Википедия

Турачак

Турачак (орустап Турочак) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Турачактыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Турачак
орустап Турочак
Турачак, автостанция
Турачак, автостанция
52°15′43″ с. ш. 87°07′14″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Турачак
Јурт јеезе Турачактыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1840
Бийиги 326[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗5715[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 86 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38843
Почтаныҥ индекси 649140
АТТК-ныҥ коды 84225875001
МТТК-ныҥ коды 84625475101
Номер в ГКГН 0013544
Турачак (Россия)
Турачак
Москва
Турачак (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Турачак (Алтай Республика)
Улалу
Турачак
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы тӱзедер

Турачак — тура, эмезе јон јаткан јер (Том-Тура, Јаш-Тура кала) орустап населенный пункт или маленькая избушка[4].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Ӧӧн сууныҥ јарадында турат. Айландыра Бийдиҥ-Јалы, Ӱжӱбе-Јелбеген, Тилаштар, Ӱч-Сӱӱри деген кырлар курчайт. Тайгазында ӧзӱп јаткан агаштары — јымжак агаш — кайыҥ, карагай, чиби, аспак, јойгон. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 326 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал. Кышкыда бу аймакта јаан кар тӱжет, сооктор 25-30 градустаҥ тӧмӧн тӱшпейт, јай тыҥ изӱ эмес, кей серӱӱн ле чыкту.

Јайдыҥ ӧйинде јердиҥ ажы — мешкелер, калба, орляк, эм ӧлӧҥдӧр, јиилектер, кузук јакшы бӱдет. Јайгыда тайгада серӱӱн ле чыкту кей, јердиҥ ажыныҥ јакшы тӱжӱми улуска тузалу. Калба, орляк, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, эм ӧлӧҥдӧр, мешкелер јууп садуга улус апарат. Кышкыда јаан кар тӱжет, салкын бийик кӱрттер шуурып, јолдор јаантайын ла туйукталат. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде. Кышкыда сӱрекей соок кей Сибирдеҥ («низовки») келет, онойдо ок соок кей Алтайдыҥ кырларынаҥ тӱнде («скатывания») тӱжерде, Турачактыҥ климады кату болот, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −19,7 °C.

Турочака (1961-1990 гг.) климады
Кӧргӱзӱ чаг кочк тулаа канд кӱӱк кизу јизӱ кур сыг ӱлӱ кӱч јаҥ Јыл
Орто бийиги, °C −9,9 −4,9 3,6 11,2 19,2 24,3 26,4 23,4 18,1 8,6 −1,5 −8,4 9,2
Ортолой јабыс, °C −24,3 −22,7 −14,9 −4,2 3,5 9,1 11,9 10,0 4,3 −2,5 −12,7 −20,8 −5,3
Јут-чыктыҥ кеми, мм 33 33 35 55 86 91 96 92 76 82 64 53 796
Кайдаҥ алынган: Гидрометцентр


Аҥ-куштары тӱзедер

Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (орустап заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи[5]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Ӧзӱмдери тӱзедер

Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[7].

Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, быжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[8].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 76 ором: Школдыҥ, Кайыҥду, Тӧс, Чеховтыҥ, Шукшинниҥ о.ӧ.

«Улалу — Турачак — Артыбаш» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат.

Турачак јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Турачак 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак 0 км
Республикан тӧс кала Улалу 140 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 180 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) 150 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1864 јылда тӧзӧлгӧн. Воеводаларыныҥ бичигениле (служебный доклад), 1642 јылда Алтын Кӧлгӧ Том-Туранаҥ ла Кузнецктеҥ П. Сабанскийге башкарткан стрелецтер ле казактар аткарылган. Олордыҥ амадузы: тӧлӧстӧрди ойто ло бактырып, Бий сууда, эмезе Алтын Кӧлдӧ («Алтын-озеро») острог-шибее тудары болгон.

П. Сабанский острог тудар эптӱ јерди Кузнецк јаар эбиреле тапкан, Бийди тӧмӧн тӱжеле, Куу деп оҥ кош суу киргенинде. Том-Тураныҥ воеводазы П. Сабанский каанга бичиген:

«… блиско Телесково озера дни с 4 ходу река Лебедь есть и на той де реке вперед где острог поставить место угожее: и крепко и к ясашным людям блиско у вод и у лесу и к звериному промыслу и к рыбным ловлям и ко всякому простору есть. И вперед только тут острог будет и, государь, в ясашном сборе будет прибыль, потому что де тут ясашных людей кругом блиско есть землицы многие».

Уманский А. П. айтканыла, бу Куу сууныҥ сол јарадында эмдиги Турачак турган јер. Је острог мында тудулбаган, озогы, орустар келердеҥ озо, мында тӧлӧстӧрдиҥ шибеезиниҥ орды арткан («тура-чак» — «город-ок», «маленькая крепость»). 1834 јылда Солу кырдыҥ јаныла (эмдиги ады — Салоп) Алтын Кӧлгӧ геолог Г. П. фон Гельмерсенниҥ экспедициязы ӧткӧн, јараш јакшы јерлер деп темдектейт.

Кайда да 1840 јылдарда агаш кезип, Куу суула агызарга чӧлдиҥ кӧчкиндери (Тырышкиндер, Стениндер, Клепиковтор) келгендер. Туралар тудала олор агаш кезип, агызып, аҥдап, балыктап, кыра салып, арба, кӱдели, сула, просо ӧскӱрип, мал-аш азырап, адару тудатан.

