Википедия

Алтай Республика

(Ууландырды мынаҥ Туулу Алтай)

Алтай Республика (орустап Республика Алтай), казахтап Алтай Республикасы,Туулу Алтай (орустап Горный Алтай) — Россия Федерацияга кирип турган республика. Россия Федерацияныҥ субъекты, Сибир федерал округка кирип јат[4][5]. Кӱнбадыш-Сибир экономикалык районныҥ бӧлӱги болот. Республиканыҥ тӧс калазы — Горно-Алтайск (алдындагы ады Улалу).

Россия Федерацияныҥ субъекты
Алтай Республика

орустап Республика Алтай

казахтап Алтай Республикасы
Мааны Кебедел
Мааны Кебедел
Алтай Республиканыҥ мак кожоҥы
50°51′ с. ш. 86°54′ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Входит в
Тӧс јурт Улалу
Башчы Олег Хорохордин
Председатель государственного собрания — Эл Курултай Артур Кохоев
Тӱӱкизи ле географиязы
Текши јери
  • 92 903 квадратный километр
Ойдиҥ поязы MSK+4 (UTC+7)
Јаан кала Улалу
Экономика
ВРП Ӱлекер:ВРП млрд руб. (Ӱлекер:ВРП)
 • место 84 jep
 • на душу населения Ӱлекер:ВРП НДН тыс. руб.
Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы

↗220 954[1] кижи (2021)

Эл-јонныҥ ныктазы 2,38 кижи/км²
Окылу тилдер орус, алтай (тергеениҥ)[2]
казах[3]
Тоолорлу идентификаторлор
Код ISO 3166-2 RU-AL
АТТК коды 84
Код субъекта РФ 04
МТТК-ныҥ коды 84000000
Официальный сайт
Алтай Республика на карте
Награды Ленинниҥ ордени Ӱлекер:Орден Дружбы народов
 Медиафайлдар Викискладта

Алтай Республика Азияныҥ тал ортозында, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк јанында, тӱндӱкте Алтай кырайла, тӱндӱк-кӱнчыгышта Кемеров областьла, кӱнчыгышта Россияныҥ Хакас ла Тыва Республикаларыла, тӱштӱкте Калка-Монгол ло Кыдат ороондорло кыйулажат, тӱштӱк-кӱнбадышта Казакстанла.

1922 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1 кӱнинде Ойрат автоном область тӧзӧлгӧн. 1932 јылдаҥ ала Ойрот автоном область, 1948 јылдаҥ ала Горно-Алтайская автономная область, 1990 јылда ӱлӱрген айдыҥ 25 кӱнинде Горно-Алтайская ССР деп солынган. 1992 јылдыҥ кочкор айында Республика Горный Алтай боло берген, 1992 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7 кӱнинеҥ ала Алтай Республика болот, бӱгӱнге јетире.

Тӱӱкизи

тӱзедер
Тӧс статья: История Республики Алтай
 
1911 јыл

Алтайда улус (палеолит) јебренташ чакта 1,5 млн јыл кайра јаткан. Телекейде јарлу Горно-Алтайсктагы Улалинский стоянканыҥ бодоштырылган ӧйи мындый. Бистиҥ эрадаҥ озо VIII—III чактарда Алтайда скифтер Пазырыкта јаткан јон, олор алтайский звериный стиль сананып тапкан. Регионныҥ тӱӱкизиниҥ гунн-сармат ӧйи бистиҥ эранаҥ озо III чактыҥ учынаҥ башталат. Бистиҥ эранаҥ озо VI чакта гунндардаҥ таркаган калыктар, алтайлар — тӱрктер Тӧс Азияныҥ ээлери болгон.

Эмдиги алтайлардыҥ јаҥжыккан кеендигинде озодоҥ бери артып калган алтайский звериный стиль алтай калыктар евразий материктеги ӧскӧ јебрен калыктарла тудуш болгонын керелейт.

Алтай — телекейде эмдиги ӧйдиҥ бастыра тӱрк калыктарыныҥ тӧрӧли, 552 јылда јебрен тӱрктер бойыныҥ тергеезин, Тӱрк каандыкты тӧзӧгӧн (Тюркский каганат). Мында, тӱрктердиҥ тергеезинде, бастыра тӱрк калыктар ортодо тӱрк бичик-билик ле тӱрк тил таркаган, бӱгӱнги кӱнде ол «орхоно-енисейская руническая письменность» деп адалат. Мынаҥ улам эмдиги ӧйдиҥ билим терминологиязында тилдердиҥ алтай билези («алтайская семья» языков) деп оҥдомол бар (мында 3 јаан бӧлӱк: јопон-корей, тунгус-маньчжур, тӱрк-монгол), мынайда телекейлик билимде билим ууламјы табылган — алтаистика.

Алтай геополитикалык јериле Евразияныҥ чике ортозы болот, ээчий болгон тӱӱкилик эпохаларда башка-башка этностор ло культураларды бириктирген. Узак ӧйгӧ Алтай калмык тергеениҥ (Джунгар каандыктыҥ (орустап Джунгарское ханство) тӧс јери болгон. Баштапкы орус кӧчкӱндер алтайларды ак калмыктар дежетен. Тӱштӱк алтайлар (алтай-кижи, телеуттар ла телеҥиттер) 1756 јылга јетире джунгарларда болгон, кийнинде, Джунгар каандык јайрадыларда, олор бойыныҥ кӱӱниле Арасей тергееге кожулган. Олорго кӧрӧ тӱндӱк алтайлар (кумандылар, тубалар, чалкандулар) Арасейге бир канча озо кирген. Јаан тергееге кожулып, Алтайдыҥ эл-јоны корулу боло берген, кыдат јеиниҥ цинский черӱлеринеҥ аргаданган[6].

Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧни

тӱзедер
 
Себиниҥ боочызында обелиск. Туулу Алтай Арасейге киргениниҥ эки јӱс јылдыгына учурлалган, 1756—1856

Республика бойы конституциялу[9], ол 1997 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 7 кӱнинде јӧптӧлгӧн, онойдо ок тергеелик символдор — мааны[10][11] ла кебедел[12][13].

Алтай Республиканыҥ тергеелик тилдери: алтай ла орус. Казак тилле куучындап тургандардыҥ чук јаткан јерлеринде казак тилди официал сфераларда тузаланат[14].

Алтайда баштапкы јурттар

тӱзедер

Оҥдой аймакта Карагол-Оозында многослойный палеолит стоянкада археологиялык ла палеонтологиялык материалдар «второй половиной среднего плейстоцена (282—133 тыс. л. н.» деп ӧйдӧ болгонын керелейт. Кара-Боомдо промышленность, индустрия вариант верхнего плейстоцена (120—50 тыс. л. н.) деп ӧйгӧ келижет, а Карагол-Оозы индустрия — верхнему палеолиту (50—40 муҥ јыл кайра)[15].

«Кара-Боомдо» многослойная стоянка Урсул 77—33 муҥ јыл кайра ӧйдиҥ деп чотолот. Позднепалеолитический јердиҥ каттарында (ДеревянкоА.П. айтканыла) эдимдер: многочисленные ретушированные пластины с выемками, разнообразные скребки и резцы база бу ӧйдиҥ. Оройпалеолитический јердиҥ каттары («радиоуглеродными методами датирования») 40—30 муҥ јылдар кайра деп јартайт[16]. Кичӱ-Јламанныҥ куй тажы сууныҥ сол јарадында, јурттаҥ 12 километр ыраагында, 38,5 муҥ јыл кайра улус јуртаган јер болгон (калибровка јокко: 33,3 муҥ јыл)[17]. «Тыткескен-8» деп стоянка ӱстӱги палеолиттиҥ ӧйине келижет[18]. «Улалинка» деп алтыгыпалеолитический стоянкада тапкан артефакттарды, Окладников ло Деревянко тудунар-кабынар эдимдер деп шиҥдеген, је ол ондый эмес, ол геофакттар, кижи этпеген немелер деп кӧрӱм бар[19][20].

Тӱштӱк Сибирде баштапкы тергеелер

тӱзедер

VIII чак ј. э. озо — II чактарда ј. э. озо Алтайда (Индоарийские миграции) скифтер-пазырык улузы јуртаган, алтай аҥ-кушту стиль тапкандар[21][22]. Эмдиги ӧйдӧ тургун улустыҥ кеендигинде јебреннеҥ арткан бу стильдиҥ элементтери бары алтай калыктар бастыра јебрен евразий материкте калыктарла колбулу болгонын керелейт.

Баштапкы каандык-тергее Тӱштӱк Сибирде IV чак ј. э.озо — III чак ј. э.озо табылган. Јебрен кыдат бичиктерде мында јаткан улусты олор динлиндер деп адап турган (кыдаттап 丁零 ), тергеени дезе — Динлин-го (丁零国) деп бичиген. Динлиндер Байкалдыҥ кӱнбадыш јарадында тургандар.

201 јыл ј. э. озо Динлин-го тергее хуннуныҥ черӱлериле оодо согулган (кыдаттап 匈奴 сюнну) јебрен кӧчкин калык, 220 јыл ј. э. озо, II век ј. э. јетире Кыдат тергеенеҥ тӱндӱктей чӧлдӧрдӧ јаткан. Олордоҥ коруланып кыдаттар Улу кыдат стенезин туткан. Хуннулар улай ла кыдат империяла Хань (династия) јуулажып турган, кӧчкин калыктар бирге бириккен. Хуннулар Европага једип, угрларла колышкан, јаҥы калык бӱткен, Европа оны гунны деп адаган[23]. Монгол билимчилер хуннуларды протомонгол дежет[24]Ӱлекер:Уточнить ссылку. Динлин-го тергеени хуннулар јеҥген кийнинде Хакас-Минусинский котловинага тӱрк тилдӱ Энесай кыргыстары јуулган. VI чакта ј. э. прототюрктер Орто Азияныҥ јерине јайылган[21][22]. Гунно-сармат ӧй регионныҥ тӱӱкизи III чак ј. э. озо башталган. VI—VII чактарда кыргыстар тайгада калыктарла кожо јакалай тергее болгон, башчызы — Эльтебер. Алдындагы хуннулардыҥ јери монгол тилдӱ калыкка Сяньбиге кӧчкӧн. IV—VI чактарда эмдиги Алтай Республиканыҥ јери монгол тилдӱ Жужан каандык болгон (330—555)[24]. Орто Азияныҥ ээлери болуп VI чакта гунндардыҥ, алтайлардыҥ јебрен ӧбӧкӧлӧри болгон — «тюркюты», олор Улу тӱрк каандык боло берген. IX чакта чӧлдиҥ јуучыл империязы бажында каанду, тартыжуларда болгон. 840 јылда бу тергее Уйгурский каандыкты јоголткон (745—847), Тывага јетире бийлеген, је Хакас јери Кыргыс каандыктыҥ тӧс јери болгон. Уйгурларды истежип, кыргыстар Иртыш ла Амурга јеткен, Кӱнчыгыш Туркестанныҥ оазистерине барган. Кыргыстар тергеениҥ башкарузын јуучыл ла администрациялык башчыларла јеткилдеген. Олор династиялар болуп, Кыдаттыҥ ла ӧскӧ дӧ коштой каандарла тӧрӧӧн болуп колбу тудатан. Кату тартыжуда тӱрк, уйгур, кыргыс каандыктар багынбаска XIII чакка јетире тартыжып, алдынаҥ бойы болорын учун Саян-Алтайды айланган. Кыргыстар эки јара бӧлинген: 1) Ӱстӱги ле Орто Енесай; 2) Алтай ла Эрчиш. Кийнинде Тянь-Шаньныҥ ла Енесайдыҥ кыргыстары ыраашкан. Наймандар Монгол јериниҥ кӱчтӱ деген кӧчкӱн калыктарыныҥ бирӱзи болгон. Олордыҥ јери (Аристов Николай Александрович) Аристовтыҥ шиҥдегениле , Тамир-Гол суунаҥ ала Орхон ло Иртышка јетире болгон. Наймандардыҥ тергеези керейлердиҥ јеринеҥ кӱнбадыштай болгон, эмдиги кӱнбадыш Монголия, Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јаны ла кӱнчыгыш Казахстан[25]. 1206 јылдарда эмдиги Алтай Республика Улу Монгол империяга кирген. XIV чакта — Монгол империя башка тергеелер болуп бӧлӱнген. 1758 јылга јетире Алтай Республиканыҥ јери Тӱндӱк Юань ла Джунгар каандыкта болгон.

