Википедия

Алтын Кӧл

Алтын Кӧл (орустап Телецкое[3][4], или Теле́цкое о́зеро[5]), казахтап Алтынкөл, моҥолдоп Алтын нуур[6], экилези орустап «Золото́е о́зеро»[7] — Алтай Республикада кӧлдӧрдиҥ эҥ ле јааны, Арасей ичиниҥ эҥ тереҥ кӧлдӧринеҥ алтынчы јерде. Ол Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде јадат. ЮНЕСКО-ныҥ «Алтайдыҥ алтын туулары» деп комплексине кирип, телекейлик культураныҥ ла ар-бӱткенниҥ кереези болуп јат. Кӧлдиҥ оҥ јарадынаҥ «Алтай деп корулу јер» (АГПЗ) јери башталат, оныҥ кыйузы Беле, Чири, Байгазан, Камчы, Кӧкши, Челӱш, Колдор, Ижон деп јерлерде ӧдӧт. Кӧлдиҥ јарадында Турачак аймактыҥ Артыбаш, Ыйык-Агаш ла Јайлу деп јурттары турат[8].

Кӧл
Алтын Кӧл
орус. Телецкое озеро
Алтын Кӧл
Алтын Кӧл
Морфометрия
Абсолют бийиги434[1] м
Кемјӱзи77,8[1] × от 0,6 до 5,2[1] км
Текши кеми223[2] км²
Кеми40[1] км³
Јараттыҥ чийӱзи188,6237[1] км
Эҥ ле тереҥи325[1] м
Орто тереҥи174[1] м
Гидрология
Минерализацияныҥ бӱдӱмиультрапресное[1] 
Ӧткӱре кӧрӱнериас 14[1] м
Бассейн
Бассейнныҥ текши кеми19 500[2] км²
Кирген сууЧолышман
Чыккан сууБий
Сууныҥ системазыБий → Оп → Кара талай
Турган јери
51°31′45″ с. ш. 87°42′53″ в. д.HGЯO
Ороон
РФ субъектиАлтай Республика
АймактарТурачак аймак, Улаган аймак
Алтын Кӧл (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Алтын Кӧл (Алтай Республика)
Идентификаторлор
ГСР: 13010100111115100000030
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

тӱзедер
  • ойрот моҥголдоп ᠠᠯᡐᠠᠨ
    ᠨᡇᡇᠷ     Алтан Нуур;
  • кыдат - 阿勒坦淖爾 А̄-лэ̀-та̌н На̀ў-ы̌р;
  • орус. Алтын-Куль, Алтаннор(-ский)
  • Алт. Алтын Кӧлдиҥ Ураҥкай

Кӧлдиҥ ады кайдаҥ табылганы јарт бичилгени јок. Бир канча соојындар ла версиялар бар. Бирӱзи мындый: Телецкое (Телесское, Тележское) деп атты 400 јыл кайра тӧӧлӧс сӧӧктӱ улус (тӱрктер) јаткан учун баштапкы кӧчкӱндер адаган. Бичиктерде телеуттар јаткан деп јастыра шӱӱлте јӱрет. Јербойыныҥ улузы озодоҥ бери Алтын Кӧл (Алтынколь)[9] (Алтынкуль[10][11]; деп адаган орустап «Золотое озеро», кыдаттап «金湖»).

Петра Собанский деп којойымныҥ уулы омсктыҥ казактарыла кожо 1633 јылда Алтын Кӧлгӧ келген. Мында јаткан улус Собанскийге соојынды куучындаган: Озодо бир кижи аттыҥ бажынча алтын табала, торо јылда оны айакча арбага толып болбогон. Алтынды бийик кырдаҥ кӧлгӧ чачкан, кырдыҥ ады Алтын-Туу, кӧлдиҥ ады Алтын Кӧл болуп калган. Собанский дезе мында јаткан тӧӧлӧстӧрдиҥ сӧӧгиле кӧлди Телесский[12] деп бичиген. Мында јаткан тубалар бу кӧлди Ячаварай орустап «Алмазный скипетр» деп адайтан[13]. Монгол-калкалар кӧлди Алтан-нуур эмезе Алтын-Нор, кыдат географияда кӧлди Алтай эмезе Артай[14].