1850 јылда Турачактыҥ јерлерине Казанцевтер кӧчӱп келген, олордыҥ ада-ӧбӧкӧзи Демидовтыҥ уралдагы фабрикаларыныҥ ишмекчилери болгон. Јаш-Турада 1887 јылда чыгарган бичикте («Отчёт об Алтайской и Киргизской миссиях Томской епархии») 1870 јылда Агару Николайга серикпе тудулган деп темдектелген. Бу серикпени крестьянин Яков Самойлович Казанцев Турачакта туткан. 1886 јылда кӧчӱп јӱрген православный алтайлар 37 эд кижи ле 27 ӱй кижи болгон. Орустар керегинде бичилбеген.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
1939[9]1959[10]1970[11]1979[12]1989[13]2002[14]2010[15]2011[16]2012[16]2013[16]2014[17]2015[18]2016[2]
2052↗3331↗3633↗4325↗5080↗5484↗5582↗5592↗5661↗5709↘5625↗5701↗5715

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта орус, алтай, чалканду, туба, куманды, шор ло оноҥ до ӧскӧ укту калыктар јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 5484 кижи болгон, олордыҥ 86 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[19].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • кӱӱлик санат;
  • аймактыҥ эмчилиги;
  • библиотека;
  • краевед музей;
  • стадион;
  • почта;
  • кӧӧликтер јазаар јер;
  • АЗС;
  • пилорама — 4;
  • магазин — 6;
  • конор тура — 3;
  • турбаза.

Экономиказы тӱзедер

Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга учурлаган кереес (1297)[20];
  • «Кем де ундылбаган, не де ундылбаган» мактыҥ мемориалы (1970 ј. Советский ором, 46Б)[21][22];
  • Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Кандык айдыҥ 01 кӱнинде 2017 јылда тургузылган јери табылбаган)[21][22].

Археологиялык тӱзедер

  • Ташта јурамалдар (Турачакские писаницы), Турачак јурттаҥ 7 км туура, Ӧӧн сууныҥ агыны ӧрӧ (1304)[20];
  • Ӧӧн сууныҥ сол јарадында, Турачактаҥ 5 км јанында ташта јурамалдар (петроглифтер) (1305)[20];
  • Ташта јурамалдар (1302). Турачак-Бийка деп јолдо[20].

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Солу туу. Байлу (1268)[20];
  • Бийдиҥ-Јалы туу. Байлу боочы. Турачак-Таштагол деп јолдо (1303)[20].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[20].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

  • Камзараков Д. К. (1918—1944) — куманды кижи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941—1944), старший сержант, 2-чи Белорусский фронтто, 757-чи стрелковый полк, Советский Союзтыҥ геройы (1945).
  • Иван Сумачаков — артист, бијечи, спортчы-кӱрешчи (КМС), акробат, Алтайда цирковой жанрдыҥ баштапкы артисти, областьтыҥ концертный бригадазында иштеген (акробатика, эквилибристика, жонглирование). Ол РСФСР-дыҥ нерелӱ артисттериниҥ Л. С. Маслюков ло Т. А. Птицынаныҥ Всесоюзный цирковой мастерскойында ӱренген. Узак ӧйгӧ концертный бригаданыҥ администраторы болуп иштеген[23].
  • Кандаракова А. М. (07.11.1932—25.05.2021) — ӱредӱчи, чалканду калыктыҥ оос чӱмдемелдерин јууган, Горно-Алтайский педагогический училище божоткон (1948—1952). Пединститутта ӱренген (1954—1959). Чалканду тилле чыккан бичиктердиҥ соавторы. СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ депутады[24],
  • Пустогачева Р. М. (11.07.1939) — эмчи-онколог, Россияныҥ нерелӱ эмчизи (1996). «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан[25].
  • Макошев А. П. (08.01.1938 — 13.11.2020) — ӱредӱчи, 56 јыл ГАГУ-да иштеген, доцент (1978), профессор (1994), географиялык билимниҥ кандидады (1976), спортчы-шахматист, «Алтай Республикада Билимниҥ нерелӱ ишчизи», «Почетный работник высшего профессионального образования Российской Федерации», јондык ишчи, «Тубалар» деп бичиктиҥ авторлорыныҥ бирӱзи, каланыҥ, областьтыҥ, кырайдыҥ кӧп катап шахматла, орус шашкала чемпионы. Јондор ортодо маргаандардыҥ туружаачызы (Монголия). Турачак аймактыҥ Караса јуртында чыккан. Ол јурт эмди јок[26].

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Турочак (Турачак)
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Доступен скан книги Молчанова О. Т. «Топонимический словарь Горного Алтая», размещённый по согласованию с автором на сайте www.nskdiggers.ru.
  5. ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  6. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность сельского населения СССР по районам, крупным селам и сельским населённым пунктам - районным центрам. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 13 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  11. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР — жителей сельских населённых пунктов — районных центров по полу. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  14. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  15. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  18. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  19. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013
  21. ↑ 21,0 21,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610033688. Архивировано 1610213696.
  22. ↑ 22,0 22,1 http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  23. ↑ СумачаковИ. И.[1]
  24. ↑ Кандаракова А. М.[2]
  25. ↑ Пустогачева Р. М.[3]
  26. ↑ Горно-Алтайск. Макошев А. П. [4]

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Турачак&oldid=45699"