Артыбаш
Артыбаш (орустап Артыбаш) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Артыбаштыҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Артыбаш | |
|---|---|
| орустап Артыбаш | |
 Артыбаш | |
| 51°47′28″ с. ш. 87°15′21″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Турачак |
| Јурт јеезе | Артыбаштыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 400[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘602[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 71 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649156 |
| АТТК-ныҥ коды | 84225805001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84625405101 |
| Номер в ГКГН | 0154531 |
|
|
|
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерАртыбаш — артту баш, туу, боочылу кыр, орустап гора с перевалом, седловидная гора[4].
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Алтын Кӧлдиҥ оҥ јарадында турат, Аба-Јыштыҥ ортозында. Јанында Кӧкуйа, Јыланду, деп туулар. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 400 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал, ортјылдык температура +1,2 °С, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °С, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм. Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2—3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30—35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. Оок то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[5].
Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.
Ӧзӱмдери
тӱзедерТайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[7].
Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[8].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 8 ором: Тӧс, Агашту, Јыланду, Мӧҥӱн суу, Кайыҥду, Јаратту, Јаҥы, Меесте. Регионал учурлу кӧӧлик јолдор «Артыбаш — Улалу — Јаш-Тура», темдеги 84К-11.
Артыбашка јуук јурттар — Ыйык-Агаш Ӧӧн сууны кечире, Ново-Троицк 18 км, Пыжы-Оозы 18 км, Эски Кебезен 23 км, Јайлу 110 км, Шуй 75 км, Толый 37 км.
| Артыбаш јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Артыбаш | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Турачак | 70 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 160 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 250 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ | 170 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1822 јылда тӧзӧлгӧн, кезик јерде ӧскӧ эдип бичилген. 1893 јылда Кергежский инородный волостьтыҥ Артыбаш ӧзӧгинде 20 айыл, ондо 48 эр кижи, 34 ӱй кижи деп С. П. Швецов бичиген. 1911 јылда Артыбашта 47 айыл, 151 эр кижи ле 149 ӱй кижи болгон.
Совет јаҥ келерде, школдор ачылып, артельдер, колхозтор ачылган. 1930, 1932 јылдарда советский этнограф Сергей Александрович Токарев «Сары-Чагат» деп сӧӧктӱ улус јаҥыс Артыбашта туштайт деп темдектеген. Онойдо ок ол бичиген:
«Прежде, лет 50 тому назад, на промысел ходили родами; Чагат с Чагат, Тибер с Тибер. Так было и в Артыбаше. На промысле сказывалась родовая вражда, друг у друга отнимали пушнину».
1941 јылда сельхозартель «Алтын Кӧл» звероводческий фермалу болгон.
1942 јылда Ойрот-Туранаҥ садовод Рачкин экелген «Пепин шафранный» деп алама ла «Лукашевка» деп грушаныҥ саженцызын улуска ӱлеп, јараттай оскӱрзин деп јакыган.
1942 јылда облсоветтиҥ исполкомы Артыбашта балык тудар завод тӧзӧӧр деп јӧп чыгарган. 50 муҥ акчаны катер тударга чыгарылган. 1949 јылда телефон јуртты аймактыҥ тӧс јуртыла колбогон. 1967 јылда Алтын Кӧлдиҥ оҥ јарадында, турбазанаҥ эмеш ӧрӧ РАН-ныҥ СО-ниҥ Институт систематики и экологии животных Телецкий филиалы ачылган. Ол АН СО Президиумыныҥ 2.08.1960 ј. № 294 јӧби аайынча, билимчилердиҥ баштаҥкайыла ачылган. 1976 јылда «Артыбаш» деп контрольно-спасательный отряд тӧзӧлгӧн. 2002 јылдаҥ ала 2007 јылга јетире Артыбашта «Јӱрӱк Байрам» ӧткӱрилген.
2004 јылда мында алтай Эл-Ойын байрам ӧткӧн.
2004 јылдаҥ ала Артыбашта кӧлдиҥ суузыныҥ арузын шиҥдеери башталат. Сӱрее чачар јерлерди јазаары.
2010—2013 јылдарда водопровод ӧткӱрилген.
2013 јылда «Артыбаштыҥ јурт јеезези» туристтер кӧптӧгӧниле коштой јуртты јарандырып, айландыра ар-бӱткенди корулаары керегинде проект тургузат. Јурттыҥ улузы улай ла јуртын арутап чыгат.
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 560 | ↗561 | ↗573 | ↗578 | ↗600 | ↗612 | ↘602 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 542 кижи болгон, олордыҥ 71 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (чалкандулар, кумандылар, тубалар ла алтайлар јуртайт)[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- алтай заповедниктиҥ информационный тӧс јери;
- СО РАН-ныҥ биологияныҥ институдыныҥ текши-эксперименттӱ ар-бӱткенниҥ лабораториязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы;
- ашкана — 4;
- конор тура — 5;
- эмчилик — 1;
- турбаза — 6;
- причал — 3;
- магазин — 10;
- АЗС, СТО.
Экономиказы
тӱзедерТуризм, таҥынаҥ ээлемдер. Агашла иштер, пилорамалар. Јылкы мал азыраары.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедер- Алтын Кӧл (орустап Телецкое озеро)[14];
- Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондорго обелиск (1290), (1975 ј., Тӧӧлӧстӧрдиҥ оромы, 28А)[15][16];
Археологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедер- Мӧҥӱндӱ суу, аржан.0,8 км Артыбаш јурттка коштой (1281)[14];
- Алтын-Туу, байлу кыр (1270)[14];
- Торот, байлу туу, Артыбаштыҥ јаны (1272)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
тӱзедер
-
Алтын Кӧл. Артыбашта катер -
Артыбаш, Јылантууда ајыктанар тепсеҥ -
Мӧҥӱндӱ сууныҥ јанынаҥ кӧрзӧ_-_panoramio
Јарлу улузы
тӱзедерАјарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Артыбаш
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610033166. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605284059. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 31 кӱни, 8406 јыл.