Кичӱ Ийин
Кичӱ Ийин (орустап Малая Иня) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Ийинниҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Кичӱ Ийин | |
|---|---|
| орустап Малая Иня | |
 | |
| 50°26′52″ с. ш. 86°40′57″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Оҥдой |
| Јурт јеезе | Ийинниҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 295[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘181[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 98 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649446 |
| АТТК-ныҥ коды | 84220820002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84620420121 |
| Номер в ГКГН | 0604567 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерИйин — ийнине кийер кеп, ийнинде карчага отуры.
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Алтай Республиканыҥ тал ортозында, Јал-Мӧҥкӱниҥ, Теректиниҥ, Ӱч-Эҥмектиҥ сындарыныҥ эдегинде, Кадыннаҥ ыраак јок, Ийин сууныҥ јарадында турат. Ийин ичинде кырлар бийик те, кају да, јолдоры кату. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 295 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал[5]. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,2 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −54 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы 0 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 02.06/30.08, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 87, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 345 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 13,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[6].
Аҥ-куштары
тӱзедерТайгалары, анчада Кадрин ле Сымылты, сӱрекей аҥдык: айу, булан, марал, элик, јеекен, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, јорокон, калазак, јоонмойын, киш, кӧрӱк, камду, агас. Куштардаҥ мында кӱртӱк, чай, бӧднӧ, сымда, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, кӱӱк, јелечи, кӱӱле, тарал бар[7].
Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар.
Ӧзӱмдери
тӱзедерАйландыра Кадрин, Јыралу, Јыланду, Серке-Тайан тайгаларды койу агаш бӱркейт. Кырлардыҥ меес јаны агаш јок, тас, куу таштар, кайалар. Јайгыда аркаларда, актарда, суулардыҥ коолында јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, чечектер, јыра-тайалар јайылып ӧзӧт[8]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[9]. Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл Бичигине» кирген: алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек ле о.ӧ.
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 3 ором: Кирпичтӱ, Меесте, Тӧс. Чуйдыҥ трагынаҥ ала јуртка јетире регионал кӧӧлик јол (84К-64), узуны 2,04 км. Јакалай јолдор.
| Кичӱ Ийин јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ийин | 5,2 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой | 72 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 270 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 360 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 703,4 км-деҥ | 5,2 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 208 | ↘207 | ↘204 | ↘203 | ↘202 | ↘200 | ↘181 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 298 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].
Окылу тил: орус, алтай[14].
Инфраструктуразы
тӱзедер- баштамы школ;
- јурттыҥ клубы;
- эмчилик;
- магазин.
Экономиказы
тӱзедерКажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ (лпх), јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Јебрен тӱрк руникалык бичиктер (730)[17];
- Бош-Туу, јебрен корум (790—795)[17];
- Бозоголу деп јер, мӧҥкӱсалгыш (1045)[17];
- Ак-Кайа (7734)[17];
- Ташта јурамалдар (879,729)[17].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Адыр-Кан, кереестер (728)[17];
- Алтыгы Кара-Суу, тоҥмок (894)[17];
- Јаламан-Бажы байлу туу (854)[17];
- Кара-Тыт, тоҥбок суу (893)[17].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[17].
Јарлу улузы
тӱзедер- Ередеев А. Я. (1937—2008) — бичиичи, журналист.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Malaya Inya (англ.). GeoNames.
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Средние значения погоды в Онгудае, Россия для путешествий (прогноз погоды) (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 18 кӱни, 3873. Архивировано 1419269678.
- ↑ Оҥдой. Климат
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032153. Архивировано 1610213696.
- ↑ Список-объектов-культурного-наследия.pdf (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605273298. Архивировано 1699690606.
- ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.