Алтай — тӱрк тилдердиҥ тӧрӧли

тӱзедер

Алтай тӱрк тилдердиҥ билезиниҥ јебрен тӧрӧли деп кезик билимчилер чотойт[26], је лингвист билимчилер тӱрк тилдердиҥ классификациязын эдерде, бир шӱӱлтеге келгелек[27]. Мынаҥ улам, языкознание деп билимде «Алтайская семья языков» деп термин табылган (бери, бу билим теория аайынча тӱрк тилдер, монгол тилдер, тунгусо-маньчжурский тилдер кирип јат. Кезикте јопон-рюкюский тилдер ле корей тилдер кирет деп тыҥ таркабаган шӱӱлте бар[28]). Јарт эместер бар учун, телекейлик билимде алтаистика деп ууламјы табылган[29]. Алтайдыҥ геополитикалык јери Евразияныҥ ортозында болордо, башка-башка тӱӱкилик эпохаларда јӱзӱн-јӱӱр этностор ло культуралар бириккен јер болгон.[30]

Орус период

тӱзедер

Алтай Республика Россия тергеезине киргениниҥ 200 јылдыгына учурлаган кереес мемориал бичик Алтай узак ӧйгӧ Джунгар каандыкка кирген. Алтайга келген баштапкы орустар алтайларды ак калмыктар дежетен. Джунгарлардыҥ каандыгында алтайлар, телеҥиттер ле телеуттар 1756 јылга јетире болгон, оноҥ Джунгар каандык јоголордо, Арасей империяга бойыныҥ кӱӱниле келип кирген. Алтайларга кӧрӧ тӱндӱк калыктар: кумандылар, тубалар, челкандулар Арасейге бир канча озо кожулган. 1824 јылда телеуттар јаткан Улалу јуртка баштапкы орус кӧчкӱндер келип јуртай берген. Мында Алтайский духовный миссия иштеп баштаган. 1831 јылда Улалуда миссионерлер ле священнослужительдер јуулыжатан стан болгон. јада тура бого Јаш-Туранаҥ којойымдар кӧчӱп келген. Улалу бир ле канча ӧйгӧ јаанап ӧскӧн, ол тушта ол Јаш-Тура уездтиҥ Том-Тура губернияныҥ калазы болгон.

Совет ӧй

тӱзедер

1918 јылдыҥ кочкор айында Улалуда совет крестьянских и солдатских депутатов тудулган. Советтиҥ баштапкы башкараачызы И. И. Некоряков болгон. 1918 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 14-чи кӱнинде Улалуны капитан Сатунинниҥ аквардейский отряды колго алган. 1918 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 30-чы кӱнинде Каракорум уезд тӧзӧлгӧн, тӧс јери Улалуда. Совет јаҥ 1919 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 18-чи кӱнинде ойто орныккан, Ф. И. Усольцевтиҥ партизан отряды јуртта турган.

Граждан јууныҥ кийнинде Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн. ВЦИК-тиҥ 1922 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 2-чи кунинде чыккан декреди аайынча јаҥы областьтыҥ администрациялык тӧс јери Улалу јурт боло берген. Алты јыл ӧткӧн кийнинде ВЦИК-тиҥ XIII-чи Президиумыныҥ јӧби аайынча (протокол № 45) 1928 јылда кочкор айдыҥ 27-чи кӱнинде Улалуга каланыҥ статузы берилген.

1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-чи кӱнинде Алтай губернияда Ойрат автоном область (тӧс јери — Улалу) тӧзӧлгӧн . 1932 јылда тулаан айдыҥ 2-чи кӱнинде Ойрат АО ойто Ойрот автоном область болуп солунган (тӧс јери — Ойрот-Тура кала), 11948 јылда чаган айдыҥ 7-чи кӱнинде Горно-Алтай автоном область болуп ойто ло солунган. 1967 јылда область Ленинниҥ ордениле (1967), Эл-јондор ортодо Најылыктыҥ ордениле кайралдаткан (1972).

Эмдиги ӧй (1990 јылдаҥ ала)

тӱзедер

Горно-Алтайский автоном областьтыҥ статузы 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25 кӱнинде сувуренитет алып, статузы АССР болуп солунган. 1991 јылдыҥ јаан изӱ айдыҥ 3 кӱнинде РСФСР-дыҥ Ӱстӱги Соведи российский конституцияга тӱзедӱ эткен, Горно-Алтайский автоном областьты РСФСР-да Горно-Алтайский Советский Социалистический Республика. Бу тӱзедӱ РСФСР-дыҥ албаты депутуттарыныҥ съездинде кӧрӱлген.

1992 јылдыҥ кочкор айыныҥ 8-чи кӱнинде Горно-Алтайский ССР-дыҥ ӱстӱги Соведи јаҥы ат «Республика Горный Алтай» эдип јӧп чыгарган.

1992 јылда кандык айдыҥ 21-чи кӱнинде года Съезд народных депутатов Российский Федерацияныҥ депутаттарыныҥ Съезди Республика Горный Алтай керегинде РСФСР-дыҥ Конституциязана тӱзедӱ кийдирген. Тӱзедӱ 1992 јылда кӱӱк айдыҥ 16-чы кӱнинде "Российский газетте бичилип, кӱч алган.

1992 јылда Республика Алтайдыҥ Ӱстӱги Соведи Республика Горный Алтайдыҥ адын Республика Алтай деп солыыр деп јӧп чыгарган. Ол туштагы РФ-ныҥ Конституциязында бу бичилбеген болгон, республиканыҥ јаҥы ады јӱк РФ-ныҥ Конституциязында 1993 јылда бичилген.

Эмдиги ӧйдӧ республика бойы конституциялу, (1997 јылда јаан изӱ айдыҥ 7-чи кӱнинде алынган), Тергеелик символдорлу — мааны ла кебедел. Республикада тергеелик тилдер: алтай ла орус. Казак тил чук јаткан казактардыҥ окылу тили болот.

Физико-географиялык темдектери

тӱзедер

Географиязы

тӱзедер
 

Туулу Алтай (Алтай Республика) Азияныҥ тал ортозында, Кӱнбадыш Сибирдиҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде турат. Туулу Алтай Сибирдиҥ тайгазыныҥ, казак чӧлдӧрдиҥ, калкалардыҥ куру-чӧлдӧриниҥ бириккен јерде, «российский Тибет» канча-канча тергеелердиҥ тушташканында, башка культуралык айалгалар ла ар-бӱткенниҥ сыраҥай башка бӧлӱктеринде турат деп айдарга јараар.

Алтай Республиканыҥ гран-кыйулары: тыш кыйузы Казакстанла (505 км), тӱштӱк-кӱнчыгышта Монгол тергееле (290 км), тӱштӱк-кӱнбадышта — Кыдатла (55 км), онойдо ок Росияныҥ региондорыла ич кыйулар — Тыва ла Хакас тергеелерле, тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ Алтай кырай, тӱндӱк-кӱнчыгышта — Кемеров область[31]. Республиканыҥ јери тӱндӱктеҥ тӱштӱк кыйуга јетире — 360 км, кӱнчыгыштаҥ кунбадыш кыйуга јетире − 380 км[31]. Алтай Республиканыҥ текши јери 92,9 тыс.кв.км болуп јат[31].

Рельеф

тӱзедер
 
Ӱч-Сӱмер — Сибирдиҥ бийик деген точказы
 
Чуйдыҥ чӧли

Республикада кӧп јаны кырлу рельеф. Туулу Алтай Россияныҥ кырларлу региондорыныҥ бирӱзи. Бийик ле јаан сын-тайгалардыҥ ортозында суулардыҥ кызык ла тереҥ коолдоры, элбек ле јаан чӧл-јалаҥдар. Алтай Республиканыҥ рельефыныҥ аҥылузы сындары тӱндӱк-кӱнбадыш ла широтный эдип турганында. Республиканыҥ орографический схемазында 3 јаан сындарлу цепь, олор јаан сууларла бӧлинген — Тӱндӱк, Орто ло Тӱштӱк цепь. Тӱштӱк-кӱнчыгышта Туулу Алтай Ӱкек плоскогорье јанынаҥ бийик сындарла оломо кептӱ курчаткан , Чуйдыҥ чӧлиле, Чулышманский нагорьеле, Табын-Богдо-Ола деп сынла (4049 м), Сайлюгем деп сынла (3580 м), Чихачев деп сынла (4245 м), Шапшальский деп сынла (3260 м). Эҥ бийик туу — Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер (орустап гора Белуха) — 4506 м, Сибирде эҥ бийик точка боуп јат[31].

 
Калгуты сууныҥ коолы, Табын-Богдо-Ола туу
 
Ак-Алаканыҥ коолы, Канас деп боочы

Ӱкек — Алтай Республиканыҥ тӱштӱк јанында плоскогорье, Казахстан, Кыдат Республика, Монгол тергее ле Россия јеринде. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2200—2500 метрге бийик сӱреен јаан реликт тӱс јер (плато) ӱсти холмисто-западинный ла грядово-западинный плоскогорье, айландыра 500—600 метрге сын-тайгалар бийиктейт.

Айландыра туулардыҥ эҥ бийиги Куйтэн-Уул деп кыр, алдында ады монголдоп Найрамдал болгон, 4374,0 м. Бу Куйтэн-Уул туу Ӱч-Сӱмердиҥ (Белуха) кийнинде бийигиле Алтайдыҥ кырларыныҥ экинчизи болуп јат.

Ӱкектиҥ морфологиялык бӱдӱми плоскогорье эмезе нагорьеге келижет (географ А. Н. Рудойдаҥ айтканыла). Ӱкектиҥ јерин окылу эмес литературада «плато» де бичилет.

Гидрологиязы

тӱзедер
 
Алтын Кӧл
 
Кадын

Туулу Алтайдыҥ база бир байлыгы ол суулар[31]. Мында гидрографияда 20 муҥ суу, узуны јаба 60 муҥ км-деҥ кӧп, 7 муҥ кӧлдиҥ текши ӱсти (площади) 700 км²[32]. Јаан ла деген суулары Кадын ла Ӧӧн база бир ады Бий, (орустап Бия), олор биригип Оп суу башталат, Сибирдиҥ эҥ јаан сууларыныҥ бирӱзи. Эҥ јаан кӧл — Алтын Кӧл (Тӧлӧстӧрдиҥ кӧли, Телецкое озеро), ӱсти − 230,8 км², эҥ тереҥ јери − 325 м. Чыҥдыйы бийик ару суу сӱрекей кӧп, јаҥыс Алтын Кӧлдиҥ ару суузы 40 км³. Јердиҥ алдындагы суулардыҥ кеми 22 000 муҥ.куб.м сутказында, эмдиги кӱнде тузаланып турган сууныҥ кеми 44 муҥ.куб.м сутказында. Алтай Республиканыҥ јеринде минералду тоҥбок суулар, эм аржандар бар. Алтайдыҥ мӧҥкӱ тошторы 1035, јериниҥ текши кеми 748 км², бу керектӱ сууныҥ јаан кӧмзӧзи[33]. Алтайда чотко кирген мӧҥкӱ тоштордыҥ кеми 57 км³ једет, бу 52 км³ суу кире бар. Бастыра јаба алза, мӧҥкӱлерде сууныҥ запасы аккан сууныҥ ортојылдык кеминеҥ (43 км³ бир јылга) кӧп. Эҥ ле јаан мӧҥкӱлер: Талдураныҥ јаан мӧҥкӱзи (орустап ледник Большой Талдуринский) — 35 км², Менсу деп мӧҥкӱ тош (орустап Менсу ледник) — 21 км², Софийский деп мӧҥкӱ тош (орустап ледник Софийский) — 17 км², Јаан Маашей (орустап ледник Большой Маашей) — 16 км².

Климады

тӱзедер

Текши республикада орто-континентал климат, је тӱштӱк аймактарда климат кезем-континентал, кыска ла изӱ јай (кичӱ изӱ — куран айлар), узун (кӱчӱрген — тулаан айлар) ла соок, кезик јерде ӧткӱре соок кыш[34][31]. Ортојылдык температура +1 °С..-6,7 °С[35]. Ӧзӧктӧрдӧ кейдиҥ ортојылдык температуразы 0..+5 °C (эҥ ле јылу кей Чамал јуртта), бу Сибирде эҥ бийик температура болуп јат. Чаган айда температураныҥ диапазоны −9,2..-31°С болот, јаан изӱ айда температураныҥ диапазоны +11..+19 °С. Јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 100 ала 1000 мм јетире. Кош-Агаш ла Улаган аймактарды Јакалай тӱндӱктиҥ ле Ырак кӱнчыгыштыҥ јерине тӱҥейлеген[36]. Бу эки аймакта кыш эрте келип, сӱреен тыҥ сооктор, улай салкындар, кыска јайда тӱн ле тӱштиҥ температуралары сутканыҥ туркунына кезем солунып турат. Чаган айда тыҥ ла деген соок +50..+60 °C јуук тӱжет.

Ӧзӱмдери

тӱзедер
 

Республиканыҥ јери узак ӧйлӧргӧ кезем башкаланган ландшафттарыла мында ӧзӱмдердиҥ јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдерлӱ болгонына салтарын јетирген. Республиканыҥ ӧзӱм ресурсында 2136 артык высший сосудистый ӧзӱмдер, ол тоодо 124 эндемик ле реликттер, 1622 бӱдӱм лишайниктер ле 700 бӱдӱм шляпочный мешкелер[33], кӧп ӧзӱм-эндемиктер јаҥыс ла Алтайдыҥ кырларында туштайт. Јерлик 40 бӱдӱм тату ла кӧп витаминдӱ, бактерицидный салтарлу јиилектӱ агаштар, кӧп сабазы — эм. 100 бӱдӱм эм ӧлӧҥ, фармацевтика тузаланат. Кӧп эндемик ӧзӱмдер ле реликттер Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигинде»[37] ле Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигинде[38]. Алтай Республикада эм ӧлҥдӧрди јаба алза, валовый запасы јарым миллион тонна болор, тузаланып турганы — јӱстер муҥдар тоолу тонналар.

