′42″ в. д.HGЯO
Оозы Кадын
 • Бийиги 722 м
 • Координаталары 50°23′37″ с. ш. 86°40′23″ в. д.HGЯO
Турган јери
Суузыныҥ системазы Кадын → Оп → Карский талай
Ороон
Регион Алтай Республика
Аймактар Кош-Агаш аймак, Улаган аймак, Оҥдой аймак
Чуй (Кадынныҥ кош суузы) (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Чуй (Кадынныҥ кош суузы) (Алтай Республика)
Голубая точка — исток
исток
Синяя точка
устье
Код ГСР 13010100312115100005094
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы тӱзедер

Чуй (кыдаттап чу/шу/шуй  — суу) учуры јаан суу[1].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Чуй Кадынныҥ оҥ кош суузы[2] (бажы — Јӱстыт, Богуты[3], оҥ Богуты[4]) — узуны — 320 км, суу јуунадар бассейининиҥ кеми— 11200 км²[5]. Чуй суу Чихачевтыҥ сынынаҥ, кӧлдӧрлӱ кӱнбадыш јанынаҥ, 2931,1 м бийикте оҥ Богуту деп кӧлдӧҥ агып чыккан. 15 км бажынаҥ, Оҥ Богуты сууга кожулып, Богуты кӧлгӧ кирип, ады Богуты боло берет. Оноҥ ары Адай кӧл ажыра агып, оҥ јанынаҥ бойына кичинек Ӧристи деп кош суу алып, Богуты(Кӧк-Кӧл)гӧ кирет. Оноҥ ары агынына оҥ јанынаҥ кичинек кош суу Чагангол кирет. Сууныҥ ады Јӱстыт деп солунат. Оҥ јанынаҥ база бир кош суу Нарынгол кожулат. Суу кӱнбадыш јаар айланып, Чуйдыҥ чӧлине чыгара агат. Чӧлдӧ Јӱстыт кӧп кош сууларла биригип Чуй деп адалат. Башталганынаҥ 320 км агып, 744 км бийикте, оҥ јанынаҥ Кадынга кожулат. Чуя Оп ло Карский талайдыҥ бассейнине кирет.

 
Кадын ла Бий суулардыҥ коолы

Оҥ Богутыныҥ акканында суу тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар агат, Богутыныҥ акканында тӱштӱк-кӱнчыгыштаҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јаар агат, Јӱстыттыҥ агынында кӱнчыгыштаҥ кунбадыш јаар агып, тӱндӱк јаар буурып, Чуйдыҥ чӧлине чыгат. Чуй суу Республика Алтайдыҥ ӱч аймагыла агат- Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой. Сууны јараттай теергелик М-52 «Чуй тракт» ӧдӧт. Чуй сууда Республика Алтайдыҥ Кош-Агаш, Курай деп јурттары турат.

Суу реестрдиҥ чотогоныла тӱзедер

Суу Россияныҥ государстволык сууныҥ реестры аайынча Верхнеобский бассейновый округка кирет, сууээлем бӧлӱги — Кадын, суу подбассейны — Бий ле Кадын. Суу бассейны — (Ӱстӱги) Оп суунаҥ ала Эрчишке киргенине јетире[3].

Археологиялык кереестери тӱзедер

Маргаандар тӱзедер

Ӱлекер:Раздел без источников Јылдыҥ ла Чуйдыҥ суузында спортчылар башка-башка маргаандарда туружат. 1978 јылдаҥ ала текшисоюзный маргаандар јылдыҥ ла ӧдӧр болгон, 1989 јылда элдер ортодо «Чуя-ралли» деп маргаандар баштапкы катап ӧткӧн, бу маргаандарга ӧсӧ ороондордоҥ командалар келген. Маргаандар сууныҥ Сумрачный, Буревестник, Бегемот ло Слаломный деп атту кату бозоголоры ажыра ӧдуп, слалом, параллельный спринт, гонка деп бӱдӱмдерлӱ ӧдӧт.

«Мажой-ралли» деп маргаандар база Чуйдыҥ суузында болуп турган. Чуйдыҥ суузыныҥ «Мажойский каскад» деп атту, 30-ка јуук бозоголорлу ӱзӱгинде болот, 10 бозогозы 6-чы категорию сложности эмтир. Бу маргаандарга јаҥыс ла ченемели јаан спортчыларды туружарга јарадат. Спортивный сплавка Чуйдыҥ суузыныҥ алтыгы агынында Турбинный ла Турклуб Горизонт деген бозоголор база кирет.

Бӱтпеген ӱлекер тӱзедер

2011 јылда Малая гидроэлектростанция,МГЭС, текши кӱчи (мощность) 64,7 МВт тудулар учурлу болгон.

  • МГЭС «Малые ГЭС Алтая,Чибит» текши кӱчи 24 МВт. Станция Чибит јурттаҥ 1-2 км ӱсти јанында болор учурлу болгон, (Горно-Алтайска јетире — 350 км). Чуйдыҥ суузыныҥ сол јарадыла таш ла јердеҥ плотина, бийиги 47 м ле деривационный канал тудулатан болгон. Станцияны тудары 2011—2013 јылдардыҥ ОАО «Русгидроныҥ» инвестиционный программазында болгон. Башталары — 2010 јыл, бӱдери — 2013. Инвестиции — 2687 млн салковой[6].

Кош суулары тӱзедер

(оозынаҥ ала км)

Топографиялык ӱлекерлери тӱзедер

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

  •  
    Сокор деп кыр ла Чуйдыҥ суузы
  •  
    Ортолык јурт
  •  
    Чуй ла Чаган-Узун (сол јаны)
  •  
    Чуй ла Кадын бириккени.
  •  
    Чаган-Узун сууныҥ оозы
  •  
    Кадын ла Чуйдыҥ суузы бириккени
  •  
    Улаган аймак, Чуй суу

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ Молчанова, 1979, с. 346.
  2. ↑ Ӱлекер:Реестры зарегистрированных наименований географических объектов
  3. ↑ 3,0 3,1 Государственный водный реестр. Чуя (Юстыд, Богуты) (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
  4. ↑ Лист карты M-45-84 г. Монгун-Тайга. Масштаб: 1 : 100 000. Издание 1982 г.
  5. ↑ Чу́я // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  6. ↑ 2011 (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2010. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 29 кӱни, 2010 јыл.

Литература тӱзедер

  • Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 15. Алтай и Западная Сибирь. Вып. 1. Горный Алтай и Верхний Иртыш / под ред. В. В. Зееберг. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 216 с.

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Чуй_(Кадынныҥ_кош_суузы)&oldid=40282"