Бабырган
Бабырган (орустап Подгорное) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Майма аймагында Майманыҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Бабырган | |
|---|---|
| орустап Подгорное | |
| 52°01′53″ с. ш. 85°53′24″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Майма |
| Јурт јеезе | Майманыҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 255[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗546[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | 93% орустар (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649100 |
| АТТК-ныҥ коды | 84215830004 |
| МТТК-ныҥ коды | 84615430106 |
| Номер в ГКГН | 0202724 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы тӱзедер
Физико-географиялык темдектери тӱзедер
Географиязы тӱзедер
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде, Алтай кырайла гран кыйуда, Кадынныҥ сол јарадында турат. Телкем јалаҥдарлу, тӧҥдӧрлӱ јерлер, садтар, маала ажын отургызарга јарамыкту кара тобрак јер. Кышкыда кары јеткилинче тӱжӱп, ай-кӱн тыҥ сообой турган учун, мында јулукту агаштар тоҥбой кыштап калат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 255 метрге бийик[1].
Климады тӱзедер
Климады орто-континентал. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат јымжак, кыш карлу болот, јер тыҥ тоҥбойт. Кейдиҥ ортојылдык температуразы +1,0 °С, изӱ кӱндердиҥ температуразыныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, эҥ ле соок температураныҥ алтыгы учы −49 °С, јердиҥ ортојылдык температуразы +2 °С, јыл ичинде калганчы соок кӱн ле баштапкы соок кӱн 24.05/17.09, јыл ичинде соок јок кӱндердиҥ тоозы 116, јут-чыктыҥ кеми бир јылга 711 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 1,7, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 9,1 (15 м/с тӱрген салкынду)[5].
Аҥ-куштары тӱзедер
Майма аймак Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында јадат, кӧп саба јурттары Кадын сууны јакалай турат, айландыра кырларда ла јалаҥдарында оок аҥдар јӱрет: јоонмойын, агас, кӧрӱк, сарас, койон, кӱрӱк, тийиҥ, јараа, калазак. Јаан аҥдар туштабайт, кижиниҥ јуугынаҥ олор ырада тайгалар јаар јӱре берген, је кезикте кеткин эликтер одор бедиреп келер аргалу. Тӱлкӱ аш салынган кыраларда чычкандап јӱрет. Сууда јӱрер камду, кумдус, суузар кезем астаган[6]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ[7]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.
Ӧзӱмдери тӱзедер
Тайга-тажында тыт, мӧш, чиби. Аралдарда эргиш, беле, аспак, тайа, липа, ыргай, каргана, сӧҥӱскен, јыраа, кайыҥ каа-јаада ӧзӧт. Ак јерлерде кулузын, балузын, кӧгӧзин, јонјолой, кандык, маҥыр, јыланкӧс, јыланјастык, кӧрмосјиилек (орустап барбарис), отӧлӧҥ, јеҥес, кыйгак ӧлӧҥ, маргаа, јыду маргаа, кара чалкан (орустап крапива), буланат, чийне, кӧктаман, саргай, торко чечек (орустап ирис), алаҥуш, комургай (орустап борщевик), кӱнкаајы, таҥдалай, кӱзӱҥи чечек, калаш чечек, мӧт чечек, алтын тазыл, кызыл тазыл, марал чечек, кылбыш (орустап бадан), чай чечек (орустап герань луговая), быркырууш чечек, кӱмели, кой маҥыр (орустап лук порей), ийт маҥыр, калба, батун, кӧжнӧ-шарапшын. Јиилектер: кой јиилек, уйкӧс, бороҥот, тийиҥкат, казылган, јыдукара, тайабаш (орустап жимолость[8].
Јери ле јолдоры тӱзедер
Јуртта 8 ором: Јараттай, Јаҥы, Јажыл, Кыйуда, Амырдыҥ, Тӧс, Јараттай, Школдыҥ.
| Бабырган јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Майма | 53 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 57 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 150 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 433 км-деҥ | 10 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 459 км-деҥ | 24 км |
Тӱӱкизи тӱзедер
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Јебреннеҥ ала мында маймандар јуртаган, олор јайлап, кыштап, одорлу јерге кӧчӱп, мал-аш азырап, аҥдап-куштап, балыктап јаткан. Орус миссия православный кудай јаҥына алтайларды кийдирип, јаҥы јерлерге јурттар, серикпелер, школдор, јолдор туткан.
Архимандрит Макарий бичиген:
«Климат почти малороссийский; рыба в преизбыточестве; земля для хлебопашества и скотоводства способнейшая; дров в лесу множество; пчеловодство цветущее. Майма от Бийска верст 80» (27 ноября 1831 года) /Письма, 1905, с.244/. А через три года в одном из писем он подчеркивает «Миссия имеет стан свой, можно сказать у врат Алтая, в селении, которое по устью реки Маймы, впадающей здесь в Катунь, называется Усть-Майминским» (8 ноября 1834 года) (1) Развитие, рост и соединение села Майма и деревни Чергачак, (представлено Кузнецовым Радием, выпускником школы №1).
Эл-јон тӱзедер
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2008[9] | 2009[9] | 2010[10] | 2011[11] | 2012[11] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[2] |
| 531 | ↗540 | ↘472 | ↗473 | ↗494 | ↗517 | ↗523 | ↘516 | ↗546 |
Ук-калыктары тӱзедер
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 458 кижи болгон, олордыҥ 93 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы тӱзедер
- баштамы школ;
- балдардыҥ туразы;
- эмчилик;
- магазин;
- СТО;
- АЗС.
Экономиказы тӱзедер
Таҥынаҥ ээлемдер. Маала отургызары, јерле, садта иштер. Туризм.
Кереестер тӱзедер
Тӱӱкилик тӱзедер
Археологиялык тӱзедер
Ар-бӱткендик тӱзедер
- Байлу кыры Бабырган (39)[14]
- Аржан суу, Куташ (53)[14];
- Боочы Карасуу(122)[14];
- Чарлак туу (46)[14].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи тӱзедер
Јарлу улузы тӱзедер
Ајарулар тӱзедер
- ↑ 1,0 1,1 Рыбалка (Ай-Балык) находится рядом
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Майма. Климат[1]
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ "Кучин флора и фауна>Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001
- ↑ 9,0 9,1 Майминский район. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.