Алтай Республиканыҥ јеринде Россия Федерацияныҥ Государстволык агаш реестр аайынча (Государственный лесной реестр) 2021 јылда чаган айдыҥ 1 кӱнинде бастыра агаш фондтыҥ јерлериниҥ текши јери 5044,8 муҥ га (Сибир федерал округтыҥ агаш массивиниҥ текши јериниҥ 1,35 % ), агаштыҥ текши (запасы) кӧмзӧзи (орустап запас древесины на корню) 700,02 млн кбм. Кезилер ӧйи јеткен ле ӧйи ӧткӧн агаштардыҥ запасы — 331,14 млн км³. Бу ӧйдӧ агаш јыгатан јерлердиҥ кеми (орустап размер расчетной лесосеки) — 3418,4 тыс. км³ (ийне бӱрлӱ агаштардыҥ јери 1,79 % Сибир федерал округта). Агаштардыҥ кӧп сабазы ийне бӱрлӱ — мӧш (сосна сибирская, кедр), тыт (лиственница), јойгон (сибирская пихта) ло чиби (ель сибирская), карагай (сосна обыкновенная), онойдо ок јымжак бӱдӱмдӱ — кайыҥ (береза), аспак (осина), тал (ивовые)[33]. .

Аҥ-куштары

тӱзедер
 
Ак башту сип

Алтай Республиканыҥ аҥы-кужы, јӱрген јериниҥ (среда обитания) башк-башка болгонынаҥ улам, кӧп јӱзӱн бӱдӱмдӱ болуп јат[33].

93 бӱдӱм — аҥдар (млекопитающийлер), 312 бӱдӱм куштар (олордыҥ 250 бӱдӱми-кеткин), 33 бӱдӱм балык, 7 бӱдӱм јылан-бака, 4 бӱдӱм земноводныйлар ла јаан группа беспозвоночный тындулар. Олордыҥ Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине[39] 135 бӱдӱм тындузы кирген, ол тоодо 20 бӱдӱм млекопитающийлер (11 бӱдӱми рукокрылый отрядтаҥ , 5 бӱдӱм азулу аҥдар (хищные) ла 4 бӱдӱм парнокопытныйлар, 77 бӱдӱм куш, 1 бӱдӱм пресмыкающий, 4 бӱдӱм балык, 29 бӱдӱм курт-коҥыс, 2 бӱдӱм кольчатый курт (червь), бир бӱдӱмнеҥ хордовый ла земноводный. Ол тоодо Россия Федерацияныҥ Кызыл бичигине 5 бӱдӱм млекопитающий, 39 бӱдӱм куш, 4 бӱдӱм балык кирген[40]. Алтайдыҥ тындулары тайга-ташта јайым јӱрет: булан, кӱреҥ айу, јеекен, тооргы, марал, тушканчик, тарбаган, элик, шӱлӱзин, борсык, горностай, кӧрӱк, чырбык, киш, тӱлкӱ, камак, ӧркӧ, маны[39], ирбис[39], кочкор (аргали)[39] и другие.

Кӱнбадыш Сибирде эҥ артык аҥдык јерлер Алтайда, аҥдаарга јараар 33 аҥ ла 34 куш. Ас тоолу аҥдар «Кызыл бичикте»[39].

Алтай Республикада куштар (Орнитологическая фауна) 49 билеге (семейство) кирет, ондо 312 бӱдӱм куш, олордыҥ 250 бӱдӱми региондо уйа базат. Алтай Республикда 67 бӱдӱм куштар Кызыл бичикке кирет[39].

Калганчы јылдарда Кызыл бичикке кирген куштардыҥ тооз араайынаҥ кӧптӧй: куу (лебедь-кликун)[39], кара чилен (чёрный аист)[39], кара тас (чёрный гриф)[39], мохноногий курганник[39], белоголового сипа[39].

Каргаалардыҥ, мӱркӱттиҥ ле ылаачынныҥ тоозы астабайт. Ржанкообразныйлардыҥ отряды, голубеобразныйлардыҥ, кукушкообразныйлардыҥ, ракшеобразныйлар, воробьиныйлардын тоозы база астабайт. Балобан ла кречеттиҥ тоозы ас, олорды туйказынаҥ тудуп Россияныҥ кыйуларын кечире јарабас саду ӧткӱредилер. Кӧп саба Кызыл бичиктеги куштардыҥ чике тоозы јок. Сууда јӱрер куштардыҥ кеткин ле уйа базар бӱдӱмдери: сугуш (кряква), ӧртӧк (шилохвость), боро сугуш (серая утка), чирок-трескунок ло чирок-свистунок, широконоска, красноголовый нырок, хохлатая чернеть, огарь, гоголь, лысуха, крохаль, боро кас. Тетеревиный куштардыҥ (кӱртӱк глухарь, сымдаа рябчик, белая куропатка ла тундряная куропатка) тоозы кӧп, олор Алтайдыҥ јеринде текши таркаган. Ол тоодо кӱртӱктер кӧптӧйт, алдында удобрение ле ядохимикаттарды јастыра тузаланганынаҥ улам олордыҥ тоозы кезем астаган болгон.

 
Маны

Бӧднӧлӧр лӧ ржанкообразный отрядтыҥ бӱдӱмдери база кӧп (вальдшнеп, дупель ле о.ӧ.).

Республиканыҥ јеринде 4 бӱдӱм земноводныйлар јӱрет, бирӱзи жаба Певцова Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген[39]. Арткан бӱдӱмдери: Обыкновенная жаба, Остромордая лягушка ла озёрная лягушка. Калганчызын 1970 јылда экелген, ол акклиматизацияны јакшы ӧткӧн. Эмдиги ӧйдӧ земноводныйлардыҥ популяциязына буудак јок.

Регионныҥ јеринде 7 бӱдӱм пресмыкающийся бар. Олордыҥ тоозына 2 бӱдӱм келескен кирет — прыткая ящерица ла живородящая ящерица ла 5 бӱдӱм јылан — гадюка обыкновенная ла восточная степная гадюка (Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген[39]), щитомордник, узорчатый полоз, уж. Одорлор ло ӧлӧҥ чабар јерлер астаганыла колбой олордыҥ популяциязына эмдиги ӧйдӧ буудак јок.

Кӧп тоолу беспозвоночный тындулардыҥ группазы (30 муҥнаҥ артык бӱдӱмдӱ) јетире шиҥделбеген, олордыҥ 22 бӱдӱми Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген[39]. Эмдиге јетире 218 тӱштиҥ кӧбӧлӧктӧри (Чешуекрылые бабочки) ле 2000-наҥ артык тӱнниҥ кӧбӧлӧктӧриниҥ бӱдӱми шиҥделген, онойдо ок 1000-наҥ артык бӱдӱм коҥыс (жесткокрылые жуки) ла 300-ке јуук бӱдӱм жужелица шиҥделген.

Минерал ресурстар

тӱзедер

Алтай Республиканыҥ Минерал ресурстары[41] табылган тузалу казынтылардыҥ кӧби ле башка-башка болгоны, разведданныйлар аайынча сӱреен кӧп. Је бӱгӱнги кӱнде регионныҥ минерально-сырьевой потенциалы тузаланышка кирбейт. Эмдиги ӧйдӧ алтын казары ла молибдено-вольфрамовый месторожденииелерди, декоративный таш ла строительный материалдарды кеми јаан эмес эдип таап тузаланары кӧрӱлет.

Бир канча јерде алтын рудалу јаан узелдерди разведка тапкан, геологический запас болуп јӱстер тоолу тонна рудалу ла ондор тоолу тонна россыпной алтын база табылган. Ас туштаар металлдардыҥ комплекстериниҥ уникал запастары (тантал, литий, рубидий, цезий, висмут) табылган. (кобальттыҥ , вольфрам ла молибден, висмут, куулы, мӧҥӱн, алтын, ртутьтыҥ) бир канча месторождениези темдектелген. Чаган-Узунда ртутьту[42], Ороктойское[43] месторождениеде разведка ӧдӱп, эксплуатацияга кирерге белен ле Коскольский[44] мрамор (кемиле ондор млн.м³, декоративность јанынаҥ уникал бӱдӱмдӱ), Холзунский темир руда (запастары миллиард тонна кире бар), Пыжинский ташкӧмӱр ле Талдыдюргунский бороташкӧмӱр база.

Куу сууда (Лебедский) волластонитовый (чыҥдыйыла уникал сырье) месторождение шиҥделип јат[45], Подделикский (бийик чыҥдыйлу медицинский гипс), башка-башка минерал пигменттӱ, минерал ла эм-тус суу, эм-балкаш база шиҥделет. Јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱм строй материалдар, ювелирно-поделочный, декоративный ла коллекционный таштардыҥ залежтери табылган.

 
Часовой поястар

Ӧйдиҥ поясы

тӱзедер

2011 јылда Ӧйди тоолойтон Јасак (орустап законом «Об исчислении времени»)[46] часовая зона деп оҥдомол кийдирилген, бу оҥдомол аайынча Россия Федерацияныҥ јеринде јаҥыс аай ӧй чотолгон. 2014 јылда јасак аайынча он бир часовой зона тургузылган, 1-чинеҥ ала 11-чиге јетире, онойдо ок региондордыҥ тизӱзи тургузылган, кажызы ла ӧйдиҥ (часовой) зоназы болуп турган[46].

Алтай Республика МСК+4 деп часовой зонага кирет. Телекейлик ӧйлӧ башкаланганы (Смещение применяемого времени относительно) UTC +7:00. Јайгы ӧйгӧ кӧчӧри јок.

Региондо ар-бӱткенниҥ јеткерленгени

тӱзедер
 
Чуйда јерсилкиниш тушта сейсмогенный оползеньниҥ јуругы

Кӱнбадыш Сибирде јерсилкиништер каа-јаа ла тыҥ эмес болот. Је јердиҥ кыртыжы мында да кыймыктайт. Алтай Республикага ол кыймыктаныш Тянь-Шань ла Прибайкальедеҥ келип јат, ондо јерсилкиништер тыҥ, оноҥ улам ла болот[47].

Кӱнбадыш Сибирде јерсилкиништер керегинде эҥ ле озо болгон табыш 1734 јылга келижет. 1761 јылдыҥ кӱзи ле 1771 јылдыҥ кыжында јердиҥ силкингени Туулу Алтайдыҥ кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш келтейиниҥ бир канча јон јадар јерлеринде иле билдирген. 1785 јылдыҥ јазында Семипалатинск ле Барнаулдыҥ ортозында јерлерде тудуштай ла јер силкинген[47].

1822 јылдыҥ јазында јерсилкиниш Салаирский кряжта (Алтай кырайда) темдектелген. Сильное землетрясение отмечено в Тыҥ јерсилкиниш Барнаулда 1829 јылдыҥ кӱчӱрген айдыҥ 9 кӱнинде болгон. Ол тушта Оптыҥ јараттары јарылган (орустап образовались трещины). 1857 јылда Алтайда бир ле уунда эки јерсилкиниш болгон. Бирӱзи озогы Бийский округта, экинчизи — Змеиногорскта. 200 јылдыҥ туркунына эҥ ле тыҥ јерсилкиниш Алтайда 1898 јылда болгон. Бастырага јуук таш туралар јарылган, је бирӱзи де јемирилбеген. Тыҥ эмес ойто катаптаҥ силкиништер 1903 јылга јетире болгон. Кӱнбадыш Сибирде бастыра 250 јерсилкиниш темдектелген. Олордыҥ 22-зи XVIII чакка келижет, 89-зы — ӧткӧн јӱсјылдыкка ла артканы — бичтиҥ чакка келижет. Барнаулда 11 јерсилкиниш, Бийскте — 9 јерсилкиниш[47].

2003 јылда сыгын айдыҥ 27 кӱнинде јербойыныҥ ӧйиле 18 саат 33 минутта 10 балл тыҥ јерсилкиниш (орустап уничтожающее, MSK-64) болгон, Алтай Республикада Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртынаҥ ыраак јок јерде јерсилкиништиҥ эпицентры болгон. Јер силкинерде, ол ӧйдӧ чыккан энергияныҥ кӱчи 50 мегатонна бомбаныҥ энергия кӱчиле тӱҥей болгон[48]

Бу болгон сейсмический јерсилкиништиҥ учы-кыйузы болуп сӱреен јаан (гигантский оползень) кӧчкӧ келген, Белтир јурттаҥ кӱнбадыштай 7 км јерде, Талдура сууныҥ оҥ јарадында. Бу кӧчкӧниҥ тууразы (јалбагы) 1 км кире бар. Кӧчкӧниҥ калыҥы 15 м, текши кеми (объем) — 20 млн. м³ шыку[48].

