Википедия

Кулады

Кулады (орустап Кулада) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Оҥдой аймагында Куладыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Кулады
орустап Кулада
Кулады
Кулады
50°41′16″ с. ш. 85°47′11″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Оҥдой
Јурт јеезе Куладыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 1058[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘467[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 98 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649435
АТТК-ныҥ коды 84220830001
МТТК-ныҥ коды 84620430101
Номер в ГКГН 0154260
Кулады (Россия)
Кулады
Москва
Кулады (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кулады (Алтай Республика)
Улалу
Кулады
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы тӱзедер

Кулады — куш, орустап лебедь[4].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ ӧзӧгинде, орто бӧлӱгинде турат. Ӱч-Эҥмек деп јаан тайганыҥ колтыгында, Теректӱ, Јал Мӧҥкӱ сындардыҥ ортозында. Јуртты айландыра кырлар агаш јокко јуук, тас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1058 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, чаган айда тыҥыда соок −40 °C тӱжет, јаан изӱ айда +35 °C болот. Салкынныҥ ортојылдык кеми 4,5 м/с. Јуттыҥ ортојылдык кеми 700—750 мм.

Аҥ-куштары тӱзедер

Тайгалары аҥдык јер, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, киш, тийиҥ, койон ло јӱзӱн-јӱӱр оок аҥдар јӱрет. Куштардаҥ мында чай, кӱртӱк, ӱкӱ, мечиртке, мӱркӱт, карчага, тейлеген, торлоо, бӧднӧ, кӱӱк ле о.ӧ. бар. Сууларда балыктаҥ чортон, чараган, бел, ускуч, јылмай, тоозы кезем астаган да болзо, је бар[5].

Ӧзӱмдери тӱзедер

Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны карагай, јойгон агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт[6]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт Чыкту ла кӧлӧткӧлӧй јерде ӧлӧҥ бийик болуп ӧзӧт, комургай, кулузын, кылбыш, башка-башка чечектер: буланат, балузын, быркырууш, саргай, кандык, кӱӱктаман, кӱнкајы ла о.ӧ. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.[7].

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 11 ором: А.Мандаевтиҥ, Бош-Туу, Кезер Таш, Кожоҥчы Арал, Курсай, С.Этеновтыҥ, Самарган, Тӧӧлӧс город, У.Окчиновтыҥ, Ч. Т. Кискинниҥ, Ј.Бедюровтыҥ.

«Карагол — Кулады» деп регионал учурлу јолдыҥ учы (темдеги 84К-21).

Кулады јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Кулады 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Оҥдой 37 км
Республикан тӧс кала Улалу 200 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 290 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 621,0 км-деҥ 20 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2010[8]2011[9]2012[9]2013[9]2014[10]2015[11]2016[2]
532↘530↘500↘468↗475↘471↘467

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 581 кижи болгон, олордыҥ 98 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон [3].

Окылу тил: орус, алтай[12].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • Куладыныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • магазиндер;
  • балдардыҥ туразы;
  • краевед музей;
  • эмчилик.

Экономиказы тӱзедер

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Туристтерле иштеери.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1985 ј., С. Этеновтыҥ, 30а)[13][14]

Археологиялык тӱзедер

  • Ташта јурамалдар (737, 749, 957, 962, 1013, 1092, 1116)[15];
  • Мӧҥкӱсалгыш (739)[15];
  • Ташта јебрен руникалык бичик (1019, 1199)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Ар-бӱткендик тӱзедер

  • Тагыл (1120)[15];
  • Байлу туулар: Кызыл Којогор, Текпенек, Кара-Туу, Алкы-Таш, Самарган, Карагол бажы Ӱч-Сӱмер (Ӱч-Эҥмек), Сојок (.)[15];
  • Байлу суу: Текпенек, Эркемей, Ӱстиги Кара-Суу (..)[15];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

  •  
    Кулады
  •  
    Кулады

Јарлу улузы тӱзедер

  • Шумаров Николай Сергеевич (Ногон) (1947 ј.) — режиссёр, актёр, драматург, кожоҥчы ла кӱӱ чӱмдеечи. Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи (1999).
  • Этенов, Сорпоҥ — алтай кӱӱчи, топшуур, икили, шоор ойноор кижи, јарлу кожоҥдор бичиген.
  • Ямаева, Е. Е. (1955) — билимчи, Новосибирскте государстволык университеттиҥ тӱӱкилик факультедин божоткон, Тӱӱки билимдердиҥ докторы, профессор (2003), кӧп тоолу билим монографиялардыҥ авторы, ГАГУ-да иштеген. С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган алтаистиканыҥ билим институдыныҥ этнография бӧлӱгиниҥ баш билим ишчизи[16].
  • Бедюров, Бронтой Бедюров (1946 ј.) — бичиичи,
  • Киндикова, Нина Михайловна (1953 ј.) — филология билимдердиҥ докторы,
  • Паянтинов, Василий Яянович (1949 ј.)— отличник кинематографии СССР.
  • Паянтинова, Валентина Казакпаевна (1951 ј.) — ӱредӱчи, јондык ишчи, совет париялык иштиҥ ветераны,

Ајарулар тӱзедер

  1. ↑ 1,0 1,1 Кулада
  2. ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом „Алтын-Туу“», 2020
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  10. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  11. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  12. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  13. ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610032195. Архивировано 1610213696.
  14. ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  16. ↑ Ямаева Е. Е.[1]

Тайантылар тӱзедер

Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кулады&oldid=45664"