Бий
Бий (орустап Бийка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Бийдиҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Бий | |
|---|---|
| орустап Бийка | |
| 51°55′31″ с. ш. 87°39′07″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Бийдиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 588[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘537[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 57 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649156 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225810001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625410101 |
| Номер в ГКГН | 0154517 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерБий — јамылу кижи, улус башкарар орустап начальник, правитель[4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Клык ла Бийка деп суулардыҥ бириккенинде турат. Айландыра кырлары — Аначак, Спырна, Кӧчимер, Тобр, Пеже.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 588 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Кышкыда сӱреен јаан кар јаайт, кӱрттиҥ бийиги 2 метрдеҥ ажык. Ортојылдык температура +1,2 °C, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °C, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм. Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 °C градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. Оок то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[5].
Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.
Ӧзӱмдери
тӱзедерТайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[7].
Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[8].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 10 ором: Мӧштӱ, В.Ветровтыҥ, Школдыҥ, Ишмекчи, Агашту, Лесная, Карагайлу, Јаратту, Јииттердиҥ, Чибилӱ, Тӧс.
| Бий јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Бий | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 78 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 170 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 260 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ | 180 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1932 јылда тӧзӧлгӧн. Алтын казаачыларга јадар јер јазап, јуртты тудуп баштаган. Ол улус ссылкада болгон.
1958—1959 јылдарда мында леспромхоз ачылган. 1960 јылда оны ойто лесокомбинат деп адагандар. Бу лесокомбинатка лесничество, лесхоз, ОРС кирген. Стройучасток јолдор јазаган, агаш чыгара тартатан.
1958 јылда баштамы школ ачылган, 1960 јылда орто ӱредӱлӱ школ ачылган.
2014 јылда школдо музей ачылган, чалканду калыктыҥ јӱрӱминиҥ тӱӱкизи, школдыҥ тӱӱкизи ле агашкомбинаттыҥ тӱӱкизи.
2013 јылда электроот ӧткӱрилген. 2018 ӱылда ӧрт ӧчирер пост ачылган.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 571 | ↗572 | ↘557 | ↘549 | ↘542 | ↘538 | ↘537 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 640 кижи болгон, олордыҥ 57 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (тубалар ла чалкандулар)[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- почта;
- стадион;
- пилорама.
Экономиказы
тӱзедерМал азыраары, крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ ээлемдер. Агашла иштер.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАда-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (1294).(1985г., улица Набережная, 3Б)[14][15]
Археологиялык
тӱзедер- Ташта јурамал, Бийка ла Јайлуныҥ ортозында (1301)[16].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Эм-суу байлу, Турачак ла Бий јурттыҥ ортозында 33 км (1278)[16].
- Ӱжӱбе-Јелбеген байлу туу (1271)[16].
- Бийдиҥ јалы- боочы (1303)[16].
- Куру-Тулойсу .Ташта јурамал. Турачак ла Бийканыҥ ортозында (1302)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Бийка (Бий)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610033200. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605284833. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 26 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.