Курмач-Байгол
Курмач-Байгол (орустап Курмач-Байгол) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Курмач-Байголдыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Курмач-Байгол | |
|---|---|
| орустап Курмач-Байгол | |
| 52°07′17″ с. ш. 87°39′00″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Курмач-Байголдыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1824 |
| Бийиги | 474[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘211[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | чалкандулар 66 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38843 |
| Почтаныҥ индекси | 649161 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225845001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625445101 |
| Номер в ГКГН | 0154262 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерКурмач-Байгол — куурган аш, чарак, орустап крупа из поджаренного ячменя[4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Байгол сууныҥ (Кууныҥ кош суузы) оҥ јарадында, тӱштӱк јанында Тегри-Чоккон деп тайганыҥ сыны. Кӱнчыгыш јанында Байгол суу, кӱнбадыш јанында Опуночак деп суу агат. Айландыра Урчын, Чоҥмо, Спырна, Пеже, Кӧчимер, Тобыр, Ӱлден деп кырлар курчайт. Кара тудуш тайга јер, ортозында састарлу. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 474 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи[5]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.
Ӧзӱмдери
тӱзедерЈойгон, мӧш, чиби, аспак ла кайыҥ агаштпр ӧзӧт. Јайдыҥ ӧйинде арбынду тӱжумдӱ јердиҥ ажы (дикоросы) болот. Карагат, кызылгат, јерјиилек, уйкӧс, орляк папоротник, кузук, калба. Кышкыда калыҥ кар јаап, јаан кӱрттер болот, јолдор јайга јетре чек јоголот. Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал[7]. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл[8].
Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт.
Јери ле јолдоры
тӱзедерОрык јолдор Сретинка, Байгол, Ийт-Кӱч јурттардыҥ јаныла Турачакка јетире јойу ба, атту ба једер.
Јуртта 5 ором: Агашту, Школдыҥ, Суулу, Тӧс, Совхозтыҥ.
| Курмач-Байгол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Курмач-Байгол | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 100 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 190 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 290 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 200 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1824 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 214 | ↗215 | ↗224 | ↘220 | ↘214 | ↗215 | ↘211 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта кӧп сабазы чалкандулар.
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 190 кижи болгон, чалкандулар 66 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- баштамы школ;
- библиотека;
- стадион;
- эмчилик;
- јурттыҥ клубы;
- почта;
- пилорама.
Экономиказы
тӱзедерТуризм, таҥынаҥ ээлемдер. Агашла иштер.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлаган кереес (1970 јылдардыҥ бажы., Тӧс ором, 29А)[14][15]
Археологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедер- Торот. Байлу туу. (1272)[16]
- Тоҥбок суу. Байлу. (1280)[16]
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедер- Кандаракова А. М. (07.11.1932—25.05.2021) — ӱредӱчи, чалканду калыктыҥ оос чӱмдемелдерин јууган, Горно-Алтайский педагогический училище божоткон (1948—1952). Пединститутта ӱренген (1954—1959). Чалканду тилле чыккан бичиктердиҥ соавторы. СССР-дыҥ Ӱстӱги Совединиҥ депутады[17],
- Пустогачева Р. М. (11.07.1939) — эмчи-онколог, Россияныҥ нерелӱ эмчизи (1996). «Таҥ Чолмон» орденле кайралдаткан[18].
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Курмач-Байгол
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610033427. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605284983. Архивировано јаҥар айдыҥ 18 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Кандаракова А. М.[1]
- ↑ Пустогачева Р. М.[2]