Физико-географиялык темдектери

тӱзедер

Алтын Кӧл Кӱнбадыш Сайанныҥ ла Туулу Алтайдыҥ сын-тайгаларыныҥ бириккенинде јадат. 1965 јылда кӧлди шиҥдеер станция ачылган. Кӧл канайда табылган деп эки гипотеза болгон: тошкайылыштаҥ улам, эмезе Тектонический айалга болгон бо. Кийнинде, шиҥжӱчилер экинчи айалгада кӧл табылган деп шӱӱлтеге келгендер. Кӧлдиҥ эҥ ле тереҥ јери — 323—325 м, орто тереҥи — 181 м[8]. Кӧлдӧрдиҥ табылган ӧйин алза, Байкал (20 млн јыл) кӧлгӧ кӧрӧ Алтын-Кӧл орой бӱткен «јиит кӧл» болуп јат[8][15]. Тӱндӱк келтейиле Торот деп сын-тайга турат, кӱнбадыш ла тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ Алтын-Туу, Сымылты ла Иолго[8] деп сындар кӧлди курчаган. Бу сындар талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000—2500 метрге бийик. Кӱнчыгыш келтейинеҥ Корбуныҥ, Абаканныҥ сындары ла Чолушманныҥ тайгалары чӧйилген. Бу туулар кӧлди айландыра каскак ла кају тепкиштелген чилеп эбирген, олордыҥ ӱстинеҥ кӧп тоолу учар суулар тӱжет. Кӧлгӧ 70-неҥ ажыра суулар ла кардаҥ ла тоштоҥ кайылган 150 кире суу кирет[12]. . Чолышман кӧлгӧ 70 % суу берет, кӧлдиҥ 98 % суузы Ӧӧн суу болып Оп сууны толтырат. Кӧлдиҥ јараттары бастыра јанынаҥ кайыр, кӧп тоолу бухталарлу, эки јаан залив бар Камчы ла Кыгы, мында кӧлдиҥ балыктары, кӧптӧӧр ӧйи келзе, ӱркене салат. Тӱндӱк ле тӱштӱк јараттары (плесторлу) јабызак, јатра јараттарлу.

Алтын Кӧлдиҥ тектоникалык айалгада бӱткен деп гипотеза шиҥжӱ иштердеҥ јарталган. Кӧлдиҥ тӱбинде меридиан ла широта чийӱлери бириккен белтирде билимчилер суу алдында сын тайга бийиги 211 метр тӱбинеҥ кӧдӱрилген[12][16].

Климады

тӱзедер

Кӧлдиҥ бажы ла учыныҥ климады торт ло башка. Тӱштӱк јарадында кейдиҥ температуразы, тӱндӱк јанындагызына кӧрӧ, 4-6 градуска јылу[17]; в северной части кроме этого выпадает в два раза больше осадков (до 1000 мм) чем в южной (450—500 мм)[18]. Тӱндӱк јанында јут-чык 1000 мм болзо, кӧлдиҥ тӱштӱк јанында 450-500мм — 2 катапка ас. Кышкыда кӧл Артыбаштаҥ ала Ажу деп којогорго јетире тошло бӱркеле берет. Кӧлдиҥ тереҥ јери тоҥбойт (каа-јаада, 3 јылга 1 катап тоҥор). Тожы ап-ару, шил чилеп ӧткӱре кӧрӱнип јадар, 5-6 метрдеҥ тӱби кӧрӱнер[19]. Јас-кӱс кӧлдӧ салкындак болот, суула јӱзер транспорт бийик толкунаҥ улам јорыктап болбой тура берет. Артыбаш јанынаҥ «алтыгы», Чолушман јанынаҥ «ӱстӱги», кӧлдиҥ эки тууразынаҥ: Кылык, Камчы, Кӧкши, Кыга, Јаан-Чили, Колдор[20]. деп кырлардыҥ ортозында кызык ӧзӧктӧрдӧҥ «тӱнниҥ» салкындары согот. Чолышман келтейинеҥ кайда да 40-50 км јерде, Јайлу јуртты айландыра, ортојылдык ла кӱс-кыш ортоайлык температураны алза, Тӱштӱк Сибирдиҥ эҥ јылу јери деп чотолот[21].

Аҥ-кужы ла ӧзӱмдери

тӱзедер

Алтын Кӧлдӧ 14 бӱдӱм балык бар: јылмай (таймень), чараган (хариус), ӱчкӧс (ленок), сиг, окунь, налим ле о.ӧ.[22].

Кӧлди айландыра ийне бӱрлӱ кара агаш ӧзӧт: мӧш, чиби, карагай, јойгон ло тыт[8].

