Википедия

Кош-Агаш

Кош-Агаш, Кӧжӧӧ-Агаш[3] (орустап Кош-Агач) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Кош-Агаштыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Кош-Агаш
орустап Кош-Агач
49°59′33″ с. ш. 88°39′49″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Кош-Агаш
Јурт јеезе Кош-Агаштыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Тӧзӧлгӧн јылы 1801
Бийиги 1747[1] м
Климады кезем-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗10 297[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар,
казактар, орустар ла о.ӧ.
Конфессиялар православные, мусульмане, шаманисты
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649786
АТТК-ныҥ коды 84210830001
МТТК-ныҥ коды 84610430101
Номер в ГКГН 0013542
Кош-Агаш (Россия)
Кош-Агаш
Москва
Кош-Агаш (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Кош-Агаш (Алтай Республика)
Улалу
Кош-Агаш
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

тӱзедер

Алтай сӧстӧрдӧҥ "кӧжӧӧ" ла "агаш" - орустап занавес из деревьев[3].

Ӧскӧ вариант бар: Кош-Агаш - коштогон агаш, коштой агаш, орустап пара деревьев[4].

Физико-географиялык темдектери

тӱзедер

Географиязы

тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде турат. Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Кӧкӧрӱниҥ, Ирбистӱниҥ ыйык сындарына курчаткан турат. Чуйдыҥ суузына кӧп суулар кирет. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1747 метрге бийик[1].

Климады

тӱзедер

Климады кезем-континентал. Кышкыда тыҥ сооктор болот. Бир коноктыҥ туркунына ай-кӱн кенейте солунып турар, кейдиҥ температуразы, кумакту салкын куйун, ӧткӱре изӱ болук кызыдар, чӱрче ле соой берер. Калка јанынаҥ куру чӧлдӧрдӧҥ келген какшак салкындар кейди ле јердиҥ кыртыжын откӱре кургак эдет. Алтайда эҥ ле соок, јут-чыгы ас јер ол Кош-Агаш аймак. Ортојылдык температура −6,7 °С, тыҥыда соогы −62 °С, эҥ ле изӱ +31 °С, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 150 мм, салкынныҥ орто кеми 1,8 м/с, бир јылда салкындак кӱндердеҥ (15 м/с тӱрген) 10,8 кӱн. Кыш 7 айдыҥ туркунына болот. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат.

Аҥ-куштары

тӱзедер

Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ корулу јери ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине»[5]. кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте» . Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.[6].

Ӧзӱмдери

тӱзедер

Аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс)сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка[7].

Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер)кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт[8].

Јери ле јолдоры

тӱзедер
 
Петропавловская Церковь в Кош-Агаче (1911)

Јуртта 141 ором: 141, јаан јурттардыҥ бирӱзи. Јурт Р256 темдектӱ Чуйдыҥ трагы деп федерал учурлу кӧӧлик јолдыҥ 889,7-чи километринде турат.

Кош-Агаш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Республикан тӧс кала Улалу 460 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 540 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4300 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 889,7 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи

тӱзедер

Јурт 1801 јылда тӧзӧлгӧн. Чуйдыҥ экинчи волостиниҥ јайзаҥы Семен Јулуковто 1897 јылдарда 800 јуук соок тумчукту мал, 1200 јылкы мал, марал аҥныҥ јаан ӱӱри бар болгон. Орус којойымдарга јӱк ле торбокторды 400—500 тын тоозыла садып турган болгон. Калка-монголдыҥ гран-кыйузына јерлери јуук болуп, озодоҥ бери саду кӧнӱ барып јат. Монгол товарларды таҥынаҥ аргачылар Кош-Агашка экелип, базарларда, магазиндерде садат.

Эл-јон

тӱзедер
Эл-јонныҥ тоозы
1939[9]1959[10]1970[11]1979[12]1989[13]2002[14]2010[15]2011[16]2012[17]2013[18]2014[19]2015[20]2016[21]2017[22]2018[23]2019[24]2020[25]
1362↗1655↗1865↗2553↗3501↗5701↗7900↗7927↗8214↗8325↗8633↗9004↗9212↗9469↗9719↗9819↗10 061
2021[2]
↗10 297
 
Алтай. Караван вьючных верблюдов в урочище Кош-Агач


Ук-калыктары

тӱзедер

Јуртта телеҥиттер, алтайлар, казактар, орустар ла оноҥ до ӧскӧ калыктар јуртайт.

Инфраструктуразы

тӱзедер
  • Кош-Агаш аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • баштамы школ;
  • аймактыҥ библиотеказы;
  • культура байзыҥы;
  • музей;
  • мечет;
  • стадион;
  • аймактыҥ эмчилиги;
  • почта;
  • ашкана;
  • кӧӧликтер јепсеер јер;
  • саду ӧткӱрер јер;
  • конор тур;а
  • АЗС.

