Википедия

Шабалин аймак

Муниципал тӧзӧлмӧзи
Шабалин аймак

Шабалин аймак, Карстовая арка

Маанызы Кебедели

51°18′11″ с. ш. 85°40′30″ в. д.
Эл-тергее: Россия
Федерацияныҥ тергеези: Алтай Республика
Муниципал тӧзӧлмӧзи: Шабалин аймак
Кирет: 13 јурт јеезе (24 јурт)
Тӧс јурт: Шабалин
Тӱӱкизи ле географиязы
Дата образования: 1922 г.
Текши јери, км² 3794[1] км²
(8-е место)
Высота:
максимальная
минимальная
2506 м
570 м
Ойдиҥ поязы: UTC+7:00 (MSK+4)
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы: 13714[2] кижи (2021)
(6,21 %, 6-е место)
Эл-јонныҥ ныктазы, кижи/км² 3,62 кижи/км²
Ук-калыктар: алтайлар, орустар
Кудай јаҥы: христиан јаҥ
кам јаҥ, ак јаҥ,
Окылу тил: орус, алтай[3]
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды: +7 38849
Почтаныҥ индекси: 649220
ОКАТО-ныҥ коды:
ОКТМО-ныҥ коды:
Окылу сайт «Шабалин аймак»

Шабалин аймак
Медиафайлдар Викискладта

Шабалин аймак (орустап Шебалинский район) Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи.

Администрациялык тӧс јери — Шабалин јурт.

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Шабалин аймак Алтай Республиканыҥ тӱндӱк кӱнбадыш јанында кырлар, ӧзӧктӧр, јалаҥдар ортодо јадат. Мында Себи-Бажыныҥ, Чаргыныҥ ла Ануйдыҥ сын- тайгалары теҥкейет. Чуйдыҥ трагыла барып јатса, Кадынды кечире кӱрдеҥ ары, Себи-Оозы јурттаҥ аймактыҥ јери башталат. Эски Чуйдыҥ трагы Јаш-Туранаҥ ала Алтайское деп јуртты ӧдӱп, Комаровское деп боочыны ажып, Чаргы јуртка јетире келген[4].

Рельеф тӱзедер

Гидрология тӱзедер

Шабалин аймактыҥ суулары[5]

№ алтайлап орустап[6] узуны, км
1 Себи 82
2 Песчаная 260
3 Кадын Катунь 760
4 КӦкӧйӧ 14
5 Улус-Чаргы 14
6 Бертка 15
7 Јумурлу 14
8 Камышла 13
9 Ӱстӱги-Отогол 17
10 Апшыйакту 13
11 Јаан Аккем 7
12 Чаргаы 8
13 Куубаш 7
14 Куйактанар 6
15 Адаткан 5
16 Айулу 12
17 Булухта 18
18 Кара-Мыйту 3
19 Гордуба 3
20 Кыргысту 5
21 Алтыгы-Кумалыр 3

Шабалин аймактыҥ кӧлдӧри

Климады тӱзедер

Шабалин аймактыҥ климады орто-континентал. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +36 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура −54 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0°С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 02.06/30.08, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 87, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 343 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 2,8, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 9,9.

Аҥ-куштары тӱзедер

Чаргы јурттыҥ јеринде Евразияда јаҥыс мында бар Зубровый питомник СО РАН. Генетикалык эксперимент иштер ӧткӱрилет. Зубрлардыҥ тоозы эмди 30-таҥ бир канча муҥга јеткен.

Ӧзӱмдери тӱзедер

Чаргы јуртта 1980 јылда Сибирде РАН-ныҥ бӧлӱги тӧзӧлгӧн экспериментал ээлем эмдиге јетире иштейт. Мында уникал-ӧзӱмдердиҥ коллекциязы јуулган. Бу ӧзӱмдер талайдыҥ кеминеҥ бир канча бийик айалгада (условия высокогорья) ӧзӱп, адаптация генов ӧдӧт. Селекционный эксперименттер ӧткӱрилет.