Шиҥжӱ иш. Тӱӱкизи

тӱзедер

Кӧлдиҥ оҥ јарадынаҥ Алтай заповедник башталат, ол 1965 јылда иштеп баштаган. Шиҥжӱ иштер ӧткӱрилип, кӧлди, ар-бӱткенди, аҥ-кушты чеберлеери деп сурак турган. 17 чактыҥ 1633—1642 јылдарында кӧлгӧ П.Сабанскийдиҥ уулдары келип, тургун улусла тартышкан[23]. XIX чактыҥ бажында Шелегин П. И. деп јеолог кижи рудалар бедиреген. Географ билимчи ,Б. И. Клюге, Г.П.Гельмерсен (1834) ле о.ӧ. Шиҥжӱчилер Алтын-Кӧлди эҥ ле озо кӧрӧргӧ амадаган, 1840 јылда Гельмерсен кӧлдиҥ ӱлекерин тургускан, 26 кирген сууларыла[24].. Шиҥжӱчилдердиҥ кӧл мӧҥкӱ тоштоҥ кайылган суу тӱӱлип бӱткен деген шӱӱлтези јастыра болгоны јарталган[25].

Алтык Кӧлдиҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Бийдиҥ суузыныҥ бажынаҥ 6 км јерде, Артыбаш јуртта Телецкий деп билим стационар Институт систематика ла тындулардыҥ экологиязыныҥ СО РАН. Бу мында бар оок тындуларды, кӧлдиҥ ипаразитофауназын, ихтиоценозын, зоопланктонды шиҥжӱлеп кӧрӧдилер. Јанында Горно-Алтайский государственный университеттиҥ билим-производстволык спортивно-оздоровителный базазы турат.

50 јылдаҥ ажыра кӧлдӧ бойыныҥ шиҥжӱлерин Томский государстволык университет ӧткӱрет, кӧп јылдарга мында экологтор иштейт (Институт водных и экологических проблем СО РАН), Геоморфологтор ло геологтор кӧлдиҥ геологиялык бӱдӱмин шиҥдегилеп, оныҥ палеогеографиязын јартап, кӧл качан бӱткенин јайтайдылар[26].

Алтайда алтын бар деп озодоҥ бери јарт. Калганчы ӧйдӧ алтынды јаҥы россыпь бӱдӱмдӱ бедрештиҥ критерийин тапкандар (палеогляциология, дилювиальный морфолитогенез деп эп-аргалар), кӧлдиҥ тойбалкажында консервацияда алтынду рудалар болот (меловой период, палеогеновый период)[27]. Томсктыҥ билимчилериниҥ элбеде бӱдӱрген иштеринеҥ (башка-башка бӱдӱмдӱ шиҥжӱ иш: шурф ӧрӱмдеш, 15 метрге јетире скважиналар, канавалар, радиоуглерод датирование) кӧлдиҥ абсолют геологиялык јажы 15 муҥ јыл, эмезе ас[28].

Алтын Кӧлдӧ алтын ла о.ӧ. тузалу казынтылар бар. 2013 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 18-чи кӱнинде Артыбашта кӧллӧ парла иштеер яхта «Шеф» јӱрӱп баштаган[29].

Кереес јерлери

тӱзедер

Алтай Республикада Алтын Кӧл кӧп улус келип амыраар јер (18 турбаза ла кемпинг)[30]. Совет ӧйдӧ «Пионер Алтая» деп теплоход улусты кӧллӧ тартар болгон. Јайдыҥ ӧйинде эмди катерлер, моторлу кемелер улус тартып кӧллӧ јӱрет[31]:

  • Учар суу Корбу (АГПЗ јӧп берет).
  • Каменный залив.
  • Чолышманныҥ дельтазы.
  • Водопад Киште.
  • Јайлуда бажырып турган карагай[32] (Бу карагай канча јыл кайра јотконго соктырып јыгылган, тазылын суу јунган, је ол эмдиги тирӱ, кезик будактарынаҥ јаш агаштар чыгып келет.
  • Гроттор. Кӧлдиҥ јараттарында, бир канча јерде јараш гроттор бар[8].

Экологиязы

тӱзедер

Кӧлдиҥ оҥ јарадында Алтай деп корулу јер орустап Алтайский заповедник(АГПЗ). Заповедниктиҥ кордондоры кордондоры: Беле (кордон)|Беле, Чири]], Байгазан, Камга, Кӧкши (Республика Алтай)|Кӧкши, Челӱш, Колдор, Ижон[8]. Јылдыҥ сайын туристтердиҥ кӧптӧгӧниле колбой, олордыҥ кийнинеҥ арткан сӱрее-чӧп, сууга бензин чачылып турганынаҥ коомой айалга (антропогенный нагрузка) курчыйт[33].

