Арбайты
Арбайты (орустап Арбайта) јурт Россияда Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Јекјийектиҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Арбайты | |
|---|---|
| орустап Арбайта | |
| 51°19′41″ с. ш. 85°36′37″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Јекјийектиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 973[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗40[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар |
орустар 65 %, алтайлар 34 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649225 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250835002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650435106 |
| Номер в ГКГН | 0154507 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерАрбайты (Арбай-Туу) орустап широко раскрытая, растопыренная гора[4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерАлтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Арбайты сууныҥ јарадында турат. Айландыра сын тайгалар: Јал-Мӧҥкӱ. Себи-Бажы, Сарлык, Бештиҥ бажы, Чаргы бажы. Ырак јокто Себиниҥ боочызы бар.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 973 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35 °С,-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15 °С +16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерАпшыйактыныҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерЈурттыҥ тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость)[6].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта сегис ором: Кырлу, Јииттердиҥ, Меесте, Аҥ ӧскиреечилердиҥ, Советский, Тӧс, Кырлу кош ором, Аҥ ӧскӱрер кош ором.
| Арбайты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Јекјийек | 12 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 16 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 130 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 220 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) | 16 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 70-80 јылдарда, Совет ӧйинде бу јуртта Алтайга јарлу чоокыр аҥ азырайтан ээлем иштеген.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 66 | →66 | ↘55 | ↘38 | ↘29 | ↗34 | ↗40 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 86 кижи болгон, олордыҥ 65 % орустар, 34 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[11].
Инфраструктуразы
тӱзедерБастыра инфраструктурный обьекттер Јекјийекте.
Экономиказы
тӱзедерЈуртта аҥ азыраар јаан ээлем бар. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ, јылкы, соок тумчукту ла оок мал азырайт.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедерЈуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Арбайта
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ 6,0 6,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)