Экономиказы

тӱзедер

Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Таҥынаҥ аргачылар.

Кереестер

тӱзедер

Тӱӱкилик

тӱзедер
  • В. И. Ленинниҥ бюсти (Советский ором, 65 А)[26][27];
  • Чекист-пограничниктердиҥ карындаштык мӧҥкӱзи (Јараттай ором, 17 А)[26][27];
  • Мемориал «Кем де ундылбаган, не де ундылбаган» (1975 ј., Кыйулу ором, 3В)[26][27];
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына обелиск (2342)[26][27].

Археологиялык

тӱзедер

Ар-бӱткендик

тӱзедер
  • Кош-Агаштыҥ јурт јеезезиниҥ јерлеринде тӱӱкилик табынтыларлу обьекттер кӧп;
  • Тагыл — мӱргӱӱл ӧткӱрер јер. Кош-Агаш ла Ортолык јурттардыҥ ортозында (2207)[28];
  • Ак-Кобы ӧзӧктӧ Кош-Агаштаҥ 35 км тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Бар-Бургазы сууныҥ сол јарадында јебрен руникалык бичиктер (1805)[28];
  • Кош-Агаштыҥ герой пограничниктериниҥ карындаштык мӧҥкӱзи, гражданский јууда корогондордыҥ карындаштык-мӧҥкӱзи (1913,1914)[28];
  • Эре-Чуйдыҥ чӧлинде Јаҥыс-Тӧбӧ кырдыҥ бажында Кош-Агаштаҥ 10-12 км тӱштӱктей јерде јебрен тӱрк бичиктер (2045)[28];
  • Кош-Агаштаҥ тӱштӱк-кӱнбадыштай 100 км кире јерде Јуҥмалуныҥ аржаны (2073)[28];
  • Јуҥмалуныҥ аржаны јаар барјаткан јолдо байлу јер (2203)[28];
  • Смоленская застава јаар Кош-Агаштаҥ барјатса байлу јер (2202)[28];
  • Ӱӱле. Байлу јер. Кош-Агаш ла Јуҥмалуныҥ ортозында боочыда (2204)[28].
  • Сартакпайдыҥ тажы. Байлу јер. Кош-Агаш ла Кӧкӧрӱниҥ ортозында, Кызыл-Шыҥ ла Јӱстыт суулардыҥ бириккенинде (2200)[28];
  • Абайым Боом. Каан кызыныҥ мӧҥкӱзи. Јӱстыт ла Кызыл-Шыҥ суулардыҥ белтиринде (2201)[28];

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[28].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

тӱзедер
  •  
    Кош-Агаш
  •  
    Кош-Агаш
  •  
    Ак-Боомныҥ кайазынаҥ Чуйдыҥ суузын кӧрзӧ
  •  
    Эртендире айаста
  •  
    Кам тыт
  •  
    Кош-Агаш.Ташта јурамалдар. Јаҥыстӧбӧ деп тӧҥдӧ
  •  
    Кӱнниҥ кӱчиле иштеер электростанция
  •  
    Обо таш. Алтайда.

Јарлу улузы

тӱзедер
  • Тозыяков А. А.(23.02.1937—14.11.1995) — ӱредӱчи, кӱӱчӱмдеечи, музыкант, Горно-Алтайский педагогический училище ле Барнаулда кӱӱлик училищени божоткон. 1975 јылдаҥ ала кӱӱлик школдо иштеген, кӧп кожоҥдордыҥ авторы, Культурада Россия Федерацияныҥ нерелӱ ишчизи[29].

Ајарулар

тӱзедер
  1. ↑ 1,0 1,1 Кош-Агач
  2. ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. ↑ 3,0 3,1 Топонимика Республики Алтай. Книга 10. Кош-Агачский район. Редколлегия: канд. ист. наук Н. В. Екеев... Стр. 41.
  4. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность сельского населения СССР по районам, крупным селам и сельским населённым пунктам - районным центрам. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 13 кӱни, 2022. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
  10. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
  11. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2013 јыл.
  12. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров. Дата обращения: јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2013. Архивировано јаҥар айдыҥ 29 кӱни, 2013 јыл.
  13. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР — жителей сельских населённых пунктов — районных центров по полу. Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 20 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  14. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
  15. ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  16. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  17. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  19. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  20. ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  21. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  23. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  24. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  25. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610030738. Архивировано 1610213696.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605262783. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱни, 8406 јыл.
  28. ↑ 28,00 28,01 28,02 28,03 28,04 28,05 28,06 28,07 28,08 28,09 28,10 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  29. ↑ Тозыяков А. А.[1]

Тайантылар

тӱзедер


Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Кош-Агаш&oldid=46996"