 
Белтир јурт, 2003 јылдагы јерсилкиништиҥ эпицентры

Јерсилкиништиҥ бир кайкамчылу немези кайылган кумак ла балкаш јайылган да тебилип те чыккан «вулканчиктер» бастыра Чуйдыҥ чӧлиниҥ јеринде кайда ла туштайт.

Мынаҥ башка, јерсилкиниш тушта чыккан сӱреен јаан јылу энергия (јерсилкиништиҥ эпицентрына јуук) јердиҥ алдында мӧҥкӱ тош јердиҥ (вечной мерзлоты) тош линзалардыҥ бир канчазын кайылтып, јердиҥ алдында сууларды кыймыктаткан. Оноҥ улам Белтир јурттыҥ јанында бийиги 2 м сууныҥ фонтандары адылган, бир канча балкашту кӧлдӧр табылган, олордыҥ текши јери 6,5 муҥ квадратный метр. Бир ондый кӧл Бельтирде стадиондо чыккан[48].

Јерсилкиниш болгон јерде кӧп јерде кӧчкӧ, јемирилиш болуп, јерде јаан јарыктар ачылган. Алтай Республикада 1889 улус јадар тура ӱрелген, ондо 7 000 кижи јаткан болгон, онойдо ок 25 школ, 16 эмчилик, 7 котельный ӱрелген[48]. Практически полностью был разрушен поселок Белтир јурт бӱдӱнге јуук бызылган. Окылу јетирӱ аайынча улустаҥ коромјы јок.

Чуйдыҥ трагыныҥ јолы, инженерный сооружениелери јаан коромјы чыгымду болгон.

Јерсилкиниш учун Чуй суунаҥ ала Маашей суу аккан ӧзӧктӧ јол јок болуп бызылган, эмди ондо јӱк ле чичкечек орык јол бар.

Калганчы јӱсјылдыкта эҥ ле тыҥ чыгым экелген јаан Суу кӧпчигени (чайык, наводнение) 2014 јылда кӱӱк айдыҥ 30 кӱнинде болгон. Бир канча кӱн болгон ургун јааштардаҥ улам суулар кӧпчиген. Бу ургундар мӧҥкӱ тоштордыҥ кайылып баштаган ӧйине келижип, Алтайдыҥ суулары тыҥыда кӧпчип, кӱӱк айдыҥ 30 кӱнинде јарадынаҥ ажынып чыккан. Јаҥыс јаан Чуй, Кадын суулар эмес, онойдо ок, кааҥ јайларда соолып калатан, оок то суулар аҥканынаҥ ашкан. Регионедо јеткерлӱ айалга (чрезвычайная ситуация) јарлалган. Бастыра аймактарда (јаҥыс Кош-Агаш аймак эмес) ондор тоолу јон јадар јерлер сууга алдырткан.

Јетирӱлерде 15 муҥга шыку туралар сууга алдырган, 33 муҥ кижи суунаҥ чучураган. Суу кӧпчигенинеҥ улам текши чыгым 6,5 миллиард салкойдоҥ ажа конгон, оныҥ тал ортого јуугы (2,7 миллиард) социал объекттерди орныктырарына барган, коммунальный инфраструктураны, кӱрлер ле јолдорды. Јаан суу («Большая вода») 504 километр кӧӧлик јолдорды алып ийген, тал ортого јуугы бызылган  — 223 километр, 235 кӱр ӱрелген, онойдо ок коммунал ээлемниҥ 10 объекти ле 49 соцобъект ӱрелген.

 
Маашей деп кӧл, 2012 јылда суу кӧпчиген кийнинеҥ јоголгон

Эки ле ай кийнинеҥ 2014 јылда јаан изӱ айдыҥ 28 кӱнинде региондо тыҥ мӧндӱр. Теҥеринеҥ алаканча мӧндӱр тӱжӱп, јабынтыларды, кӧзнӧктӧрди ойо согуп, јӱстер мӱҥдар тоолу машиналарды ойо согуп, агаштарды сындырып, суу кӧпчиштеҥ јаҥы ла оҥдолгон огородторды јалбайта соккон.

2012 јылдыҥ јаан изӱ айында база бир јаан суу кӧпчиш болгон, оныҥ салтары болуп, плотинаны быза соголо, Маашей кӧл сооло аккан. Кӧлдиҥ узуны 1,5 км кире болгон, 0,4 километр јетпес. Бир канча кӱн улай сӱреен тыҥ ургун јаҥмырлар болгон. Бастыра јанынаҥ таш кӧчкӧлӧнгӧн. Чуй сууныҥ коолы солунган. Суу кӱрлерди оодып апарган. Ар-бӱткендик буунты (Моренный вал) бызылган[к. 1], Маашей кӧл јоголгон[49].

Тыҥ јорткондор (Смерчтер) Туулу Алтайда болгоны удагалак. Байла, телекейдиҥ бу јеринде климаттыҥ солынганыла колбулу болор. Кем де мында јӱсјылдыктыҥ туркунына болгон Јаан јоткондор кӧрбӧгӧн дӧ ол керегинде бичибеген де.

  • 2007 ле 2008 јылдарда смерчтер баштапкы катап Чопош јурттыҥ јанында болгон.
  • 2009 јылда јаан изӱ айдыҥ 15 кӱнинде, 10 минуттыҥ туркунына Туулу Алтайда Јаан јоткон «Бирюзовая Катунь» деген турбазаныҥ јанында агаштардыҥ баштарын ӱзе согуп, кезик агаштарды аҥтарган. Бу салкынла кожо тыҥ мӧндӱр келген (10 см кире).
  • 2016 јылда јаан изӱ айдыҥ 26 кӱнинде Майма аймактыҥ ӱстиле Јаан јоткон ӧткӧн, ойто ло «Бирюзовая Катунь» деген турбазаныҥ јанында тыҥыткан, је кӱчи 2009 јылдыйына кӧрӧ, эмеш уйан. Јыгылган агаштар база болгон.

Метеориттер — азый да, эмдиги де ӧйдӧ Алтайдыҥ јерине метеориттер тӱжет.Улай тӱжер јерлери (метеоритная трасса) Алтай кырайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш кыйузында, Казахстанла кыйу, билимчилердиҥ айдыжыла табылган метеориттердиҥ оодыктарыныҥ јайылганын шиҥдезе, мында узак ӧйгӧ метеоритный тыҥ јаҥмырлар болгон. Экинчи метеоритный трасса Бийский аймакла ӧдӱп јат. 20 млн јыл кайра бистиҥ Вселенныйдыҥкосмический телкеминде болгон керектерди шиҥдеп алза, озодо Алтай кырайда «метеоритный бомбардировкалар» кӧп болгоны јарт[50]. Байла, что Алтай Республика ла Алтай кырай эмдиги ӧйдиҥ ле јебрен ископаемый метеориттерлӱ јер болуп јат.

Курайдагы темир ле Јаш-Тураныҥ кӧмӱрлӱ метеориттерин билимчилер бистиҥ Солнечный системазыныҥ метеориттерине келижет деп айдат, Масальский темир метеорит (2009 ј. 400—500 кг), айса болзо, ыраак космостоҥ келген болор[50].

Јылдыҥ ла планеталар ортодо телкемнеҥ муҥдар тоолу метеориттер, кеми тоозын ошкош кичинек ле јааны канча-канча тонна кире бар, Јерге келип тӱжет. Олордыҥ кезигин ле билимде шиҥдейдилер. Кажы ла табылган метеорит билимге сӱреен баалу табынты болот. Метеоритти табала, билим Академияга табыштырган улуска акча тӧлӧлӧт. Кажы ла метеорит тӱшкенин кӧргӧн, эмезе тапкан кижи бу адреске баштанзын: 117313, г. Москва, Комитет по метеоритам АН РФ[51][52][53].

Туристско-рекреационный аргалар

тӱзедер
 
Туулу Алтай, Кӧмир суу, Кыстыҥ јарады

Туулу Алтай дегени республиканыҥ тӱӱкилик брендовый ады болот, бу эҥ ле озо рекреационный потенциалду экологиялык ару јер[6]:

1) Туулу Алтай — Сибирде эҥ бийик кырларлу јер. Кӧп тайга-сындардыҥ бийиги талайдыҥ кемјӱзинеҥ 3000-4000 метрге бийик, олордыҥ баштары јыл ичинде тошту турат (Тӱштӱк-Чуйдыҥ, Кадын бажы сын, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сыны о.ӧ.), олорло туризм ле альпинизмниҥ спортчылары јилбиркейт. Алтайдыҥ бийик деген туузы — Кадын бажыныҥ кӱнчыгыш келтейинде Ӱч-Сӱмер (4506 метр). Туулу Алтайда кырлар ортодо тереҥ ӧзӧктӧр бар,[к. 2] (Чуйдыҥ чӧли|Чуйдыҥ чӧли]], Курайдыҥ чӧли, Канныҥ чӧли, Абайдыҥ чӧли, Оймонныҥ чӧли) ле тӧҥдӧрлӱ плоскогорьелер[к. 3] (Чолышманда нагорье, плоскогорье Ӱкек, Улаганда плоскогорье), бийиги 1500—2300 метр. Алтай анчада бойыныҥ куй таштарыла бай, олор 500-теҥ кӧп — (Музейная, Кӧк-Таш, Кульдюкская, Туткушская (Тут-Куш), Талдинская карстовая арка, Таркольская, Каракокшинская, Денисова ло о.ӧ.)[6];

2) суу ресурстар јаан, 7 муҥга шыку кӧлдӧр, олордыҥ ортозында Россияда ээҥ тереҥ кӧлдӧрдиҥ бирӱзи — Алтын Кӧл (орустап Телецкое озеро). Алтайдыҥ суулары кырлардаҥ тӱшкен, чакпынду учун мында кӧп сабада суу-спортчылар ла суу-туристтер јӱредилер. Туулу Алтайда сӱреен кӧп учар суулар бар, олордыҥ јаан дегендери: Чульчинский, Текелӱ.Јарлу учарлар: Корбу, Камышлинский ле о.ӧ.[6];

 
Ӱкек деп плоскогорье, Угульгун деп боочы јаар кӧрзӧ

3) республиканыҥ јеринде ЮНЕСКО темдектеген Телекейлик учурлу ар-бӱткендик энчиниҥ объекттери «Золотые горы Алтая», олорго Туулу Алтайдагы беш уникал јер (Алтын-Кӧл, Ӱч-Сӱмер, Алтайский государственный природный биосферный заповедник, Катунский государственный природный биосферный заповедник, плато Ӱкек)[6];

4) Ар-бӱткендик корулу јерлер [54][55][56] республиканыҥ 25 процент јеринде јадат. Регион ороондо корулу јерлериле баштапкы јерде[33]. Республиканыҥ Ар-бӱткендик корулу јерлерлӱ фондына 2 тергеелик ар-бӱткендик биосферный корулу јер — Алтайский деп корулу јер и Катунский деп корулу јер; «Сайлюгемский» национал парк; 4 ар-бӱткендик парк — «Ӱч-Сӱмер», «Ӱкек», «Ӱч Эҥмек» («Аргут» деп кластерлӱ), «Ак-Чолушпа ар-бӱткендик парк»; Сумультинский ар-бӱткендик биологический заказник ле Шавлинский биологический заказник; Сибирский баш ботанический садтыҥ Горно-Алтайский филиалы; республикан учурлу 43 ар-бӱткендик кереес[6];

 
Петроглифтер

5) Ташта јурамалдарды, петроглифтерди шиҥдеери Алтайда эки јӱс јылдаҥ артык уулалат, је бӱгӱнги кӱнде кандый да шиҥжӱчи республикада бар петроглифтердиҥ чике тоозын айдып болбос. Алтай ичинде 200 кире јерде тата јурамалдар бар: кезик јерде кӧп, темдектезе, Јылаҥаш деп суныҥ ӧзӧгинде, кезик јерде тоолу ла. Јылаҥаш суу аккан ӧзӧктӧ кӧп сабада ташта јуҥмалар јуралган, каа-јаада марал, аҥ, антропоморфный фигуралар – мешке башту улус, ок-јаалу улус ла о.ӧ. Јылаҥаштагы петроглифтерди археологтор гунно-сарматский ӧйдӧ бистиҥ эранаҥ озо- II – V чактарга Темир Чакка келиштирет, шиҥжӱчилер јӱк ле мында 30000 артык таш јуруктар деп бодоштырат. Озодоҥ бери мында солынталар болбогон, ол ло кырлар, ол ло мал-аш ла малчылардыҥ кышкы турлулары. Калбак-Ташта, Турочакский писаницада; Байлу Сетерлӱде тата јурамалдар[57];

6) туристтердиҥ амыралтазына керектӱ 380-неҥ артык объекттер (гостиницалар, отельдер, мотельдер, хостел ле о.ӧ.) бар, ол тллдо 4 санаторно-курортный учреждение, јурт јерде 440-теҥ артык «јажыл» туралар. Бир ле уунда кӧп улус токтоор јерлердиҥ тоозы 17 муҥ. единица, ол тоодо јыл айландыра токтоор јерлер — 9 муҥ единица[6].