Јери ле јолдоры тӱзедер

Экологиязы тӱзедер

Тӱӱкизи тӱзедер

Октябрьдыҥ революциязы ла Россияда Граждан јуунаҥ озо аймактыҥ јери Том-Тураныҥ губерниязында Бийдиҥ уездинде Шабалин волостько кирип турган болгон. 1922 јылда Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн, тӧс јери Улалуда. Областька баштап тарый 24 волость кирген, табынча олордыҥ тоозы астаган, волостьторды ойто аймактар эдип адаган, олордыҥ бирӱзи Шабалин аймак болгон. 1962—1963 јылдарда аймактар ойто райондор эдип кубулган, Шабалин аймакты јоголткон, је бир јылдаҥ оны оны орныктырган.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
1897[7]1916[7]1920[7]1926[7]1933[7]1939[7]1959[8]1970[7]1979[7]1989[7]2002[9]2003[10]2004[10]2005[11]
7429↗10 630↘10 466↗12 017↗13 619↘12 752↗14 197↗23 167↘21 271↗22 745↘14 387↘14 383↘14 302↗14 500
2006[11]2007[11]2008[12]2009[13]2010[14]2011[12]2012[15]2013[16]2014[17]2015[18]2016[19]2017[20]2018[21]2019[22]
↗14 600→14 600↗14 688↗14 786↘13 596↘13 508→13 508↗13 553↗13 605↗13 620↗13 720↗13 777↘13 735↘13 722
2020[23]2021[24]
↘13 693↗13 714


Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России)[25] мындый болор:

Ук-калыктары тӱзедер

Шабалин аймакта алтай, орус ла о.ӧ. укту калыктар јуртайт.

Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр тӱзедер

Аймактыҥ 13 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.

Јурт јеезелер тӱзедер

Аймактыҥ 13 јурт јеезезине 24 јон јаткан јер кирет.

№ Јурт јеезези[6] Административный
тӧс јер[6] 		Јурт[6] Кирет Эл-јон, кижи
(2021) 		Текши јери, км²
1 Акјулдыҥ јурт јеезези Акјул Камай 2 ↘377[2] 172,50[26]
2 Апшыйактыныҥ јурт јеезези Апшыйакты 1 ↗271[2] 164,00[26]
3 Барагаштыҥ јурт јеезези Барагаш 1 ↘729[2] 244,50[26]
4 Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези Беш-Ӧзӧк 1 ↗590[2] 405,96[26]
5 Јекјийектиҥ јурт јеезези Јекјийек Арбайты, Кумалыр, Топучий 4 ↗937[2] 287,91[26]
6 Ильинканыҥ јурт јеезези Ильинка Отогол 2 ↘768[2] 396,00[26]
7 Камлактыҥ јурт јеезези Камлак 1 ↗581[2] 177,00[26]
8 Каспаныҥ јурт јеезези Каспа 1 ↗367[2] 193,00[26]
9 Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезези Чичке-Чаргы Јаан Чаргы 2 ↘418[2] 259,00[26]
10 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези Улус-Чаргы Ӱстӱги-Кӧкӧйӧ, Могойты, Мукур-Чаргы 4 ↘500[2] 348,00[26]
11 Чаргыныҥ јурт јеезези Чаргы Барлак 2 →2026[2] 279,00[26]
12 Шабалинниҥ јурт јеезези Шабалин Мыйту 2 ↗5619[2] 601,00[26]
13 Шыргайтыныҥ јурт јеезези Шыргайты 1 ↗531[2] 301,53[26]

Шабалин аймактыҥ эл-јоныныҥ тоозы 01.01.21 јылда 13714 кижи[2].

