Ийнеген
Ийнеген (орустап Инегень) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Ийнеген | |
|---|---|
| орустап Инегень | |
 Ийнеген | |
| 50°19′21″ с. ш. 86°41′39″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Оҥдой |
| Јурт јеезе | Ийинниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 750[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘176[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 99 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649446 |
| АТТК-ныҥ коды | 84220820005 |
| МТТК-ныҥ коды | 84620420111 |
| Номер в ГКГН | 0153847 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерИйнеген — эҥиген, бӧкӧйгӧн, бажырган.
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тал ортозында, Теректиниҥ, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Ӱч-Эҥмек сын тайгалардыҥ колтыгында, Ийнегенниҥ суузы Кадынга киргенинде турат. Кайыр, каскак кырларыныҥ тӱндӱк јаны арка-јышла бӱркелген, тӱштӱк јаны куу таш. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 750 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].
Аҥ-куштары
тӱзедерОок аҥдар јӱрет: койон, тӱлкӱ, калазак, јоонмойын, сууныҥ кӱжӱли, јараа, кӧрӱк, кумдус, ӧркӧ, момон, сарас, агас, тийиҥ,токтонок, эрлен ле оноҥ до ӧскӧ[7]. Куштар агаш-аразында кӧп: томыртка, кӱӱле, каргаа, саҥыскан, кускун, тейлеген, мечиртке, јелечи, кӧктӧш, јалбагай ла о.ӧ.
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[8]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[8].
Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[9].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 5 ором: Олјондо, Јараттай, Меесте, Садтыҥ, Тӧс, Колтышевтиҥ. Јурт Чуйдыҥ трагынаҥ (Р-256) 12 км ыраагында турат. Јуртка јетире Чуйдыҥ суузын кечире кӱр (узуны 75 м) ле Кадын кечире кӱр (узуны 141 м).
| Ийнеген јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ийин | 20 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой | 88 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 290 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 380 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4100 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 714,0 км-деҥ | 12 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 195 | ↘194 | ↗198 | ↘191 | ↘187 | ↘182 | ↘176 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 227 кижи болгон, олордыҥ 99 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[14]
Инфраструктуразы
тӱзедер- Ийнегенниҥ баштамы школы;
- эмчилик;
- магазин;
- Кадын кечире паром;
- «Ийнеген» деп туристтер амыраар јер.
Экономиказы
тӱзедер«Ийнеген» деп туристтерле иштеер комплекс Кадынныҥ јарадында јурттаҥ 5 км тӱндӱктей турат. Улус амыраар 4 база бар (2019 јыл).
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Айры-Таш, јебрен корумдар (731, 871, 961, 1136, 1137)[15];
- Ташта јурамалдар (869, 870, 871, 1014, 1033, 1034)[15].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Ар-бӱткендик
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерЈуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Инегень
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 6184. Архивировано 1419269678.
- ↑ Оҥдой. Климат[1]
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ 8,0 8,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.