Администрациялык јерлерин бӧлӱгени

тӱзедер
Тӧс статья: Административно-территориальное деление Республики Алтай

Алтай Республика мындый администрациялык јерлӱ тӧзӧлмӧлӧрдӧҥ турат[58]:

  • каланыҥ округы — 1 (Горно-Алтайск кала);
  • муниципал аймак — 10;
  • јурт јеезелер — 91;
  • јурттар ла посёлктор — 246 (эмдиги ӧйдӧ).
№ Мааны Кебедел Ады ады
орустап 		Јурт
јеезелер		 Јурттар ОКАТО-ныҥ коды Эл-јон,
кижи		 Текши јери,
мӱҥ км²		 Эл-јонныҥ
ныктазы,
кижи/км²		 Администрациялык
тӧс јери
Кала
1     Улалу Горно-Алтайск 84401 ↗64 505[59] 0,96 684,2
Муниципал аймактар
1     Кан-Оозы аймак Усть-Канский район 11 24 84235 ↗14 758[59] 6,3 2,3 Кан-Оозы
2     Кӧксу-Оозы аймак Усть-Коксинский район 9 42 84240 ↘15 981[59] 12,9 1,3 Кӧсу-Оозы
3     Кош-Агаш аймак Кош-Агачский район 12 16 84210 ↗19 906[59] 20,0 0,9 Кош-Агаш
4     Майма аймак Майминский район 6 25 84215 ↗34 582[59] 1,4 20,6 Майма
5     Оҥдой аймак Онгудайский район 10 30 84220 ↘14 131[59] 11,7 1,3 Оҥдой
6     Турачак аймак Турочакский район 9 32 84225 11,0 1,1 Турачак
7     Улаган аймак Улаганский район 7 13 84230 ↗11 981[59] 18,4 0,6 Улаган
8     Чамал аймак Чемальский район 7 21 84243 3,0 3,2 Чамал
9     Чоо аймак Чойский район 7 21 84245 4,5 1,9 Чоо
10     Шабалин аймак Шебалинский район 13 24 84250 ↗13 714[59] 3,9 3,5 Шабалин

Эл-јон

тӱзедер
Тӧс статья: Население Республики Алтай

Тоозы

тӱзедер

Росстаттыҥ бергениле Алтай Республикада эл-јонныҥ тоозы[60] 210 924 кижи (2021). јонныҥ ныктазы — 2,27 кижи/км² (2021). Калада эл-јон — 30,56 % (2020).

Эл-јонныҥ тоозы
1897[61]1916[61]1920[61]1926[61]1933[61]1939[62]1959[63]1970[64]1979[65]1987[66]1989[67]1990[68]1991[68]1992[68]1993[68]
41 983↗65 148↗86 673↗99 672↗106 055↗162 179↘157 161↗168 261↗171 835↗180 000↗191 649↗193 275↗195 577↗196 962↘196 371
1994[68]1995[68]1996[68]1997[68]1998[68]1999[68]2000[68]2001[68]2002[69]2003[68]2004[68]2005[70]2006[70]2007[70]2008[70]
↗196 977↗198 542↗199 879↗199 933↗200 461↗201 699↗202 441↗203 030↘202 947↗203 038↗203 214↗203 900↗204 500↗205 400↗207 100
2009[71]2010[72]2011[73]2012[74]2013[75]2014[76]2015[77]2016[78]2017[79]2018[80]2019[81]2020[82]2021[1]
↗209 207↘206 168↗206 530↗208 425↗210 344↗211 645↗213 703↗215 161↗217 007↗218 063↗218 866↗220 181↗220 954


Јонныҥ угы-тӧзи

тӱзедер
1959[83]
кижи		 % 1979[84]
кижи		 % 1989[85]
кижи		 % 2002
[86]
кижи		 бастыра-
зынаҥ %		 угы-
тӧзин
айткан
улустаҥ
%		 2010
[87][88]
кижи		 бастыра-
зынаҥ %		 % угы-
тӧзин
айткан
улус-
таҥ
 %
бастыра 157161 100,00 % 172040 100,00 % 190831 100,00 % 202947 100,00 % 206168 100,00 %
Орустар 109661 69,78 % 108795 63,24 % 115188 60,36 % 116510 57,41 % 57,52 % 114802 55,68 % 56,63 %
Алтайлар
(ол тоодо
теленгиттер,
тубалар,
чалкандулар)		 38019 24,19 % 50203 29,18 % 59130 30,99 % 66923 32,98 % 33,04 % 68814 33,37 % 33,94 %
*телеҥиттер алтайларла
кожо		 вкл. в алтайцы вкл. в алтайцы 2368 1,17 % 1,17 % 3648 1,77 % 1,80 %
*тубалар алтайларла
кожо		 вкл. в алтайлар вкл. в алтайцы 1533 0,76 % 0,76 % 1891 0,92 % 0,93 %
*чалкандулар алтайларла
кожо		 алтайларла
кожо		 алтайларла
кожо 		830 0,41 % 0,41 % 1113 0,54 % 0,55 %
Казактар 4745 3,02 % 8677 5,04 % 10692 5,60 % 12108 5,97 % 5,98 % 12524 6,07 % 6,18 %
Кумандылар алтайларла
кожо		 алтайларла
кожо		 алтайларла
кожо		 931 0,46 % 0,46 % 1062 0,52 % 0,52 %
Украиндер 1462 0,93 % 1305 0,76 % 1714 0,90 % 1437 0,71 % 0,71 % 1010 0,49 % 0,50 %
Немецтер 1113 0,71 % 720 0,42 % 830 0,43 % 903 0,44 % 0,45 % 700 0,34 % 0,35 %
Армяндар 24 0,02 % 68 0,04 % 174 0,09 % 493 0,24 % 0,24 % 528 0,26 % 0,26 %
Татарлар 236 0,15 % 334 0,19 % 388 0,20 % 460 0,23 % 0,23 % 414 0,20 % 0,20 %
Азербайджандар 50 0,03 % 169 0,09 % 266 0,13 % 0,13 % 307 0,15 % 0,15 %
Узбектер 48 0,03 % 85 0,04 % 149 0,07 % 0,07 % 262 0,13 % 0,13 %
Киргизтер 9 0,01 % 71 0,04 % 163 0,08 % 0,08 % 238 0,12 % 0,12 %
Белорустар 351 0,22 % 349 0,20 % 367 0,19 % 300 0,15 % 0,15 % 216 0,10 % 0,11 %
Тувиндер 32 0,02 % 65 0,03 % 22 0,01 % 0,01 % 158 0,08 % 0,08 %
Молдавандар 35 0,02 % 85 0,05 % 174 0,09 % 179 0,09 % 0,09 % 148 0,07 % 0,07 %
Корейлер 27 0,02 % 42 0,02 % 65 0,03 % 128 0,06 % 0,06 % 144 0,07 % 0,07 %
Таджиктер 102 0,06 % 23 0,01 % 84 0,04 % 0,04 % 123 0,06 % 0,06 %
Грузиндер 89 0,05 % 198 0,10 % 127 0,06 % 0,06 % 99 0,05 % 0,05 %
Шорлор 66 0,04 % 120 0,07 % 159 0,08 % 141 0,07 % 0,07 % 87 0,04 % 0,04 %
Чуваштар 80 0,05 % 104 0,06 % 127 0,07 % 103 0,05 % 0,05 % 83 0,04 % 0,04 %
Мордвалар 335 0,21 % 142 0,08 % 142 0,07 % 81 0,04 % 0,04 % 68 0,03 % 0,03 %
Сыгандар 220 0,14 % 134 0,08 % 114 0,06 % 56 0,03 % 0,03 % 65 0,03 % 0,03 %
Буряттар 60 0,04 % 17 0,01 % 23 0,01 % 43 0,02 % 0,02 % 64 0,03 % 0,03 %
Удмурттар 61 0,04 % 75 0,04 % 60 0,03 % 0,03 % 51 0,02 % 0,03 %
Телеуттар вкл. в алтайцы вкл. в алтайцы вкл. в алтайцы 32 0,02 % 0,02 % 37 0,02 % 0,02 %
ӧскӧлӧри 727 0,46 % 554 0,32 % 858 0,45 % 1248 0,61 % 0,62 % 137 0,07 % 0,07 %
угы-тӧзин
айткандары		 157160 100,00 % 172039 100,00 % 190831 100,00 % 202559 99,81 % 100,00 % 202736 98,34 % 100,00 %
угы-тӧзин
айтпагандар		 1 0,00 % 1 0,00 % 0 0,00 % 388 0,19 % 3432 1,66 %
 
Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери аайынча этникалык картазы, перепись 2010 јылдыҥ тооалыжы аайынча
1926—2010 јылдарда јонныҥ угы-тӧзи
Калык 1926[89] 1939[90] 1959[91] 1970[92] 1979[93] 2002 2010[94]
орустар 52,0 % 70,4 % 69,8 % 65,6 % 63,2 % 57,4 % 56,6 %
алтайлар 35,7 % 24,2 % 24,2 % 27,8 % 29,2 % 30,6 % 33,9 %
казактар 2,3 % 2,6 % 3,0 % 4,3 % 5,0 % 6,0 % 6,2 %
теленгиттер 3,4 % … … … … 1,2 % …
украиндер … 1,0 % … … … 0,7 % …
кумандылар 1,4 % … … … … 0,5 % 0,5 %
Јонныҥ угы-тӧзи аймактар сайын (2010)[95].
 
Алтай Республикада јонныҥ угы-тӧзи муниципал тӧзӧлмӧлӧр аайынча (2010 јылдагы тооалыш аайынча)
Аймак Алтайлар Казактар Орустар Кумандылар
Кош-Агаш аймак 40,5 % 53,4 % 3,2 % …
Майма аймак 8,2 % … 85,3 % …
Оҥдой аймак 75,9 % … 21,4 % …
Турачак аймак 19,3 % … 72,9 % 3,3 %
Улаган аймак 77,1 % 3,8 % 16,6 % …
Кан-Оозы аймак 69,7 % 3,2 % 25,1 % …
Кӧксу-Оозы аймак 22,5 % … 74,3 % …
Чамал аймак 27,8 % … 66,9 % …
Чоо аймак 8,6 % … 87,6 % …
Шабалин аймак 45,3 % … 51,0 % …
г. Горно-Алтайск 22,3 % 2,2 % 67,8 % …
 
Тагылдыҥ јанында барынтычы куш

Алтайда конфессиялар

тӱзедер

Алтай Республикада 2022 јылда 60 кудайлык организация регистрация ӧткӧн[96][97]:

  • 29 православный кудайлык организация, олор Орус православный серикпениҥ Горноалтайский Епархиязына кирип јат[98] (2013 јылда тӧзӧлгӧн);
  • 9 мусульман кудайлык организация (Алтай Республиканыҥ мусульмандарыныҥ Духовный управлениезиниҥ юрисдикциязында);
  • 6 буддист кудайлык организация;
  • 2 старообрядческий;
  • 13 ӧскӧ кудайлык организация (пятидесятниктер, јетинчи кӱнниҥ адвентисттери, пресвитериандар). .

ХХ чактыҥ учында кезик алтайлардыҥ ортодо јаҥжыккан кудай јаҥ, ол тоодо бурханизм, Тибетский буддизм ле Религиозный синкретизм бӱдӱм орныгып баштаган[97].

Мӱргӱӱр јерлер
тӱзедер

Алтай Республиканыҥ бу јурттарда Алтайын кӧдӱрип мӱргӱйтен тагылдар бар[99]. 2019 јылдыҥ сыгын айыныҥ 19-чы кӱни.

  1. Карагол, Оҥдой аймак;
  2. Кулады, Оҥдой аймак;
  3. Боочы, Оҥдой аймак;
  4. Бичиктӱ-Боом, Оҥдой аймак;
  5. Шибее, Оҥдой аймак;
  6. Кеҥи, Оҥдой аймак;
  7. Кор Кобы, Оҥдой аймак;
  8. Јоло, Оҥдой аймак;
  9. Кайырлык, Оҥдой аймак;
  10. Јаан Јаламан, Оҥдой аймак;
  11. Кӱпчеген, Оҥдой аймак;
  12. Шашыкман, Оҥдой аймак;
  13. Оҥдой, Оҥдой аймак;
  14. Јабаган Бажы, Кан-Оозы аймак;
  15. Беш -Ӧзӧк, Шабалин аймак;
  16. Шыргайты, Шабалин аймак;
  17. Кырлык, Кан-Оозы аймак;
  18. Алтыгы Талду, Оҥдой аймак;
  19. Акјул, Шабалин аймак;
  20. Бешпелтир, Чамал аймак;
  21. Чаган-Узун, Кош-Агаш аймак;
  22. Сугаш, Коксу-Оозу аймак;
  23. Мӧндӱр-Соккон, Кан-Оозы аймак;
  24. Кайсын, Кан-Оозы аймак;
  25. Jабаган, Кан-Оозы аймак;
  26. Куйус, Чамал аймак.

