Курайдыҥ чӧли

Курайдыҥ чӧли

Курайдыҥ чӧли — (орустап Курайская степь) Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагыныҥ јеринде јадат. Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Чуй сууныҥ орто агынында, Сайлугемниҥ, Чуйдыҥ, Ирбистӱниҥ, Ак-Кемниҥ сын тайгаларына курчаткан чӧл. Курайдыҥ чӧли талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1500—1600 метрге бийик.

Физико-географиялык темдектери

Јердиҥ аайы

Чӧлдиҥ тӱндӱк јанында Курайдыҥ сындары, тӱштук јанында Чуйдыҥ сындары. Чӧлдиҥ тууразы 20 км кире бар. Мӧҥкӱ тошторлу тайгалардыҥ ортозында тӱп-тӱс чӧл-јалаҥ.

Климады

Чӧлдиҥ климады кезем-континентал. Јайгы изӱ кенетийин ле карлу шуурган-јотконло солуна берер аргалу. Соок јок кӱндери 55—60 кӱн. Ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 150—200 мм. Тыҥ изӱлерге чӧлдиҥ јери сӱрекей тыҥ кургап, кадып јат. Чӧл талайдыҥ кемјӱзинеҥ чик-јок бийик учун, бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кезем солунат.

Орогидрографиязы

15 муҥ јыл мынаҥ кайра кайылган мӧҥку тоштордоҥ јаан кӧлдӧр (орустап ледниково-подпрудных озёр)табылган. Ол кӧлдӧр ажынала, кайа таштарды быза тееп, кӧчкӧлӧнип чӧл јаар ууланган. Айдары јок јаан толкулардаҥ улам чӧлдиҥ рельефи јаан эдрек чилеп кубулган. Билимчилер бу мындый рельефти дилювиальный морфолитологический комплекс деп адайт. Айдарда Курайдыҥ чӧли сӱрен јаан толкуларлу ошкош болуп калган. Тете сууныҥ оҥ јарадында јер база ондый толкуланкалан немедий. Бу мындый чӧл телекейде кайкамчылу јерлердиҥ бирӱзи.

Курайдыҥ чӧлиниҥ палеогидрологический морфолитологический айалгазы кырдыҥ скэблендине тӱҥей. Чӧл бойы айландыра турган мӧнкӱ тошту тайгаларыла сурекей јараш ар-бӱткенниҥ корулу јери (заповедник), тошту парк болот.

Аҥ-куштары

Чӧл јердиҥ аҥдары јӱзӱн-јӱур: јоонмойын, койон, тӱлкӱ, бӧрӱ, тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгарган, борсык, јеекен, сарас. Чӧлдиҥ кӧп тоолу кӧлдӧринде башка-башка куштар јӱрет: турна, кара-чилен, коокый кас, кызыл куйрук, сас ӧртӧк. Барынтычы куштардаҥ ала ылаачын (балобан) , каракуш (степной орёл), карчага (ястреб), кускун, тарбалјы (беркут), шоҥкор (сапсан). Чӧлдиҥ оок куштарынаҥ јаҥалбай (јалбагай, чиж), јелечи, каргаа, кӱук, кӱле, саҥыскан, талеҥко ло о.ӧ.

Ӧзӱмдери

Курайдыҥ чӧлинде Калка јериниҥ куру чӧлдӧриниҥ ӧзӱмдери јайылган: кулузун, кылгайак, маҥыр, самын-ӧлӧҥ (татарник колючий), кӱмелӱ, јеҥес, баргаа, быркырууш. Чуйдыҥ суузын јараттай терек (тополь ларолистный), тал (плакучая курайская ива), тайабаш (курильский чай), чычрана (сарыкат, облепиха), каргана, ийт-тырмак, кӧгӧзин, кӧкпаш (мордовник), тамыр-ӧлӧҥ (подорожник), чалкан, кыйгак-ӧлӧҥ.

Јон јаткан јерлери

Курайдыҥ чӧлинде Кызыл-Таш ла Курай деп эки јурт бар.