Јурт јеезелерге кирет тӱзедер

№ Јурт
алтайлап		 Јурт
орустап		 Эл-јонныҥ тоозы Јурт јеезези
1 Акјул Актел ↗344 Акјулдыҥ јурт јеезези
2 Апшыйакты Апшуяхта ↗271 Апшыйактыныҥ јурт јеезези
3 Арбайты Арбайта ↗40 Јекјийектиҥ јурт јеезези
4 Барагаш Барагаш ↘749 Барагаштыҥ јурт јеезези
5 Барлак Барлак ↘43 Чаргыныҥ јурт јеезези
6 Беш-Ӧзӧк Беш-Озёк ↗590 Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезези
7 Јаан Чаргы Верх-Чарга ↗211 Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезези
8 Јекјийек Дъектиек ↘593 Јекјийектиҥ јурт јеезези
9 Ильинка Ильинка ↘690 Ильинканыҥ јурт јеезези
10 Камай Камай ↗79 Акјулдыҥ јурт јеезези|
11 Камлак Камлак ↘571 Камлактыҥ јурт јеезези
12 Каспа Каспа ↗367 Каспаныҥ јурт јеезези
13 Кумалыр Кумалыр ↘162 Јекјийектиҥ јурт јеезези
14 Могойты Могута ↘31 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
15 Мукур-Чаргы Мухор-Черга ↘127 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
16 Мыйту Мыюта ↗274 Шабалинниҥ јурт јеезези
17 Отогол Мариинск ↘182 Ильинканыҥ јурт јеезези
18 Топучий Топучая ↘194 Јекјийектиҥ јурт јеезези
19 Улус-Чаргы Улусчерга ↗301 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
20 Ӱстӱги-Кӧкӧйӧ Кукуя ↗35 Улус-Чаргыныҥ јурт јеезези
21 Чаргы Черга ↗1952 Чаргыныҥ јурт јеезези
22 Чичке-Чаргы Малая Черга ↘216 Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезези
23 Шабалин Шебалино ↗5185 Шабалинниҥ јурт јеезези
24 Шыргайты Ширгайту ↗531 Шыргайтыныҥ јурт јеезези

Инфраструктуразы тӱзедер

  • Шабалин аймактыҥ администрациязы — 1;
  • Јурт јеезениҥ админстрациязы — 1;
  • Орто ӱредӱлӱ школ — 11;
  • Толо эмес текши ӱредӱлӱ школ — 4;
  • Баштамы школ — 5;
  • Балдардыҥ туразы — 15;
  • Аймактыҥ культура байзыҥы — 1;
  • Јурттыҥ клубы — 21;
  • Кӱӱлик сургал — 1;
  • Аймакспортшкол — 1;
  • Стадион — 20;
  • Музей — 3;
  • Магазин — 23;
  • Аймактыҥ эмчилиги — 1;
  • Јуртэмчиликтер — 24;
  • Почта — 6;
  • Агашјаргыш — 5;
  • АЗС — 2;
  • Кӧӧликтер јазаар јер — 2.

Экономиказы тӱзедер

Аймакта экономиканыҥ бӱдӱмдери: агаш белетеш, агашла иштенери, мрамор табары, аҥныҥ мӱӱзиле иш и марал азыраары, эт-сӱт производство, јылкы мал азыраары, кой ӧскӱрери, эм-ӧлӧҥдӧр белетеери. Аймактыҥ 38,4 % јери јурт-ээлемдерге келижет. XX чактыҥ 1990 јылдарына јетире аймак мал-аштыҥ тоозыла (јылкы мал, соок тумчукту мал, марал аҥ ла оок мал) республика ичинде ӱчинчи јерде болгон. XIX чакта јерлик аҥдарды аймактыҥ јеринде айылда азырап баштаган. Эмдиги ӧйдӧ В настоящее время на лугах Чаргыныҥ заказнигинде канадский зубрларды азырап ченелтелер ӧткӱредилер. 1930-чы јылдардаҥ ала (ХХ чакта) Москвада метрополитенниҥ станцияларын чӱмдеерге мраморло јеткилдеген. Ороктойдо месторождениедеҥ алган мраморло «Таганская» деп станция јарандырылган. Эмди карьер Чамал аймактыҥ јеринде, иштебейт.

Ӱредӱлик тӱзедер

Мӱргӱӱр јер тӱзедер

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан јуучылдарга учурлаган кереес — 11;
  • Чаргы јуртта экспериментал ээлем (Сибирде РАН-ныҥ бӧлӱги, 1980).

