Суску (орустап Соузга) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Сускуныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Јурт
Суску
орустап Соузга
51°53′15″ с. ш. 85°51′22″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Майма
Јурт јеезе Сускуныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 269[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 1267[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 93 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649115
АТТК-ныҥ коды 84215845001
МТТК-ныҥ коды 84615445101
Номер в ГКГН 0602789
Суску (Россия)
Суску
Москва
Суску (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Суску (Алтай Республика)
Улалу
Суску
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы тӱзедер

Суску орустап ковш[4].

Физико-географиялык темдектери тӱзедер

Географиязы тӱзедер

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Кадын сууныҥ оҥ јарадында, Суску суу Кадынга киргенинде сол јанынаҥ кайа-ташту кырларга курчаткан турат. Айландыра карагай, тыт, кайыҥ, јойгон, аспак, чиби агаштар ӧзӧт. Турган јери јурттыҥ ондый ла элбек эмес, је ондый да болзо, эптӱ.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 269 метрге бийик[1].

Климады тӱзедер

Климады орто-континентал. Јайы кыска, серӱӱн, кичӱ изӱ айдаҥ башталып, куран айдыҥ учына једет, је сыгын айдыҥ бажанда эмегенјай деп айас јылу кӱндер турат. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[5].

Аҥ-куштары тӱзедер

Тайгалары ан-кушту: тӱлкӱ, какай, койон, албаа, сарас, агас, јоонмойын, ӧркӧ, сыгырган, тарбаган. Куштар: телеген, мӱркӱт, шоҥкор, кӱртӱк, чай, бӧднӧ, кӱӱк, ӱкӱ,тарал, саҥыскан, карган, кускун[6]. Сууда балыктыҥ тоозы астаган да болзо, чараган, бел, јылмай каа-јаада туштайт.

Ӧзӱмдери тӱзедер

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ чик јок бийик учун мында агаштардаҥ мӧш, тыт, чиби, каа- јаада кайыҥ ӧзӧт[7]. Јуугында тыҥ бийик эмес сойоктор, тӧҥдор, којогорлор, меес јаны тас. Куру таш, арка јаны кӧбинде чет агашла бӱркелген, састу сууныҥ коолы јерлерде тал, кайыҥ ла јӱзӱн јыраалар ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын-тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр[8].

Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар.

Јери ле јолдоры тӱзедер

Јуртта 22 ором: Јажыл, Лесная, Агашту, Мичуринниҥ, Тоҥбок суулу, Кӱнет, Тӧс, Паркту, Кайыҥду кош ором.

Суску јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Суску 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Майма 18 км
Республикан тӧс кала Улалу 23 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 110 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 3800 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 454,9 км-деҥ 0 км

Тӱӱкизи тӱзедер

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Аймактыҥ кӧп јурттары Алтайский миссия келип, тургун алтайларды креске тӱжӱрип, кудайдыҥ православный јаҥына кийдирип, туралар, јолдор тудуп, серкпелер ачып, церковно-приходской школдор ачып, ӱредӱ берип турган ӧйдӧ тӧзӧлгӧн.


Эл-јон тӱзедер

Эл-јонныҥ тоозы
2008[9]2009[9]2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
116312231146114811801202124512521267

Ук-калыктары тӱзедер

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1062 кижи болгон, олордыҥ 93 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Инфраструктуразы тӱзедер

  • јурт јеезениҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • культура байзыҥы;
  • библиотека;
  • стадион;
  • пекарня;
  • эткомбинат;
  • магазин;
  • ашкана;
  • пилорама;
  • турбаза.

Экономиказы тӱзедер

Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал азыраары. Маала ла сад ӧскӱрери. Адару тудары. Туризм.

Кереестер тӱзедер

Тӱӱкилик тӱзедер

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго кереес (112)[14].

Археологиялык тӱзедер

  • Јебрен јурт (125)[14];

Ар-бӱткендик тӱзедер

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер

Јарлу улузы тӱзедер

Ајарулар тӱзедер

  1. 1,0 1,1 Соузга (Суску)
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. Майма. Климат[1]
  6. Собанский Г. Г. Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005
  7. Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
  8. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. 9,0 9,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар тӱзедер