Шоорно
Шоорно (орустап Майск) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Шоорноныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Шоорно | |
|---|---|
| орустап Майск | |
| 52°20′00″ с. ш. 88°07′36″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Шоорноныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘118[1] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 45 % (2002)[2] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38843 |
| Почтаныҥ индекси | 649163 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225855001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625455101 |
| Номер в ГКГН | 0153842 |
| turochak-altai.ru/rayon/poseleniya/mayskoe-selskoe-poselenie/ | |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерШоорно орустап .
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Байгол сууныҥ (Кууныҥ кош суузы) оҥ јарадында, тӱштӱк јанында Тегри-Чоккон деп тайганыҥ сыны. Кӱнчыгыш јанында Байгол суу, кӱнбадыш јанында Опуночак деп суу агат. Айландыра Урчын, Чоҥмо, Спырна, Пеже, Кӧчимер, Тобыр, Ӱлден деп кырлар курчайт. Кара тудуш тайга јер, ортозында састарлу.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ … метрге бийик.
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Јайгыда тайгада серӱӱн ле чыкту кей, јердиҥ ажыныҥ јакшы тӱжӱми улуска тузалу. Калба, орляк, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, эм ӧлӧҥдӧр, мешкелер јууп садуга улус апарат.
Кышкыда јаан кар тӱжет, салкын бийик кӱрттер шуурып, јолдор јаантайын ла туйукталат. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте) айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи.[3]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[4]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.
Ӧзӱмдери
тӱзедерЈойгон, мӧш, чиби, аспак ла кайыҥ агаштпр ӧзӧт. Јайдыҥ ӧйинде арбынду тӱжумдӱ јердиҥ ажы (дикоросы) болот. Карагат, кызылгат, јерјиилек, уйкӧс, орляк папоротник, кузук, калба. Кышкыда калыҥ кар јаап, јаан кӱрттер болот, јолдор јайга јетре чек јоголот.
Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[5].
Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[6].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 3 ором: Кырлу, Агашту, Тӧс.
| Шоорно јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Шоорно | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 160 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 300/500 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 400 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 310/490 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1921 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[1] |
| 185 | →185 | ↘170 | ↘162 | ↘142 | ↘128 | ↘118 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта кумандылар, тубалар ла чалкандулар, орустар ла алтайлар улус јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 236 кижи болгон, олордыҥ 45 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[2].
Окылу тил: орус, алтай[11].
Инфраструктуразы
тӱзедер- баштамы школ;
- эмчилик;
- стадион;
- магазин;
- пилорама.
Экономиказы
тӱзедерМал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
До поселка Майский (1 км к западу) проложена ЛЭП-35 кВт.
В стадии изучения и освоения находится месторождение Лебедское волластонитовое (уникальное по качеству сырье)[12].
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедерСкобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 2,0 2,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Государственный кадастр месторождений и проявлений полезных ископаемых - Российский Федеральный Геологический Фонд
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610033732. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605284718. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 30 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013