Эмчилик

тӱзедер

Алтай Республикада 01.01.2022 јылда 30 организация иштейт, олордыҥ 26-зы медицинский организация ла 4-зи ӧскӧ организациялар (КУ РА «Управление по обеспечению деятельности Министерства здравоохранения Республики Алтай и подведомственных ему учреждений», АУЗ РА «Центр лечебного и профилактического питания», БПОУ РА «Медицинский колледж»[100]}), федеральная 1 (ФГБУ Туберкулезный санаторий «Чемал» МЗ РФ)[6][101].

Јурт јерде медицинский болушты, 13 медицинский организация јетирет (включая медицинские организации, расположенные в сельской местности[6]:

  • ФГБУ Туберкулезный санаторий «Чемал» МЗ РФ;
  • БУЗ РА «Аймактыҥ больницы» — 10;
  • БУЗ РА «Акташта больница»[102] — 1;
  • КУЗ РА «Специализированный дом ребенка для детей с поражением ЦНС с нарушением психики».

Аймактыҥ эмчиликтеринде структурно-обособленный подразделениелер[6]:

  • участковый больницалар (УБ) — 7;
  • амбулаториялар, ол тоодо врачебный (ВА) — 16;
  • фельдшерско-акушерский пункт — 136;
  • фельдшерско-акушерский пункт передвижной — 1;
  • фельдшерский пункт — 5.

31.12.2021 јылга јетире Алтай Республикада медицинский организацияларда 829 врач ла 2466 орто медицинский ишчилер болгон. Врачтар 37,5 бир муҥ кижиге, орто медицинский ишчилер — 111,6. 2021 јылда врачтардыҥ тоозы 26 кижиге астаган (3,0 %), орто медицинский ишчилер 47 кижиге (1,9 %). Јурт јерлерде 366 врач ла 1324 орто медицинский ишчилер иштейт[6].

Билим ле ӱредӱлик

тӱзедер

Алтай Республиканыҥ ӱредӱлигиниҥ системазына кирип јат[6]:

  • 1 бийик ӱредӱлӱ заведение Горно-Алтайсктагы государстволык университет (ФГБОУ ВО «Горно-Алтайский государственный университет»)[103], Ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ профессионал квалификациязын бийиктедер институт (институт повышения квалификации и профессиональной переподготовки работников образования[104];
  • 8 профессионал образовательный организация, орто звеноныҥ специалисттерин белетейт;
  • 167 школго јеткелек балдарга образовательный организация;
  • 178 текши ӱредӱлӱ школ;
  • 2 специал (коррекционный) образовательный организация;
  • 42 дополнительный образованиениҥ организациязы, олордоҥ: спортивный школ — 11, јайаандыгыныҥ тӧс јери — 9, балдардыҥ јайаандыгыныҥ туралары — 2, јиит туристтердиҥ станциялары — 2, балдардыҥ кеендигиниҥ школы — 12, художественный школдор — 1; кӱӱлик школдор — 3; таҥынаҥ организациялар — 2.

Билим сферада учреждениелер[6]:

Экологиязы

тӱзедер

Автономное Алтай Республикада алдынаҥ «Алтайский региональный институт экологии» деп учреждение бойыныҥ экологиялык порталында[109] размещает текущую информацию и ежегодные доклады[110] ар-бӱткенде айалга керегинде јарлайт.

В 2021 году[110]:

  • Атмосфераныҥ кейинеҥ алынган пробалардыҥ гигиеналык нормаларга келишпези табылбаган[110];
  • Алтай Республикада ичер суу кӧп сабада јердиҥ алдынаҥ чыккан суулардаҥ јеткилделет. Санитарно-эпидемиологический некелтелер аайынча паразитологический кӧргӱзӱлер табылбаган. Сууныҥ стандарт эмес болгоныныҥ тӧс шылтагы суда бар кайылар тустар (растворимые соли кальция, жесткости), нитраттардыҥ концентрациязы, аммиактыҥ, сууныҥ боромтыгы

,гигиеналык нормативтердеҥ кӧп болгонында[110];

  • Балдардыҥ учреждениелери ле площадкаларында селитебной зонада јердиҥ кыртыжыныҥ[к. 4], санитарно-химический ле паразитологический кӧргӱзӱлери санитарно-гигиенический некелтелер аайынча кеми ӧйинде[110];
  • Санэпид јарамыкту айалганы туристтерле иштееринде јеткилдеери бийик кеминде эмес болгоны производстволык контрольды башкараачылар этпей турганында, онойдо кату коммунал чачылмаларды (твердых коммунальных отходов) јуубай турганында[110];
  • Алтай Республикада јербойыныҥ сӱт ле эт продукция химический киртигени аайынча јеткери ас. Пробаларда јарабас

санитарно-химический, физико-химический кӧргӱзӱлер јок[110];

  • Радиациялык айалга Алтай Республикада ар-бӱткендик родон јайылганы учун чала чочыдылу. В условиях хронического воздействия повышенного уровня Улай ла ар-бӱткендик радиация јайылып турган айалгада Алтай Республиканыҥ 84,97 % эл-јоны јуртайт.
  • Калганчы јылдарда шалја энцефалитле оорыгандардыҥ тоозы астайт. 2021 јылда оорыгандардыҥ тоозы 2020 јылга кӧрӧ 1,5 катапка ас[110].
  • Ракетно-космический иштиҥ техногенный салтары темдектелбеген. Улай ла ракета-носительдиҥ ӱзӱктери тӱжӱп турган эл-јон јаткан јерлердиҥ суузыныҥ, тобрактыҥ, кардыҥ пробаларын алып шиҥдеерде, уур металлдар ла радионуклеидтердиҥ гигиеналык нормативтериниҥ кеми ӧйинеҥ ӧтпӧгӧн[110].
  • Алтай Республиканыҥ экологиялык айалгазыныҥ аҥылузы ар-бӱткендик йодтыҥ једикпези (дефицит йода), ол аайынча йоддефицитный профилактикалык иш республиканыҥ јоны ортодо ӧткӱрилет.

Коммуникациялар

тӱзедер
 
Чуйдыҥ трагы

Алтай Республиканыҥ географикалык аҥылузы эки ле бӱдӱм транспортту болгонында[111]: кӧӧлик (бастыра бӱдӱм тартылганыныҥ 90 %-теҥ артык) ле авиационный (пассажир ле почта тартары). Алтай Республикада бастыра кӧӧлик јолдоры бир федерал ла артканы јербойыныҥ кӧӧлик јолдоры болуп јат. Кӧӧлик јолдордыҥ узуны — 3,2 муҥ км артык, 541 км — тӧс автомагистраль, федерал кӧӧлик јол Р256 (М-52) «Чуйдыҥ трагы» (техникалык категориязы — II ле III), бу јол азиат AH4 маршруттыҥ (Новосибирск — Јаш-Тура — Јрантай (Монгол) — Урумчи — Исламабад — Карачи) ӱзӱги болуп јат. Текши узуны 960 км, кӧп деген јол — 540 км Алтай Республиканыҥ јериле ӧдӧт. 2008 јылда Горно-Алтайск — Турачак — Таштагол деп јол јазалган, узуны 180 км, бу јолло Алтай Республика ла Кемеровский областьтыҥ ортозында транспорт јӱрет. Кырлу рельеф учун, јолдо кӧп кӱрлер (130 кӱр 1000 км јолго келижет) чала кӱч айалга болот.

2011 јылда Горно-Алтайскта аэропорттыҥ реконструкциязы бӱткен. Аэропортты јаҥырта јазап турарда, эмдиги ӧйдиҥ јап-јаҥы радионавигационный, светосигнальный комплекстерин ле метеооборудование тургускан. Аэропортто јаҥы система обслуживания ла контроль пассажиров тургузылган, багажты ширтеери, сервисный инфраструктуразы јаҥыртылган. Аэровокзалдыҥ јаҥы туразын тудар, международный авиалиниялардыҥ пассажирлерине келиштире јазааары ӱлекерде бар .

Республиканыҥ јеринде бир канча коммерческий вертолётный площадка бар: Урлу-Аспакта, Оҥдойдо, «Алтайское подворье» деп комплекстиҥ јеринде ле о.ӧ.

Алтай Республикада физико-географиялык айалганаҥ улам темирјол јок. Јуук ла деген темирјол станция Алтай кырайда, Јаш-Турада (Горно-Алтайсктаҥ 100 км).

Экономиказы

тӱзедер

Алтай Республикада экономиканыҥ тӧс отрасли Јурт ээлем болуп јат. Јурт ээлем производстводо — мал-аш азыраары: уйлар, кой, эчки, сарлык. Чуйдыҥ чӧлинде тӧӧлӧр айзырайдылар. Мӱӱстер алар марал ӧскӱрет. Јаҥжыккан ууламјы — јылкы мал ӧскӱрери. Республиканыҥ јоны адаруны озодоҥ бери тудат. Промышленный предприятиелер кӧп сабада Горно-Алтайскта. 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде јурт јерде јаткан јонныҥ тоозы 156.450 кижи, Алтай Республиканыҥ 71 % улузы.

Республикада агаш промышленность, агашјазаары промышленность, лёгкий промышленность, курсак промышленность ло текстиль промышленность деп отрасльдар бар. Горнодобывающий ле цветной металлургияныҥ предприятиелери бар.

Калганчы ӧйдӧ мында туризм ӧзӱм алынат. Алтайдыҥ јери ар-бӱткени јараш ла кайкамчылу, байлык тӱӱкилик энчилӱ болгоны туристтерди јилбиркедет[112].

2020 јылда јурт ээлемниҥ продукциязы 10,2 млрд салковой (-4,1 %).[113]

Алтай Республиканыҥ экономиказыныҥ тӧзӧлгӧзи мал-аш азыраары, алтай марал ӧскӱрери, аҥныҥ мӱӱзинеҥ эткен продукция, агаш белетеери, агаш эдимдер, адару тудары, эм-том ӧлӧҥдӧр јууп белетеери.Республика Алтай. Паспорт региона, онойдо ок туризм, малга азырал белетеери, сад ӧскӱрери ле о.ӧ. Ишјалдыҥ орто кеми Республика Алтайда 2020 году јылда 34.947 салковой болгон[114].

2021 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-чи кӱнинде соок тумчукту малдыҥ тоозы бастыра ээлемдерде 206,5 муҥ тын (-7,8 %), ол тоодо уйлар — 110,3 муҥ тын; кой ло эчки — 448,8 муҥ тын (-18,6 %), чочко — 4,5 муҥ тын (+0,6 %). 2021 јылдыҥ чаган айыныҥ бажында таҥынаҥ ээлемдерде 40,5 % кой ло эчки, 49,4 % — соок тумчукту мал, 96,7 % — чочколор (бир јыл кайра 34,8 %, 47,9 % ле 96,6 %).

2020 јылда јурт ээлемдерде бир уйдаҥ 3707 кг (-3,2 %)сӱт алган (2019 јылда дезе бир уйдаҥ алган сӱттиҥ кеми Россия ичинде 4640 кг, олордыҥ сельхозорганизациядаҥ 6286 кг, КФХ 3791 кг, ЛПХ 3471 кг). 2020 јылда этке табыштырган малдыҥ тоозы 3,6 % кӧптӧгӧн, сӱт — 0,7 % астаган[115]

Кыралалган јерлер:
год 1990 1995 2000 2005 2010 2015
муҥ гектар 146,5[116] 132,1 106,6[116] 103,4[117] 103,3 108,3[117]
 
Республикадаҥ Алтайдаҥ кырай јаар чыгып јатса стела

Газопровод «Сила Сибири-2» (алдында «Алтай»)

тӱзедер
Тӧс статья: Алтай (газопровод)

ОАО «Газпром» Сибирдиҥ газ-месторождениелеринеҥ Республиканыҥ јериле Ӱкекти кечире магистральный газопроводты Кыдатка јетире тартарга ӱлекерлер тургузат. Республиканыҥ экономиказына јаан јӧмӧлтӧ налогтордой болор, улуска иштеер јерлер, је кезик экологтордыҥ айдыжыла[118], газопровод Ӱкектиҥ аҥылу экосистемазын ӱреер аргалу, бу јерди ЮНЕСКО Телекейлик энчи деп јӧптӧгӧн.

Энергетика

тӱзедер

2019 јылда Алтай Республиканыҥ јеринде 8 кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанциялар текши кӱчи 120 МВт, онойдо ок 2 кичӱ Гидроэлектростанция кӱчи 1,3 МВт, 10 јаан эмес дизель-электростанция иштеген. 2018 јылда олор 51 Киловатт-час|кВт·ч электроэнергия берген. Республика Алтай Россия ичинде кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанцияларлу бир ле регион[119][120].