Онойдо ок кӧлгӧ лӧ јанында јерге канча јылдарга улай Байконурдаҥ чыгара учкан кӧпступенчатый ракетаныҥ, бӧлӱктери тӱжет[34].

2016 јылда президент Владимир Путин Федерал собраниеге бичигинде Алтын Кӧлди Россияныҥ ар-бӱткен энчизи эдип корулаары јанынаҥ программа тургуссын деп кычыру эткен[35].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

тӱзедер
  •  
    Кӧлди космостоҥ эткен јурук (2003 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 10-чы кӱнинде, НАСА)
  •  
    Алтын Кӧлдӧ Кыгыныҥ заливи
  •  
    Јайлу јуттыҥ јанында «Бажырып јаткан карагай»
  •  
    Алтын Кӧл
  •  
    Јайлу јурт кӧлдиҥ јанында, Турачак аймак
  •  
    Алтын Кӧлдиҥ ортозы
  •  
    Кырсай мыс, Чолышман суу кӧлгӧ киргени
  •  
    Кырсай мыс, Алтын Кӧлдиҥ тӱштӱк јанында кумакту јарады
  •  
    Јаан Чили суу Алтын Кӧлгӧ киргени
  •  
    Јаан Эстӧбӧ суу кӧлгӧ киргени
  •  
    Јылан Тууныҥ ӱстинде кӧл ајыктаар тепсеҥ, Артыбаш јурт
  •  
    Артыбашта кӧлдиҥ јарады
  •  
    Алтын Кӧл таҥ алдында, Артыбаш
  •  
    Кӧлдиҥ тӱндӱк јарады, Јаҥыскоч мыс
  •  
    Куван мыстаҥ тӱндӱк јаар кӧрзӧ
  •  
    Тӱндӱк јанында јаратта тайга
  •  
    Бийдиҥ суузы Алтын Кӧлдӧҥ чыгара акканы
  •  
    "Пионер Алтая" - Алтын Кӧлдӧ туризмниҥ ветераны
  •  
    Корбу деп учар суу

