Ыйык-Агаш
Ыйык-Агаш (орустап Иогач) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Артыбаштыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Ыйык-Агаш | |
|---|---|
| орустап Иогач | |
 Вид на село Иогач с горы Тилан-Ту | |
| 51°47′00″ с. ш. 87°15′10″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Артыбаштыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1952 |
| Бийиги | 589[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗1322[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 72 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38843 |
| Почтаныҥ индекси | 649154 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225805002 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625405106 |
| Номер в ГКГН | 0153845 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерФизико-географиялык темдектер
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Кейтек кырдыҥ эдегинде (бийиги 1156 метр талайдыҥ кемјӱзинеҥ), Алтын Кӧлдиҥ тӱндӱк учында, Ӧӧн суу кӧлдӧҥ чыгара агып јаткан јерде, Артыбаш јаар кечетен кӱрдиҥ јанында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 589 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Ортојылдык температура +1,2 °С, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °С, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм.
Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2—3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30—35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[5].
Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.
Ӧзӱмдери
тӱзедерЈайдыҥ ӧйинде мында јердиҥ ажы јакшы тӱжӱм берет — јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук, калба, орляк, эм ӧлӧҥдӧр, мешкелер.
Јойгон, чиби, аспак агаштар кӧбизинле ӧзӧт. Кыш сӱреен јаан карлу, бийик кӱрттерлӱ, сооктор 25-30 градустаҥ јабыс болбойт. Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал[7]. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл[8].
Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт.
Кӧп суулар, састар кейди чыкту, серӱӱн эдет јайгыда.
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 5 ором: Суулу, Школдыҥ, Мӧштӱ, Агашту, Тӧс.
Кӱр кечсе «Артыбаш — Турачак — Улалу» деп регионал кӧӧлик јол, темдеги 84К-11, јолдыҥ учы. Артыбаштаҥ суула кӧл кечире мотор кемелӱ, катерлӱ келерге јараар.
| Ыйык-Агаш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Артыбаш | 2,5 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 70 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 160 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 250 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 170 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерОзодо, каан јаҥы тужында мында Кебезенниҥ миссионер станы болгон, Алтай духовный миссияныҥ, Орус христиан серкпениҥ. Јурт 1952 јылда тӧзӧлгӧн. Алтын Кӧлдиҥ сол јарадында агашпромхозтыҥ ишмекчилерине туралар тудуп баштаган. 1954 јылда агашла иштеери башталган.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 1289 | ↗1291 | ↘1286 | ↗1312 | ↗1313 | ↗1319 | ↗1322 |
Ук-калыктары
тӱзедерОрустар, чалкандулар, тубалар, кумандылар, шорлор, алтайлар јуртайт.
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1324 кижи болгон, олордыҥ 72 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедер- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- культура байзыҥы;
- эмчилик 20 јерге;
- стадион;
- библиотека;
- кӱр;
- почта;
- пилорама — 4;
- причал;
- полиция;
- чаначылдарга подьемник;
- конор тура — 5;
- ашкана — 4;
- СТО;
- АЗС.
Экономиказы
тӱзедерТуризм, јылкы азыраары. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлем. Агашла иштер.
Кереестер
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедер- Ташта јурамалдар (1251)[14].
Ар-бӱткендик
тӱзедер- Алтын-Кӧл (1307)[14];
- Алтын Туу. Байлу кыр (1270)[14];
- Торот туу. Байлу (1272)[14];
- Мӧҥӱн суу. 1,5 км ыракта Артыбаш јаар (1281)[14];
- Бийдиҥ Јалы. Байлу боочы (1303)[14];
- Солу туу. Байлу кыр (1268)[14];
- Ӧӧн суу Алтын Кӧлдӧҥ чыгара агат[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер-
Алтын кӧл. Алтай заповедник."Амыр јер..." -
NASA, айлаткыштаҥ кӧрзӧ -
Алтын кӧл тӱндӱк јанынаҥ
Јарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Иогач (Ыйык-Агаш)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 14,7 14,8 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013