Культуразы

тӱзедер
 
А.В. Анохинниҥ адыла адалган музей

Алтай Республиканыҥ культуралык политиказы — Алтайда јаткан калыктардыҥ культуралык энчизин корулап ӧскӱрери.

  • Горно-Алтайскта А. В. Анохинниҥ адыла адалган национал музей[121] иштейт, мында тӧс фондтыҥ экспонаттарыныҥ тоозы 60 муҥнаҥ ажа берген, палеонтологияныҥ, археологияныҥ (јебреннеҥ келген агаш, киис, тере, таш эдимдер, рунический бичиктер, јебрен тӱрк ӧйдиҥ «Туйактуныҥ мӧҥӱн кӧмзӧзи»), этнографиялык (культовый атрибутика, айылдыҥ тудунар-кабынар эдимдери) бар.

Олордыҥ ортозында јуруктардыҥ, декоративно-прикладной искусствоныҥ (Г.И. Чорос-Гуркинниҥ, Н.И.Чевалковтыҥ, эмдиги ӧйдиҥ јурукчылары ла скульпторлорыныҥ) уникал коллекциялары бар. XVII – XX чактыҥ старопечатный ла рукописный бичиктери, Туулу Алтайдыҥ XIX – XX чактарда тӱӱкизиниҥ документтери, фотојуруктары, ас туштаар аҥ-куш ла ӧзӱмдердиҥ јазалдары, минералогиялык коллекциязы бар.

  • П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Республика Алтайдыҥ национал театры[122]. За 32 года работы творческий коллектив «Национального драматического театра имени П.В. Кучияк» осуществил более 180 постановок по пьесам русской и зарубежной классики, современной русской и национальной драматургии. (1971 јылдыҥ куран айдыҥ 17 кӱнинде ачылган), к
  • АУ РА «Государственный национальный театр танца и песни «Алтам»[123]
  • АУ РА «Государственная филармония»[124]Артисты, энтузиасты своего любимого дела служения искусству, готовят концертные программы для зрителей разных поколений.алада культураныҥ туразы, мында эрчимдӱ ижин башка-башка јайаандык ӧмӧликтер ӧткӱрет: «Синегорье», «Ойойым», «Раздолье», «Декаданс», «Глория», «Беловодье», «Радуница», «Наурыз».
  • Республика Алтайда М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган национал библиотеказы, (БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай им. М.В. Чевалкова»)[125] иштейт, 1999 јылдаҥ ала бу библиотека Алтай Республиканыҥ јаан учурлу культуралык энчизи болуп јат.
  • Балдардыҥ республикан библиотеказы (БУ РА «Республиканская детская библиотека»)[126] Бичиктериниҥ фондында 84 000 муҥ единиц хранения бар. Калада беш библиотека иштейт (ӱчӱзи каланыҥ ла экӱзи республикан).

Алтай Республикада ла оноҥ ыраак јерлерде јарлу, элбеде ӧткӱрилер культуралык учурлу, бастыра аймактарды бириктирер мероприятиелер, национал байрам «Эл-Ойын» ла «Родники Алтая» деп Межрегиональный фестиваль русского народного творчества, бой-бойын солыжып, эки јылда бир катап ӧткӱрилет. База јаан байрамдар Калыктар ортодо ӧдӧр Кайчылардыҥ Курултайы, Чагаа-Байрам, Масленица, Наурыз, олор 2013 јылдаҥ ала республикан байрам деп статус алган[127].

СМИ

тӱзедер

Алтай Республикада јаантайын кепке базылып чыгар эки республикан газет («Алтайдыҥ чолмоны» ла «Звезда Алтая») чыгат, Алтай Республиканыҥ Башкарузы ла Государственный Собрание — Эл Курултай учредители болуп јат, онойдо ок аймактардыҥ 10 газеди («Сельская новь» — Шабалин аймак, «Чемальский вестник» — Чамал аймак, «Ажуда» — Оҥдой аймак, «Чуйские зори» — Кош-Агаш аймак, «Кан-Чарас» — Кан-Оозы аймак, «Улаганнын Солундары» — Улаган аймак, «Уймонские вести» — Кӧсу-Оозы аймак, «Истоки плюс» — Тачак аймак, «Вестник Горно-Алтайска» — Горно-Алтайск кала, «Сельчанка» — Майма аймак, «Чойские вести» — Чоо аймак).

Телевидение ле радиовещание. Бӱгӱн ФГУП ВГТРК ГТРК «Горный Алтай» — это телевизионное вещание на «Россия 1» каналда телеберилтелерин ӧткӱрет, «Радио России» каналда радиоберилтелер, онойдо ок радио «Маяк. Горно-Алтайск».

ГТРК «Горный Алтай» телевидениениҥ информационный программаларыныҥ службазы формирует тегин кӱндерде алтай ла орус тилдерле 9 выпуск эдет; суббот кӱнде алтайлап, орустап бир берилтенеҥ, оноҥ «Вести — Эл Алтай События недели» деп бириктирген-итоговый выпускы воскресен кӱнде.

Банктар

тӱзедер

2017 јылдыҥ бажында СМИ Алтай Республиканы Россияда эҥ ле кӧп кредиттерлӱ регион леп јарлаган: эл-јонныҥ 99 % јабылбаган кредиттерлӱ болгон, бу ороондо эҥ ле јаан тоо (бир ле јылга 90 %-теҥ 99 %-ка једе берген)[114]. Бу ла ӧйдӧ кажы ла кижиниҥ банкка орто тӧлӱзи 106 муҥ салковой богон, низким показателем по Россия ичинде бу јабыс кӧргӱзӱ

Туризм

тӱзедер
 
Кујурлуныҥ кӧли

Туризм Алтай Республиканыҥ экономиказында база бир иштиҥ бӱдӱми. Јылдыҥ ла Алтайга 1 млнноҥ артык туристтер келет. Экологический туризм, культурно-познавательный јорыкташ, кӧӧликтӱ экскурсияларга јӱрери, атту,јойу, суула јорыктаары. Альпинизм, аҥдаш, балыкташ, куй таштарды шиҥдеш, археологиялык, ар-бӱткенниҥ ле тӱӱкиниҥ кереестерин кӧрӧри амыраш болот[128].. Республикада ар-бӱткенниҥ кереестери кӧп. Алтын-Кӧлдиҥ јарадында улус амыраар кӧп тоолу пансионаттар, турбазалар ла кемпингтер бар.

Мында балыктаар, јойу, атту, суула катерлӱ, автобусту экскурсиялар ӧткӱрилет. Чамал аймакта Караколдыҥ кӧлдӧри корулу јер болот. Јети кӧлдиҥ кажызыныҥ ла суузы башка ӧҥдӱ, химический составы база башка.

Шабланыҥ кӧлдӧрине (Шабла сууныҥ бажында атту, јойу туристтер барып, Тӱндӱк-Чуйдыҥ сын-тайгаларын кӧрӧт.

Кӧксу-Оозы аймактыҥ јеринде Ӱч-Сӱмер туу (гора Белуха) (4506 м), Сибирдиҥ эҥ ле бийик туузы.

Региондо 30-таҥ артык гостиница ла 14 туристтерге керектӱ предприятиелер бар.

2011 јылда Улалу кала «Чистый город-2011» деп Текшироссиялык конкурста алтын медаль алган, 2012 јылда международный экологтордыҥ Global Brando Award деп сыйын алала, оноҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ Текшироссиялык «Самый чистый город России» деп конкурсында баштапкы јер алган.

Алтай Республиканыҥ јарлу улузы

тӱзедер
  • Гуркин, Григорий Иванович (1870—1937) — алтай јурукчы, И. И. Шишкинниҥ ӱренчиги, Кара-Корумныҥ башчызы, 1917—1919 јылдарда Алтайда тергеелик тӧзӧлмӧ.
  • Мери, Арнольд Константинович (1919—2009) — эстон тергеелик общественно-политический ишчи, Советский Союзтыҥ герои. 1956—1960 јылдарда политэкономияныҥ ӱредӱчизи болуп Горно-Алтайский государственный университетте иштеген.
  • Ярузельский, Войцех Витольд (1923—2014) — Полшаныҥ баштапкы президенти, генерал. 1940—1943 јылдарда Турачакта ссылкада болгон[129].
  • Лапшин, Михаил Иванович (1934—2006) — Россияныҥ аграрный партиязын тӧзӧгӧн, Государственный Думаныҥ депутады (1993—95 јылдардыҥ ла 1998—2002 јылдардыҥ). 2002—2006 јылдарда — Республики Алтайдыҥ башкараачызы, Республика Алтайдыҥ Башкарузыныҥ председатели болгон[130].
  • Суразакова, Н.Н. (15.03.1925–13.09.1998) — билимчи, ӱредӱчи, Москвада историко-филологический факультет (ИФФ, 1942-1946), РСФСР-дыҥ Академиязыныҥ национал школдорло педагогикалык билимдериниҥ НИИ-зиниҥ аспирантуразын божоткон, 42 јыл Горно-Алтайский пединститутта алтай тилдиҥ кафедразында иштеген, профессор деп ат адалган (1990), «Отличник Народного просвещения», «За трудовое отличие»ле «Знак Почета» деп ордендерле кайралдаткан[131]

Алтай Республика нумизматикада

тӱзедер
 
2006 јылда Россия Банк кереес биметаллический монет-акча 10 салковой «Республика Алтай» серия «Российская Федерация»[132].

2006 јылда Центральный банк Российской Федерации Алтай Республикага учурлай кереес монета-акча чыгарган.

Башкараачылары

тӱзедер

Алтай республиканыҥ башкараачылары:

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

тӱзедер
  •  
    «Ак Чолушпа» деп ар-бӱткендик парк- кластер Чолышман: Улаган аймак, Алтай
  •  
    Горно-Алтайск
  •  
    Јаркынду кӱнкајылар
  •  
    Орчылаҥныҥ кӱскӱзи (гейзер) кӧл, Улаган аймак
  •  
    Кызыл-Шыҥ ӧзӧк (Алтай Марс)
  •  
    Монета — Республика Алтай деп Россия Банктыҥ темир акчазы. 10 салкой, реверс.
  •  
    Кулады јурт
 