Ајарулар

тӱзедер
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Телецкое озеро (орус.). — Информация об ООПТ на сайте информационно-аналитической системы «Особо охраняемые природные территории России» (ИАС «ООПТ РФ»): oopt.aari.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 5 кӱни, 2021.
  2. ↑ 2,0 2,1 Государственный водный реестр. Водный объект (орус.). textual.ru. Минприроды России (29 тулаан ай 2009). Дата обращения: јаҥар айдыҥ 20 кӱни, 2018. Архивировано тулаан айдыҥ 29 кӱни, 2009 јыл.
  3. ↑ Словарь названий гидрографических объектов России и других стран — членов СНГ / под ред. Г. И. Донидзе. — М.: Картгеоцентр — Геодезиздат, 1999. — С. 369. — ISBN 5-86066-017-0. (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 17 кӱни, 9226. Архивировано 1636338768.
  4. ↑ Реестр наименований географических объектов на территорию Республики Алтай по состоянию на 25.2.2014 // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru. (недоступная ссылка). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 17 кӱни, 9226. Архивировано 1643066328.
  5. ↑ Словарь географических названий СССР
  6. ↑ История фаунистических исследований Алтая
  7. ↑ Традиционные названия // Инструкция по русской передаче географических названий Горно-Алтайской автономной области
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Е. Высоцкий. О Телецком озере (ru) // Наука в Сибири : Научный журнал СО РАН. — 2002. — № 3 (2339). — С. 5. — ISSN Ӱлекер:ISSN search link.
  9. ↑ Ӱлекер:ГКГН
  10. ↑ Цитированиениҥ јастыразы Неверный тег <ref>; для сносок instrukcija22 не указан текст
  11. ↑ Лист карты M-45-2 Белокуриха. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1982 год. Издание 1985 г.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Телецкое озеро (орус.) (недоступная ссылка). Официальный сайт Правительства Республики Алтай. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020. Архивировано 1611820093.
  13. ↑ (ru).
  14. ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая (орус.) / к. фил. н. Тыбыкова, А. Т.. — Горно-Алт. НИИ истории, яз. и лит. — Горно-Алтайск: Горно-Алтайск: Алтайское книжное издательство, 1979. — С. 133—134. — 397 с. деп адалган
  15. ↑ Русанов Г. Г. и др. Геологическое строение и палинологическая характеристика плейстоценового разреза Беле (Телецкое озеро, Горный Алтай) (ru) // Полевые исследования в Алтайском биосферном заповеднике : Журнал. — 2019. — № 1. — С. 119—124.
  16. ↑ Телецкое озеро (орус.) (недоступная ссылка). БРЭ. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020. Архивировано 1611820753.
  17. ↑ Девственные кедровники Кыгинского рефугиума — перспективный объект для генетико-селекционных исследований (орус.). cyberleninka.ru. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 2019.
  18. ↑ М. А. Лукашева. Влияние климатических изменений на фенологию растений и животных Алтайского государственного заповедника (орус.) (недоступная ссылка). altzapoved.ru. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020. Архивировано 1621043849.
  19. ↑ Фенологические заметки (орус.). ФГБУ «Алтайский государственный заповедник». Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020.
  20. ↑ Климат долины Телецкого озера. www.activestudy.info. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 2019. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 27 кӱни, 2018 јыл.
  21. ↑ Селегей В. В. и др. Физико-географическая и геологическая характеристика Телецкого озера (недоступная ссылка). Дата обращения: 1627764092. Архивировано 1605350707.
  22. ↑ Животный мир (орус.). ФГБУ «Алтайский государственный заповедник». Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020.
  23. ↑ Черлояков И. Г. Освоение Русским государством юга Западной Сибири в XVII — первой четверти XVIII века (на примере Правобережья Бии и Прителецкой черни) // Мир Евразии. — 2014. — № 3 (26). — С. 89
  24. ↑ Мукаева Л. Н. Исследование восточной части горного Алтая (Бии и Телецкого озера) Г. П. Фон Гельмерсеном в 1834 г (ru) // Вестн. Том. гос. ун-та : Журнал. — 2011. — № 352. — С. 88—93. — ISSN Ӱлекер:ISSN search link.
  25. ↑ К вопросу о возрасте и происхождении озера (орус.). Алтайский Государственный Природный Биосферный Заповедник. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020.
  26. ↑ Институт водных и экологических проблем Сибирского отделения РАН (орус.) (недоступная ссылка). iwep.ru. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 17 кӱни, 1549 јыл.
  27. ↑ Власти Алтая не поддержали добычу золота рядом с Телецким озером (орус.). nazaccent.ru. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020.
  28. ↑ Рудой А.Н., Микулич И.А., Тюнякина Е.А., Пшеленский Е.Ю. Новая радиоуглеродная датировка на разрезе Беле и новые соображения о возрасте впадины Телецкого озера (ru) // Квартер во всём его многообразии. Фундаментальные проблемы, итоги изучения и основные направления дальнейших исследований : Мат-лы VII Всеросс. совещ. по изуч. четвертич. периода, ИГ КНЦ РАН. – Апатиты; СПб. — 2011. — Т. 2. — С. 188–189.
  29. ↑ Листок. Листок (недоступная ссылка). listock.ru. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 18 кӱни, 2016. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 10 кӱни, 2016 јыл.
  30. ↑ Сайт Алтай-онлайн: Турбазы на Телецком озере. (орус.). www.altaionline.ru. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 30 кӱни, 2019. Архивировано сыгын айдыҥ 22 кӱни, 2019 јыл.
  31. ↑ Е. Д. Веселовский. Социальный проект «Телецкая кругосветка» (орус.) (недоступная ссылка). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020. Архивировано 1611775400.
  32. ↑ Поклонная сосна Яйлю. Телецкое озеро, Алтай — «Это Сибирь!». Дата обращения: тулаан айдыҥ 25 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 6 кӱни, 2016 јыл.
  33. ↑ ИА Амител. Бердников гордится поручением Путина сохранить Телецкое озеро (орус.). www.amic.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 20 кӱни, 2017. Архивировано чаган айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  34. ↑ Режим ЧС из-за падения «Прогресса» (орус.). www.interfax.ru. Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 14 кӱни, 2020.
  35. ↑ Путин потребовал сохранить Телецкое озеро на Алтае (орус.). altapress.ru. Дата обращения: чаган айдыҥ 20 кӱни, 2017. Архивировано кочкор айдыҥ 2 кӱни, 2017 јыл.

Литературазы

тӱзедер

Тайантылар

тӱзедер
Алган јери - "https://alt.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтын_Кӧл&oldid=46646"