Археологиялык тӱзедер

Ар-бӱткендик тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

  • Чаптынов В. И. (1945―1997) ― политик, Алтай Республиканыҥ баштапкы башкараачызы[27].
  • Ялатов Ш.С. (1912―1993) ― политик, СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ депутады (1937), Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1942), Јеҥӱниҥ парадыныҥ туружаачызы (1945), «За отвагу» медальла, Тӧрӧли учун јууныҥ ордениле, Ленинниҥ ордениле кайралдаткан[28].
  • Барантаев Н. Т. Чоктубай (26.12.1926―1989) ― политик, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (15.11.1943 јылда призыв, ефрейтор, капитан, мл. лейтенант), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 года» деп медальла, орден «Отечественной войны II степениле» кайралдаткан[29].
  • Л. В. Кокышев (ӱлӱрген айдыҥ 20 кӱни 1933, Кумшулу ― кӱӱк айдыҥ 7 кӱни 1975, Улалу) ― алтай поэт, прозаик, драматург, кӧчӱреечи, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1958)[30].
  • Самыков, В.Т. Паслей Самык — (26.12.1938—08.11.2020) — ӱлгерчи ле кӧчӱреечи,Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон (1964), СССР-дыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (1971), РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи (1995), Алтай Республика јондык бичиичизи (2007), «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан(2013)[31];
  • Тӧлӧсов, Кӱӱгей Чырбыкчинович (кичӱ изӱ айдыҥ 4 кӱни 1937, Каспа — [[Сыгын айдыҥ 28 кӱни|сыгын айдыҥ 28 кӱни]] 2000, Горно-Алтайск) — бичиичи, публицист, критик, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган литинститутты божоткон, СССР-дыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Россия Федерацияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республика бичиичилериниҥ Биригӱзиниҥ турчызы[32]
  • Шабуракова С.Н. (15.03.1918—16.01.2016) — ӱредӱчи, логопед, педагогический техникум божоткон (1936), «Отличник народного просвещения» (1938), орден «Трудового Красного Знамени» (1939), депутат Верховного Совета СССР (1946). «Заслуженный учитель РСФСР» (1959)[33].
  • Самыков Б. Т. (20.06.1947 ) — ӱлгерчи, Москвада М.Горькийдиҥ адыла адалган , литинститутты божоткон (1975), СССР-дыҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы (1984)[34];
  • Майманов А.А., Кара Майманов (16.07.1956) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Барнаулдыҥ культпросветучилищезинде ӱренген, Красноярский институт искусствты божоткон (1984), , «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан, Россияныҥ нерелӱ артизи[35];
  • Майманов А. А. (16.12.1961) — артист, Алтай национал драма театрдыҥ артизи, Красноярский институт искусствты божоткон, Г.И.Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады[36].
  • Уланкин Э. П. (21.07.1982) — спортчы, греко-рим кӱрешле международный класстыҥ Узы, Горно-Алтайский педагогический колледжти божоткон (2000), Телекейлик чемпионаттыҥ эки катап јеҥӱчили (Морибор,Словения, 1997) Претория (ЮАР, 1998), Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады (1998), Эл-Курултайдыҥ депутады[37].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ Общая характеристика Шебалинского района. (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 3 кӱни, 4085. Архивировано 1468487829.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (недоступная ссылка). Дата обращения: кандык айдыҥ 3 кӱни, 5723. Архивировано 1619961229.
  3. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  4. ↑ Алтай, географиязы
  5. ↑ Реки Шебалинского района
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Реестр наименований географических объектов на территории Республики Алтай по состоянию на 22.11.2016 (PDF+ZIP) // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
  8. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
  9. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  10. ↑ 10,0 10,1 Республика Алтай. Численность постоянного населения 2003-2015 гг.. Дата обращения: куран айдыҥ 1 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 1 кӱни, 2015 јыл.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. ↑ 12,0 12,1 Оценка численности населения на 1 января текущего года
  13. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  14. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  15. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  21. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  23. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  24. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  25. ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
  26. ↑ 26,00 26,01 26,02 26,03 26,04 26,05 26,06 26,07 26,08 26,09 26,10 26,11 26,12 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
  27. ↑ Чаптынов В.И.[1]
  28. ↑ Ялатов Ш.С.[2]
  29. ↑ Барантаев Н.Т.[3]
  30. ↑ Кокышев Л.В.[4]
  31. ↑ Звезда Алтая [5]
  32. ↑ Писатели России[6]
  33. ↑ Черга история[7]
  34. ↑ Самыков Б.Т.[8]
  35. ↑ Николай Майманов[9]
  36. ↑ Александр Майманов[10]
  37. ↑ Горно-Алтайск инфо[11]

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Шабалин_аймак&oldid=45404"