Кара-Кӧкши
Кара-Кӧкши (орустап Каракокша ) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Кара-Кӧкшиниҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ админстрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Кара-Кӧкши | |
|---|---|
| орустап Каракокша | |
| 51°46′02″ с. ш. 86°41′39″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чоо |
| Јурт јеезе | Кара-Кӧкшиниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Баштапкы ады чыккан | 1860 |
| Бийиги | 516[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘1351[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 86 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649184 |
| АТТК-ныҥ коды | 84245830001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84645430101 |
| Номер в ГКГН | 0153874 |
| каракокша.рф | |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерКара-Кӧкши орустап .
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ тайгазыныҥ ортозында, Сары-Кӧкши сууныҥ коолында, Кара-Кӧкши суу ла Ӧӧн суузы бириккенинде турат. Бактыган, Байгыр, Аккайа, Сугул деп сындардыҥ эдегинде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 516 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Јай кыска, кыш соок, узун, карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-јыштыҥ тайгалары аҥ-кужыла байлык: айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин, тӱлкӱ, бу казыр аҥдар болзо, туйгакту аҥдардаҥ булан, марал, элик, тооргы, аҥ, ак-кийик. Олордоҥ тооргы ла ак-кийик Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине[4] кирген. Оок аҥдардаҥ мында сарас, койон, јоонмойын, сыгырган, јараа, суузар, камду ла о.ӧ. јӱрет[5]. Куштар: чай, кӱртӱк, бӧднӧ, кӱӱк, тарал, томуртка, кускун, каргаа, саҥыскан, кызылтӧш, кӧктийек, кӱӱле, талеҥко. Сууларда јӱрген балыктар: чараган, јылмай, ӱч-кӧс, чортон, ала-бука, сӧлӧм.
Ӧзӱмдери
тӱзедерЈайыла јӱзӱн ӧлӧҥдӧр јыйылып, чечектеп, ӱрен чачат[6]. Тайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[6]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Јӱзӱн эндемик ӧзӱмдер, эм ӧлӧҥдӧр: алтын тазыл, кызыл тазыл, јыдунак[6].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 17 ором: Јараттай, Олјондо, Јажыл, Агашту, Одорлу, Михайловтыҥ, Јииттердиҥ, Јаҥы, Советский, Строительдердиҥ, Тартыковтыҥ, Ӱредӱчилердиҥ, Юбилейдиҥ. Кош оромдор: Больницаныҥ, Карусаевскийдиҥ, Орсовскийдиҥ, Школдыҥ. «Паспауул — Кара-Кӧкши — Красносельск» деп јолдо турат, темдеги 84К.
| Кара-Кӧкши јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Кара-Кӧкши | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чоо | 48 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 90 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 190 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 100 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн[7]. Революциядаҥ озо мында туба калыктыҥ сӧӧктӧриниҥ адыла волостьтор, јурттар адалган болгон. Темдектезе: тиргеш, керегеш, јӱс, комдош, кӱзен[8]. Ас тоолу калыктарга болуш јетирер иш аайынча быјыл (2020) бу јуртта јайы-кыжы иштейтен айыл ла айландыра керектӱ эдимдер тургузылган. Туристтер айылдап, тургун улустыҥ курзак-тамагын амзап, чӱм-јаҥдарыла таныжар аргалу. Онойдо ок мында јаткан улустыҥ јажынаҥ бери узанган, кӧктӧгӧн эдимдери: кийим, айылда, иште, аҥдап-куштап јӱрзе тудунар-кабынар немелерин садып аларга јараар. Чоо аймактыҥ улузы јылдыҥ ичинде бар јондык байрамдарын јыргап, ӱредӱлер, туштажулар ӧткӱрер аргалу боло берди[8].
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 1338 | →1338 | ↗1360 | ↗1391 | ↘1379 | ↗1393 | ↘1351 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1396 кижи болгон, олордыҥ 86 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- библиотека;
- культураныҥ јеезези;
- стадион;
- ашкана;
- конор тура;
- магазин;
- пилорама;
- турбаза «Радуга».
Экономиказы
тӱзедерТаҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу Јууда турушкандарга кереес (1975 ј., Тартыковтыҥ оромы, 22А)[14][15].
- Каракӧкши јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школында Советский Союзтыҥ Геройы С.В.Тартыковтыҥ адыла адалган јуучыл мактыҥ музеи бар[8].
- Тартыковтыҥ адыла адалган ором[8].
Археологиялык
тӱзедер- Темир јазаган озогы печке (1329)[16].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Байдуба туу. Байлу (1310).[16];
- Тоҥмок суу (1317).[16];
- Боочы Карасук (1330)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Каракокша (Кара-Кӧкши)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — г. Горно-Алтайск, 2020.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Сайт «Чойский район».Традиции и обряды.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610035615. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605364679. Архивировано јаҥар айдыҥ 14 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.