Оймонныҥ чӧли

Ајарулар

тӱзедер
Комментарии
  1. ↑ Моренный вал — это форма рельефа, образованная деятельностью ледника
  2. ↑ Котлови́на — отрицательная форма рельефа, понижение в пределах суши, дна океанов или морей, преимущественно округлых очертаний.
  3. ↑ Плоского́рье — обширный участок горного рельефа с абсолютной высотой до 1000 м и более с преобладанием плоских или слабоволнистых водораздельных поверхностей.
  4. ↑ Селитебная территория — часть территории населённого пункта, предназначенная для размещения жилой, общественной (общественно-деловой) и рекреационной зон, а также отдельных частей инженерной и транспортной инфраструктур, других объектов, размещение и деятельность которых не оказывает воздействия, требующего специальных санитарно-защитных зон
Источники
  1. ↑ 1,0 1,1 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 19 кӱни, 2021.
  2. ↑ Конституция Республики Алтай, ст. 13.
  3. ↑ Закон Республики Алтай О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай. Глава I, статья 4.
  4. ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
  5. ↑ Локтева Ж.В., Мереминский С.Г., Кызласов И.Л., Нечаев В.С., Якименко А.Е., Селевёрстов В.В., Цендина А.Д., Зинченко С.А. Респу́блика Алта́й / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 35 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2004. — 1005 с. — 65 000 экз. — ISBN 5-85270-326-5.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 Республика Алтай. Паспорт региона (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690718366. Архивировано 1690718370.
  7. ↑ Верховный Совет Республики Алтай Постановление от 07 мая 1992 года N 41-2 о переименовании Республики
  8. ↑ Конституция Российской Федерации от 12 декабря 1993 статья 65
  9. ↑ Конституция Республики Алтай
  10. ↑ Государственный флаг Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690089844. Архивировано 1690089848.
  11. ↑ Государственный геральдический регистр РФ / под № 13013
  12. ↑ Государственный герб Республики Алтай
  13. ↑ Государственный геральдический регистр РФ / под № 187 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690089844. Архивировано 1690089849.
  14. ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. ↑ Деревянко А. П., Шуньков М. В. Развитие палеолитических традиций на Алтае и проблема становления человека современного вида. Преемственность и трансформации в древних и средневековых обществах по археологическими антропологическим данным // Традиции и инновации в истории и культуре, 2015 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1626166327. Архивировано 1448072260.
  16. ↑ Деревянко А. П., Петрин В. Т., Рыбин Е. П. Характер перехода от мустье к палеолиту на Алтае (по материалам стоянки Кара-Бом). Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 21 кӱни, 2017 јыл. Археология, этнография и антропология Евразии.- 2000.- № 2(2).- С. 33-52
  17. ↑ 33 (Вишняцкий 2006, с. 25); 33,35 тыс. (EncArch 2008, p. 2000)
  18. ↑ Верхний палеолит на Алтае (недоступная ссылка). Дата обращения: 1626166327. Архивировано 1457901034.
  19. ↑ И. К. Иванова, В. А. Ранов, С. М. Цейтлин. «Ещё раз о местонахождении Улалинка в Горном Алтае», 1987
  20. ↑ Michael R. Waters et all. «Diring Yuriakh: A Lower Paleolithic Site in Central Siberia» // Science 275, 1281—1284 (1997)
  21. ↑ 21,0 21,1 Алексей Павлович Окладников — Алтай и Тува в скифское время (1969)
  22. ↑ 22,0 22,1 ТУВА — РОДИНА СКИФОВ. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 2 кӱни, 2005 јыл.
  23. ↑ Хунну (недоступная ссылка). Архивировано куран айдыҥ 8 кӱни, 2007 јыл.
  24. ↑ 24,0 24,1 История Монголии, Том 1, 2003
  25. ↑ История Монголии, Том 2, 2003
  26. ↑ О происхождении тюрков по данным генетики, лингвистики и палеонтологии
  27. ↑ К вопросу о классификации тюркских языков и диалектов
  28. ↑ Georg et al. 1999: 73-74
  29. ↑ Алтаистика (алтайское языкознание)
  30. ↑ Исторический очерк Горного Алтая
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 31,5 Физико-географическая характеристика РА (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690089844. Архивировано 1690089850.
  32. ↑ Химия поверхностных вод бассейна рек Катуни по результатам экспедиции 2007 года (М. А. Пономарева)
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 Правительство Республики Алтай Министерство природных ресурсов, экологии и туризма Республики Алтай «Доклад о состоянии и об охране окружающей среды в Республике Алтай в 2021 году»
  34. ↑ Алтай, география, климат
  35. ↑ Архив климатических данных
  36. ↑ Постановление Правительства РФ от 16 ноября 2021 г. № 1946 «Об утверждении перечня районов Крайнего Севера и местностей, приравненных к районам Крайнего Севера…»
  37. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  38. ↑ Красная Книга Российской Федерации (Растения и грибы)
  39. ↑ 39,00 39,01 39,02 39,03 39,04 39,05 39,06 39,07 39,08 39,09 39,10 39,11 39,12 39,13 Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  40. ↑ Государственный доклад о состоянии и об охране окружающей среды Российской Федерации в 2021 году стр.509
  41. ↑ Официальный сайт полномочного представителя Президента России в Сибирском федеральном округе / Республика Алтай
  42. ↑ Государственный кадастр месторождений полезных ископаемых — Российский Федеральный Геологический Фонд (паспорт ТГФ А-61, паспорт РГФ А-816) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690477586. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 4271 јыл.
  43. ↑ Государственный кадастр месторождений полезных ископаемых — Российский Федеральный Геологический Фонд (паспорт ТГФ Б-555, паспорт РГФ Б-10698) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690477586. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 4271 јыл.
  44. ↑ Государственный кадастр месторождений полезных ископаемых — Российский Федеральный Геологический Фонд (паспорт РГФ Б-26211) (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690477586. Архивировано јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 4271 јыл.
  45. ↑ Государственный кадастр месторождений полезных ископаемых — Российский Федеральный Геологический Фонд (паспорт ТГФ А-22, паспорт РГФ А-3745)
  46. ↑ 46,0 46,1 Федеральный закон от 03.06.2011 № 107-ФЗ «Об исчислении времени»
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Землетрясения на Алтае — Алтай Туристский. Туристический портал
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 Землетрясение 2003 г. — Чуйское. — Алтай Туристский. Туристический портал
  49. ↑ Озеро Маашей (исчезнувшее) - Алтай Туристский. Туристический портал
  50. ↑ 50,0 50,1 Гусев А. И., Гусев Н. И., Волкова О. Ю. Метеориты Алтая: классы, состав и геохимические особенности // Современные наукоемкие технологии. — 2011. — № 6. — С. 12-15;
  51. ↑ Комитет РАН по метеоритам… — Общая информация
  52. ↑ Архив Комитета по метеоритам РАН | ИС АРАН
  53. ↑ Метеориты Алтая — Алтай Туристский. Туристический портал
  54. ↑ Перечень ООПТ Республики Алтай на сайте ИАС «ООПТ РФ»
  55. ↑ Перечень ООПТ на сайте Министерства природы РФ
  56. ↑ Федеральный закон № 33-ФЗ от 14.03.1995 «Особо охраняемые природные территории»
  57. ↑ [[Петроглифы]] Алтая - Наскальные рисунки Горного Алтая (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690694114. Архивировано 1563389200.
  58. ↑ Закон Республики Алтай от 13.01.2005 N 10-РЗ «Об образовании муниципальных образований, наделении соответствующим статусом и установлении их границ» (с изменениями и дополнениями) | ГАРАНТ
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 59,4 59,5 59,6 59,7 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  60. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям
  61. ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 61,4 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
  62. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность наличного населения СССР по районам и городам (орус.). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  63. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
  64. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность наличного населения городов, поселков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013 јыл.
  65. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность наличного населения РСФСР, автономных республик, автономных областей и округов, краёв, областей, районов, городских поселений, сёл-райцентров и сельских поселений с населением свыше 5000 человек.
  66. ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет : юбилейный статистический ежегодник : [арх. 28 кичӱ изӱ ай 2016] / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
  67. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и её территориальных единиц по полу. Архивировано куран айдыҥ 23 кӱни, 2011 јыл.
  68. ↑ 68,00 68,01 68,02 68,03 68,04 68,05 68,06 68,07 68,08 68,09 68,10 68,11 68,12 68,13 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
  69. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (орус.). Федеральная служба государственной статистики (2002). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2021 јыл.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  71. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  72. ↑ Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (орус.). Федеральная служба государственной статистики. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 13 кӱни, 2013. Архивировано кандык айдыҥ 28 кӱни, 2013 јыл.
  73. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  74. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2014. Архивировано кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2014 јыл.
  75. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  76. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Дата обращения: куран айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано куран айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  77. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
  78. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  79. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  80. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  81. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  82. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год. Росстат (орус.). Дата обращения: тулаан айдыҥ 13 кӱни, 2020.
  83. ↑ Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по регионам России: Горно-Алтайская АО
  84. ↑ Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по регионам России: Горно-Алтайская АО
  85. ↑ Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России: Горно-Алтайская АО
  86. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года: Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ
  87. ↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  88. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.
  89. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  90. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  91. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  92. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  93. ↑ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  94. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  95. ↑ Комитет статистики по АлтаюӰлекер:Недоступная ссылка
  96. ↑ Паспорт Республики Алтай (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690718366. Архивировано 1690718370.
  97. ↑ 97,0 97,1 Большая российская энциклопедия (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690718366. Архивировано 1673517031.
  98. ↑ Горноалтайская Епархия Русской Православной Церкви
  99. ↑ Мӱргӱӱл ӧдӧр јурттар
  100. ↑ БПОУ РА «Медицинский колледж» (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690719377. Архивировано 1690719382.
  101. ↑ Министерство здравоохранения Республики Алтай, Подведомственные организации (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690719377. Архивировано 1690719382.
  102. ↑ БУЗ РА «Акташская больница» (недоступная ссылка). Дата обращения: 1690719377. Архивировано 1690719381.
  103. ↑ ФГБОУ ВО «Горно-Алтайский государственный университет»
  104. ↑ Институт повышения квалификации и профессиональной переподготовки работников образования)
  105. ↑ НИИ алтаистики им. С. С. Суразакова офиц.сайт
  106. ↑ Алтайский филиал ЦСБС СО РАН офиц.сайт
  107. ↑ Институт систематики и экологии животных СО РАН офиц.сайт
  108. ↑ Институт водных и экологических проблем СО РАН офиц.сайт
  109. ↑ Экологический портал Республики Алтай
  110. ↑ 110,0 110,1 110,2 110,3 110,4 110,5 110,6 110,7 110,8 Доклады о состоянии санитарно-эпидемиологического благополучия населения в Республике Алтай (издаются управлением федеральной службы по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека по Республике Алтай
  111. ↑ журнал РАН «Восточная аналитика» стр.84-91; «Транспортно-географическое положение российской части Алтайского региона в контексте концепции экономического пояса Шелкового пути» (авторы: Ротанова И. Н., Кротов А. В., Филина М. В.)
  112. ↑ Экономика — Алтай Туристский. Туристический портал
  113. ↑ Росстат (недоступная ссылка). Дата обращения: 1626360373. Архивировано 1621230796.
  114. ↑ 114,0 114,1 99 % годовых: Республика Алтай признана самым закредитованным регионом России. www.bankfax.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 20 кӱни, 2017.
  115. ↑ Росстат Сельское хозяйство (недоступная ссылка). Дата обращения: 1626360373. Архивировано 1621230799.
  116. ↑ 116,0 116,1 Госкомстат России. Растениеводство. 14.1 Посевные площади всех культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2002. — Москва, 2002. — С. 490. — 863 с. — 1600 экз. — ISBN 5-89476-108-5. Архивированная копия (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 27 кӱни, 2019. Архивировано кандык айдыҥ 19 кӱни, 2019 јыл.
  117. ↑ 117,0 117,1 Федеральная служба государственной статистики. Растениеводство. 14.5 Посевные площади сельскохозяйственных культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2016. — Москва, 2016. — С. 726. — 1326 с. — ISBN 978-5-89476-428-3.
  118. ↑ Природный парк Укок. Социально-экономические особенности территории. Газопровод «Алтай» (недоступная ссылка). Nature Park Ukok (2012). Архивировано кочкор айдыҥ 4 кӱни, 2012 јыл.
  119. ↑ Схема и программа развития электроэнергетики Республики Алтай на 2020–2024 годы. Министерство регионального развития Республики Алтай. Дата обращения: кочкор айдыҥ 15 кӱни, 2020.
  120. ↑ Перечень квалифицированных генерирующих объектов, функционирующих на основе возобновляемых источников энергии, с указанием местонахождения объекта и реквизитов юридического лица, которому принадлежит указанный объект (недоступная ссылка). НП “Совет рынка”. Дата обращения: кочкор айдыҥ 15 кӱни, 2020. Архивировано 1581738317.
  121. ↑ Национальный музей имени А.В. Анохина (недоступная ссылка). Дата обращения: 1691213579. Архивировано 1691214486.
  122. ↑ Национальный драматический театр имени П.В. Кучияк
  123. ↑ АУ РА «Государственный национальный театр танца и песни «Алтам»
  124. ↑ АУ РА «Государственная филармония»
  125. ↑ БУ РА «Национальная библиотека Республики Алтай им. М.В. Чевалкова»
  126. ↑ БУ РА «Республиканская детская библиотека» (недоступная ссылка). Дата обращения: 1691213579. Архивировано 1685398052.
  127. ↑ Закон Республики Алтай от 24 апреля 2003 года N 11-11 «О праздничных и памятных днях, юбилейных датах в Республике Алтай»
  128. ↑ Республиканыҥ окылу сайты, туризм
  129. ↑ Ярузельский В.В.[1]
  130. ↑ [2]
  131. ↑ Хронограф, Суразакова Н.Н.[3]
  132. ↑ Памятная биметаллическая монета 10 рублей 2006 года «Республика Алтай» серии «Российская Федерация» (ја. эм.). Все-монеты.ру.
  133. ↑ О ДОПОЛНЕНИИ К ЗАКОНУ РЕСПУБЛИКИ АЛТАЙ «О ГОСУДАРСТВЕННОМ СОБРАНИИ — ЭЛ КУРУЛТАЙ РЕСПУБЛИКИ АЛТАЙ», Закон Республики Алтай от 01 марта 1994 года № 2-1
  134. ↑ Государственное Собрание Эл Курултай Республики Алтай
  135. ↑ [4]
  136. ↑ Алтай — Газета Коммерсантъ № 2 (1405) от 14.01.1998
  137. ↑ Лапшин М.И.[5]
  138. ↑ Хорохордин О.Л.[6]

Литература

тӱзедер
  • История Алтая : в 3-х т. Т. 1 : Древнейшая эпоха, древность и средневековье / под общ. ред. А.А. Тишкина. – Барнаул : Изд-во Алт. ун-та ; Белгород : Константа, 2019. – 392 с.: ил. - ISBN 978-5-7904-2333-8 (Т. 1).
  • История Алтая : в 3 т. / АлтГУ, АКУНБ. - Барнаул : Изд-во АлтГУ ; Белгород : Константа. - ISBN 978-5-7904-2332-1. - Т. 2 : Алтай в конце XVII – начале ХХ в. / под общ. ред. В. А. Скубневского. - 2019. - 300 с. : ил. - ISBN 978-5-7904-2278-2 (Т. 2).
  • История Алтая : в 3 т. / АлтГУ, АКУНБ. - Барнаул : Изд-во АлтГУ ; Белгород : Константа. - ISBN 978-5-7904-2332-1. - Т. 3 : Алтай в новейшую эпоху (ХХ – начало ХХI в.) / под общ. ред. Е. В. Демчик. - 2019. - 484 с. : ил. - ISBN 978-5-7904-2279-9 (Т. 3).

Тайантылар

тӱзедер
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтай_Республика&oldid=47121"