Јаан Чаргы
Јаан Чаргы (орустап Верх-Чарга) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Чичке-Чаргыныҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Јаан Чаргы | |
|---|---|
| орустап Верх-Черга | |
| 51°22′22″ с. ш. 85°27′28″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Чичке-Чаргыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1626 |
| Бийиги | 974[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗211[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | алтайлар 96 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649226 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250865002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650465106 |
| Номер в ГКГН | 0154357 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерАлтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Чаргыныҥ ла Себи-Бажыныҥ сындарыныҥ ортозында, Јаан Чаргы сууныҥ јарадында турат. Јурттаҥ ыраак јок Кууташ деп кыр бар. Шабалинге једерге эки боочы ажар керек. Ол талайдыҥ кемјӱзинеҥ 974 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Тӱштӱктей аймактарга кӧрӧ ай-кӱн эмеш јымжак. Кышкы сооктыҥ ортоайлык температуразы −19 °С, чаган айдыҥ тыҥыда соогы −35..-40 °С. Кар эмеш калыҥ тӱжер. Јайгы орто температура +15..+16,5 °С болзо, јаан изӱ айдыҥ тыҥ изӱзи +35 °С кире бар. Јут-чыктыҥ кеми јеткил тӱжет 435—462 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с.
Аҥ-куштары
тӱзедерЈаан Чаргы јурттыҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу айдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].
Ӧзӱмдери
тӱзедерБу јерлерде ӧрӧ аймактарга кӧрӧ, јымжак укту агаштар: кайыҥ, аспак, тал, каргана (орустап акация) кӧп ӧзӧт. Беле агаш, база аттары: эргиш, эне-кат (орустап рябина), јодро, терек, толоно (орустап ). Арчын-артыш (орустап ), балан-чаныш (орустап ), каҥы-туучечек-јелезин-кудайчечек (орустап ) база ӧзӧт. Јиилектердеҥ мында койјиилек, кызылгат, тайа (орустап ), эмегенсӧӧк-ӱзӱт агаш (орустап ), тийиҥкат, јыдукара, казылган ӧзӱп јат[7].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 4 ором: Јииттердиҥ, Кырлу, Тӧс, Школдыҥ. «Јекјийек — Арбайты — Јаан Чаргы» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификайионный темдеги 84К-121).
| Јаан Чаргы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чичке-Чаргы | 10 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 27 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 150 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 240 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) | 27 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1626 јылда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 218 | →218 | ↘214 | ↘206 | ↘204 | →204 | ↗211 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 221 кижи болгон, олордыҥ 96 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы
тӱзедер- орто ӧредӱлӱ школ;
- библиотека;
- стадион;
- эмчилик;
- магазин;
- почта.
Экономиказы
тӱзедерЈылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедер- Чаҥкыр байлу туу,
- Чаргыныҥ боочызы,
- Тоҥбок суу.
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедерЈарлу улузы
тӱзедер- Барантаев, Николай Татукович Чоктубай (1926―1989) ― политик, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (15.11.1943 јылда призыв, ефрейтор, капитан, мл. лейтенант), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 года» деп медальла, орден «Отечественной войны II степениле» кайралдаткан.
- Уланкин Э. П. (21.07.1982) — спортчы, греко-рим кӱрешле международный класстыҥ Узы, Горно-Алтайский педагогический колледжти божоткон (2000), Телекейлик чемпионаттыҥ эки катап јеҥӱчили (Морибор,Словения, 1997) Претория (ЮАР, 1998), Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады (1998), Эл-Курултайдыҥ депутады[13].
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Верх-Черга
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Горно-Алтайск инфо[1]