Археологиязы

Телекейде кайкамчылу рельефтердиҥ бирӱзи (гигантская рябь течения)

Тетё деп сууныҥ оҥ јарадында сӱрекей јаан толкулангандый јер . Дилювиальный тӧҥдӧр сай таштарла, кумакла (5 % кирези), болчок таштарла бӱркелген, мтак ла кату кумакту эдрекке тӱҥей тӧҥдӧр (гряды) сформированы на дне суперпаводка при очередном прорыве Чуй-Курайдыҥ мӧҥкӱ тошторы кайылала, бир јерге суузы тӱӱлип, кӧл бололо, бийиктеҥ быза тебилип (гигантский прорыв) тӱшкенинеҥ улам 15 муҥ кире јыл кайра бӱдӱп табылган. Толкуныҥ бийиги 20 м, узуны 200 метрдеҥ артык болгон, бу мындый эдректий тӧҥдӧрди эткен дилювиальный агынныҥ кеми 1 млн м³/сек. артык болгон, тӱргени дезе, ондор тоолу м/сек. канча катап кӧп болгон. Бир ондый тӧҥдӧ масштаб кӧрӱнзин деп, ГАЗ-66 таҥмалу кош тартар кӧӧлик тургузылган.

Курайдыҥ чӧли археологический кереестерле бай. Чуйдыҥ суузын јараттай кезер таштар, кургандар, кӧп тоолу ташта јуруктар ла јебрен субактар артып калган. Кургандардыҥ ортодо јебрен тӱрк культурага келишкенин «курайские» деп билимчилер адаган. Јебрен субактар кичу ле јаан Ӱлегем ӧзоктӧрдӧ (Кӱпчеген ле Ӱлегем јурттардын јанында), Урсул суунын ичинде (Шашыкман ла Короты јурттардыҥ ортозында, онойдо ок Актуру суунын ичинде ле Тете деп ӧзӧктӧ бар.

VII, VII—IX чактыҥ кезер таштары тӱрк эпохага келижет. Бу тӱӱкилик ле архиологиялык кереестерде јебрен руникалык бичиктер ле јуруктар арткан. Тете деп ӧзӧктӧ Чуй сууныҥ сол јарадында јаан «Кезер» таш бар. Јажыл-боро гарниттен эдилген кезер таш тӧрт толыкту чеденниҥ кӱнчыгыш јанында турат, чеденниҥ ичи ташла салынган. Кезер таштыҥ сыны — 1,6 метр, курлаазында јооны — 3,4 метр, кезер тизезине јетире јерде.

Тыттугем сууныҥ оозында ӱч јаан таш бар. Јебрен тӱрк соојындарда айдылган: озо чакта Урсул ичинде бай-јайзаҥ кижи јаткан, оныҥ ӱйи кыдат келин болгон. Ол кыдат јерине качып јанарга санаган. Курайдыҥ чӧлине једип келерде, айдары јок шуурган келген, келин улузыла кожо чарчап калган. Кийининеҥ келген ӧгӧни оныҥ сӧӧгин тудала, тонобозын деп, ӱстине јаан таштар салган. Је кыдыттар оны билип ийеле, таштарды јылдырып, јайзаҥныҥ ӱйиниҥ сӧогин ле алтын-мӧҥӱн јӧӧжӧзин Кыдат јерине казып апарган.

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

• 

  Курайдыҥ чӧли

Литература

• Сарычева Т. Путешествие по Чуйскому тракту, 2002.
• Рудой А. Н. Геоморфологический эффект и гидравлика позднеплейстоценовых йокульлаупов ледниково-подпрудных озёр Алтая // Геоморфология, 1995. № 4. с. 61-76.

Тайантылар

• Рудой А. Н. Гигантская рябь течения (история исследований, диагностика и палеогеографическое значение) — Томск: ТГПУ, 2005. — 228 с.
• Рудой А. Н., Кирьянова М. Р. Научное и рекреационное значение великих геологических памятников Алтая: к созданию Алтайского ледникового парка // Известия Русского географического общества, 2004. Вып. 5. С. 61-69.
• Курайская степь в фотографиях